به گزارش «فرهیختگان»، پس از انقلاب اسلامی شاهد رشد چشمگیری در فعالیت‌های پژوهشی در سطح کشور بوده‌ایم تا جایی‌که در طول ۴۰ سال پس از انقلاب، جایگاه ایران در پژوهش و فناوری و با یک جهش روبه‌رو بوده است. طی این سال‌ها واحدهای پژوهشی زیادی در کشور تاسیس شده‌ و توسعه پیدا کرده‌اند و هرساله منابع زیادی برای انجام طرح‌های مختلف تحقیقاتی اختصاص پیدا می‌کند.

با وجود این در سال‌های اخیر با توجه به مشکلات اقتصادی و محدودیت منابع، ضرورت ارتقای بهره‌وری و نیز انطباق طرح‌های تحقیقاتی با نیازهای اصلی کشور بیش از پیش نمایان شده است.

درحال حاضر پراکنده‌کاری، انجام پژوهش‌های موازی و عدم‌انطباق طرح‌های تحقیقاتی با نیازها و اولویت‌های اصلی کشور از معضلاتی هستند که منجر به اتلاف منابع و توان علمی می‌شوند.در همین راستا دانشگاه آزاد اسلامی در دوره مدیریت فعلی خود تلاش کرده تا این دغدغه را مرتفع کند.یکی از اقداماتی که توانسته تاحدودی این دغدغه را رفع کند برنامه پایش (پژوهش اثرگذار شبکه‌ای دانشگاه آزاد اسلامی) است که به‌دنبال تبدیل چالش‌های کلان کشور به زمینه‌‌های پژوهشی است تا استاد و دانشجو بتوانند براساس آن موضوع پایان‌نامه یا رساله را تعریف کنند. البته برای موفقیت برنامه پایش نیاز به پیش‌زمینه‌هایی است که ایجاد بسترهایی ازجمله واحدهای پژوهشی و ایجاد شبکه‌های آن جزء ضروریات است. اینجاست که تشکیل کنسرسیوم ضروری به نظر می‌رسد؛ بنابراین تشکیل شبکه مراکز علمی و تحقیقاتی فعال در حوزه‌های مرتبط با یکدیگر در قالب کنسرسیوم می‌تواند با هماهنگی، برنامه‌ریزی و اشتراک‌گذاری توان علمی، باعث هم‌افزایی، رشد و شتاب هرچه بیشتر در مسیر رفع نیازهای تحقیقاتی جامعه شود.نکته دیگری که باید در اینجا به آن توجه کرد بحث لزوم هماهنگی میان واحدهای مختلف دانشگاه آزاد اسلامی برای تقسیم کار، پرهیز از موازی‌کاری، انتقال و اشتراک تجربیات و نهایتا حرکت برمبنای برنامه‌ای منسجم با چشم‌اندازی مطلوب و معقول است؛ موضوعی که قطعا بر کسی پوشیده نیست. برای رفع این نیاز، ضرورت تشکیل کنسرسیومی مشتمل بر واحدهای فعال دانشگاه آزاد اسلامی در حوزه واحدهای پژوهشی مورد توجه مسئولان دانشگاه آزاد اسلامی قرار گرفت و بر آن تاکید شد. حال سوال اینجاست که اساسا تشکیل نهادی با نام کنسرسیوم چه زمانی ضرورت پیدا می‌کند؟ تشکیل نهاد کنسرسیوم زمانی ضرورت پیدا می‌کند که پروژه‌های تحت‌نظر، بسیار فراتر از سطح توانمندی هریک از واحدهای دانشگاهی و در حیطه فعالیت‌های فراسازمانی دسته‌بندی شود، در این صورت است که همکاری و تلاش گروهی واحدهای مختلف دانشگاهی اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.

کنسرسیوم‌ها چه اهدافی را دنبال می‌کنند؟

کنسرسیوم‌های دانشگاه آزاد اسلامی اهدافی را نیز دنبال می‌کنند که شاید یکی از مهم‌ترین این اهداف، تعریف پروژه‌های راهبردی در سطح کلان ملی (Mega Project) و مدیریت اجرای این پروژه‌ها درجهت رفع نیازهای کشور باشد. البته ساماندهی، همسوسازی، آموزش و توانمندسازی پتانسیل‌‌های موجود در حوزه واحدهای پژوهشی در بدنه دانشگاه آزاد اسلامی با هدف ارتقای بهره‌وری در اجرای پروژه‌های کلان ملی تعریف شده یکی دیگر از اهدافی است که در این کنسرسیوم‌ها دنبال می‌شود. در این کنسرسیوم‌ها همچنین تلاش می‌شود همفکری و تقسیم کار در حوزه طرح‌های تحقیقاتی ایجاد شود تا از انجام پژوهش‌های موازی و تکراری جلوگیری شود. همچنین تلاش برای انطباق طرح‌های تحقیقاتی مراکز عضو کنسرسیوم با نیازهای کشور از دیگر اهدافی است که در این کنسرسیوم‌ها مدنظر قرار گرفته است. شبکه‌سازی امکانات و تجهیزات تخصصی و تحقیقاتی به‌منظور هم‌افزایی ظرفیت‌ها، ایجاد فرصت جذب منابع مالی پژوهش از مراکز مختلف دولتی و عمومی برای انجام طرح‌های تحقیقاتی؛ احصای خلأهای تخصصی کشور به‌منظور ساماندهی هرچه بیشتر تربیت نیروی تخصصی در داخل و خارج از کشور و ایجاد بانک اطلاعاتی تحقیقات علوم مختلف و به اشتراک‌گذاری آن برای اعضای کنسرسیوم در قالب شبکه ملی از دیگر اهداف کنسرسیوم‌های دانشگاه آزاد اسلامی است. همچنین ایجاد مرکز جامع آمار علمی و اجتماعی در حوزه ماموریت‌های کنسرسیوم و فراهم‌سازی امکان انجام کارآزمایی‌های بزرگ‌تر در پروژه‌های ملی و بین‌المللی از طریق تامین نمونه‌های بیشتر با بهره‌برداری از ظرفیت‌های واحدهای پژوهشی عضو کنسرسیوم نیز در این نهادها دنبال می‌شود.

نکته دیگری که در کنسرسیوم‌های دانشگاه آزاد اسلامی مدنظر قرار گرفته است، همکاری واحدهای پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی در قالب طرح تعاون تجهیزات و البته همکاری با پژوهشگاه و شبکه آزمایشگاهی دانشگاه آزاد اسلامی به‌عنوان بازوی صندوق ASFاست. در این نهادها قرار است هم‌افزایی توانمندی‌های واحدهای پژوهشی با موضوعات مشابه از لحاظ سخت‌افزاری و نرم‌افزاری نیز صورت گیرد و مدل‌های مشارکت واحدهای پژوهشی در اخذ طرح‌های برون‌دانشگاهی با توجه به میزان و نحوه مشارکت هر مرکز تحقیقاتی در حصول به شرح خدمات مدنظر کارفرما در طرح ارائه شود. همچنین تدوین سازوکارهای ارتقا و تقویت توانمندی‌های واحدهای پژوهشی با مأموریت مشابه جهت تجاری‌سازی محصولات دانش‌بنیان تولیدشده در کنسرسیوم‌ها و بسترسازی هدفمند برای تجاری‌سازی محصولات دانش‌بنیان کنسرسیوم‌ها با توجه به نیازهای بومی مناطق مختلف کشور و هدایت واحدهای پژوهشی استان‌های مختلف در راستای اهداف کنسرسیوم‌ها از موضوعات دیگری است که در تشکیل این نهادها به آن توجه شده است.

ارتقای بهره‌وری ظرفیت‌های بالقوه اعضای هیات‌علمی فعال و علاقه‌مند به مشارکت در انجام طرح‌های برون‌دانشگاهی و مشترک در واحدهای مختلف دانشگاه آزاد اسلامی توسط معرفی و جذب آنها در کنسرسیوم‌های مرتبط در سطح کشور از اهداف دیگر کنسرسیوم‌های دانشگاه آزاد اسلامی است. دانشگاه آزاد اسلامی درحال حاضر پنج کنسرسیوم دارد که یا راه‌اندازی شده یا در آستانه افتتاح است. برهمین اساس چندی است در راستای سند دانشگاه اسلامی و برنامه راهبردی دانشگاه آزاد اسلامی و البته برای همسوسازی پتانسیل‌های موجود در حوزه واحدهای پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی و با هدف اجرای پروژه‌‌های کلان ملی مربوطه و برطرف کردن نیازهای اساسی کشور در این زمینه‌ها، کنسرسیوم واحدهای پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی در زمینه‌های تخصصی مختلف تشکیل شده است. دانشگاه آزاد اسلامی پیش از این سه کنسرسیوم فعال داشت که روز گذشته نیز دبیرخانه چهارمین کنسرسیوم با عنوان انرژی‌های نو و تجدیدپذیر در واحد بوشهر به‌صورت مجازی افتتاح شد. دبیرخانه این کنسرسیوم در واحد بوشهر مستقر است و واحدهای بوشهر، علی‌آبادکتول، سمنان، شهرضا، اردبیل، دزفول، دماوند، بجنورد، نجف‌آباد، ایذه، رشت و ابهر، 12 عضو آن خواهند بود. البته پنجمین کنسرسیوم هم با عنوان آسیب‌های اجتماعی است که هنوز در مراحل اولیه انتخاب دبیرخانه بوده و در آستانه افتتاح است.

کنسرسیوم نانو

کنسرسیوم نانو نخستین کنسرسیوم مراکز تحقیقاتی دانشگاه آزاد اسلامی است که فعلا درحال بررسی انتخاب دبیرخانه بوده و واحدهای تبریز، مرودشت، شیراز، اهواز و تهران جنوب از اعضای آن هستند. اقتصاد خلاقیت، نوآوری و فناوری، اقتصاد نوین دنیاست که فناوری نانو دانشگاه آزاد اسلامی در این مسیر حرکت می‌کند. دانشگاه آزاد اسلامی خوشبختانه نه‌تنها در بحث فناوری نانو حرف‌های خوبی برای گفتن دارد. بنابراین کنسرسیوم نانو قرار است به‌صورت جدی‌تر تولید محصولات علمی از این زمینه را مدنظر قرار دهد.

کنسرسیوم گیاهان دارویی

کنسرسیوم گیاهان دارویی قبلا افتتاح شده و دبیرخانه آن در واحد بروجرد مستقر است؛ اعضای این کنسرسیوم شامل مراکز تحقیقاتی واحدهای دانشگاهی بروجرد، علوم‌و‌تحقیقات، زاهدان، شوشتر، تاکستان، اردبیل، بیرجند، شهرقدس، میانه، اراک، کرمانشاه،  خوراسگان، یادگار امام(ره)، نیشابور و گرگان است. واحد بروجرد در منطقه‌ای از لحاظ جغرافیایی قرار دارد که تنوع آب و هوایی و تنوع اقلیمی آن موجب تنوع پوشش گیاهی شده است، به‌طوری‌که بعضی از گونه‌های گیاهی آن در ایران منحصربه‌فرد است و فقط در لرستان رشد می‌کند. حدود ۱۷۰۰ گونه گیاهی در استان وجود دارد که حدود ۵۰ درصد آنها گیاهان دارویی هستند و برخی از این گیاهان دارویی هم مختص استان هستند. در واحد بروجرد زیرساخت‌های بسیار خوبی در زمینه گیاهان دارویی وجود دارد که از آن جمله می‌توان به امکانات آزمایشگاهی بسیار مجهز مانند دستگاه‌هایی که برای استخراج اسانس‌‌ها از حوزه شناسایی مواد موثره گیاهان استفاده می‌شود، اشاره کرد. همچنین نیروی انسانی ماهری در این دانشگاه مانند گروه شیمی، گروه فیتوشیمی، گروه‌های کشاورزی و منابع طبیعی حضور دارند که باعث شد این کنسرسیوم برای واحد بروجرد انتخاب شود.

کنسرسیوم امنیت غذایی

کنسرسیوم امنیت غذایی سومین کنسرسیوم دانشگاه آزاد اسلامی است که دبیرخانه آن در واحد اراک مستقر است و واحد اراک، علوم‌و‌تحقیقات، دزفول، بروجرد، یزد، کرمان، آزادشهر، ورامین و ابهر از اعضای آن هستند. جهان اکنون با سه چالش عمده در حوزه غذایی ازجمله افزایش گرسنگی در جهان، نبود تعادل در رژیم غذایی و در معرض نابودی قرار گرفتن محیط‌زیست مواجه است که باید با مدیریت علمی مبتنی‌بر دانش و تکنولوژی حل شوند.

افشین اسماعیلی‌فر، رئیس پژوهشکده امنیت غذایی و استان مرکزی و رئیس دبیرخانه کنسرسیوم غذا و امنیت غذایی دانشگاه آزاد اسلامی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره این کنسرسیوم توضیح داد: «این کنسرسیوم متشکل از مراکز تحقیقاتی دانشگاه آزاد اسلامی با ماموریت غذا و امنیت غذایی هستند. دبیرخانه آن در واحد اراک مستقر است و مسئولیت دبیرخانه با پژوهشکده امنیت غذایی دانشگاه آزاد اسلامی اراک است.»

او ادامه داد: «از شهریورماه مسئولیت این کنسرسیوم به ما واگذار و کار برنامه‌ریزی، هدایت، انسجام و جلوگیری از موازی‌کاری درخصوص فعالیت این مراکز آغاز شد و در آبان ماه نیز اولین نشست این کنسرسیوم با حضور اعضا و دستگاه‌های اجرایی طرف تفاهمنامه برگزار شد.»

رئیس پژوهشکده امنیت غذایی و استان مرکزی و رئیس دبیرخانه کنسرسیوم غذا و امنیت غذایی دانشگاه آزاد اسلامی اضافه کرد: «پیش از این در سطح دانشگاه آزاد اسلامی استان مرکزی، در حوزه محصولات استراتژیک کار خود را آغاز کرده و به کشت دانه‌های روغنی اقدام کردیم. درحال حاضر کشت دانه‌های روغنی به تمام واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی و کنسرسیوم‌های عضو دبیرخانه نیز ابلاغ شده است.»

اسماعیلی‌فر گفت: «پژوهشکده امنیت غذایی از آغاز تاسیس معرفی ارقام جدید دانه‌‌های روغنی، مدیریت آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز، ایجاد بانک بذر دانه‌های روغنی و کنترل کیفیت را به‌عنوان اولویت کاری خود تعیین کرد و در این راستا اقدام می‌کند. در زمینه مراکز تحقیقاتی عضو کنسرسیوم می‌‌توان گیاهان دارویی، سلامت و امنیت غذایی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول، غذا و شیرینی دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد، فناوری‌های نوین تولید غذای سالم دانشگاه آزاد اسلامی واحد ورامین و علوم دامی و کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر را نام برد.»

کنسرسیوم انرژی‌های نو و تجدیدپذیر

چهارمین کنسرسیوم مراکز تحقیقاتی دانشگاه آزاد اسلامی بعد از کنسرسیوم‌های نانو، گیاهان دارویی، امنیت غذایی تحت‌عنوان کنسرسیوم انرژی‌های نو و تجدیدپذیر مجوز فعالیت گرفته است. دبیرخانه این کنسرسیوم در واحد بوشهر مستقر است و مراکز تحقیقاتی واحدهای دانشگاهی بوشهر، علی‌آبادکتول، سمنان، شهرضا، اردبیل، دزفول، دماوند، بجنورد، نجف‌آباد، ایذه، رشت و ابهر از اعضای آن هستند.

اما علت تشکیل این کنسرسیوم چه بود؟ با توجه به رشد جوامع صنعتی و نیاز روزافزون این جوامع به انرژی و همچنین محدودیت و توزیع غیریکنواخت منابع فسیلی انرژی (نفت، گاز و زغال‌سنگ) در جهان، توجه به انرژی‌های جایگزین مانند انرژی‌های حاصل از باد، خورشید، زمین گرمایی و همچنین آب (برق آبی یا امواج دریا) اهمیت زیادی پیدا کرده است. نکته مهم‌تر اینکه این انرژی‌ها خصوصیاتی مثل پاکی، در دسترس بودن و تجدیدپذیر بودن نیز دارند. دانشگاه آزاد اسلامی نیز به‌عنوان مرجع علمی معتبر در کشور تلاش کرد با ورود به این مقوله علمی و کاربردی از پراکنده‌‌کاری و انجام پژوهش‌های موازی جلوگیری کند و با تجمیع امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری در ایجاد و معرفی منابع جدید انرژی و معرفی آن به صنعت و جامعه نقش اساسی ایفا کند. برای هماهنگی، برنامه‌‌ریزی و اشتراک‌‌گذاری توان علمی که موجب هم‌‌افزایی و رشد و شتاب هرچه بیشتر در مسیر رفع نیازهای تحقیقاتی جامعه می‌‌شود، مجوز استقرار دبیرخانه کنسرسیوم انرژی‌های نو و تجدیدپذیر مراکز تحقیقاتی دانشگاه آزاد اسلامی به واحد دانشگاهی بوشهر داده شده است.

مهدی نکیسا، رئیس دبیرخانه انرژی‌های نو و تجدیدپذیر دانشگاه آزاد اسلامی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» گفت: «برنامه اجرایی و عملیاتی دبیرخانه انرژی‌های نو و تجدیدپذیر دانشگاه آزاد اسلامی با حضور روسای واحدهای استان بوشهر، رئیس استان و دهقانی‌فیروزآبادی معاون تحقیقات نوآوری و فناوری افتتاح شد.» او ادامه داد: «هدف از کنسرسیوم‌ها نیز پیوند چند مرکز تحقیقاتی برای هماهنگی، تقسیم کار، پرهیز از دوباره‌کاری و موازی‌کاری است. یکی‌دیگر از اهداف کنسرسیوم‌ها انتقال و اشتراک تجربیات و هم‌افزایی علمی بین واحدهایی است که زیرنظر کنسرسیوم‌ها فعالیت می‌کنند که در راستای انرژی‌های نو و تجدیدپذیر فعال هستند.»

او با بیان اینکه ما به‌عنوان دبیرخانه وظیفه هماهنگی و حرکت مراکز تحقیقاتی زیرنظر دبیرخانه و همچنین هم‌راستا کردن آن برمبنای یک برنامه منسجم با چشم‌اندازی معقول را دنبال می‌کنیم،  درخصوص اهداف و برنامه‌های کنسرسیوم انرژی‌های نو و تجدید‌پذیر توضیح داد: «برگزاری‌های دوره‌ها و وبینارهای مشترک، تشکیل بانک اطلاعاتی و کمیته‌های متخصصان در حوزه‌های انرژی‌های نو و تجدیدپذیر، تولید بروشورها و کتابچه‌هایی در سطح ملی و بین‌المللی، چاپ مقالات و همچنین بحث ثبت اختراعات در حوزه انرژی‌های نو و تجدیدپذیر و استفاده از آن در صنعت برای تجاری‌سازی و همچنین استفاده از تجربیات و هم‌افزایی ادارات و نهادهای دولتی و خصوصی که با دبیرخانه کنسرسیوم همکاری خواهند کرد از برنامه‌ها و اهداف کنسرسیوم انرژی‌های نو و تجدیدپذیر است.»

رئیس دبیرخانه انرژی‌های نو و تجدیدپذیر دانشگاه آزاد اسلامی در ادامه اظهار کرد: «با توجه به‌ وجود ظرفیت‌ها، قابلیت‌‌ها، مزیت‌ها و موقعیت ممتاز استان بوشهر در زمینه استفاده از انرژی‌های نو مانند انرژی‌های خورشیدی، بادی و امواج دریا و شناسایی نیاز جامعه و صنعت به انرژی‌های پاک، تجدیدپذیر و در دسترس و ارزان‌قیمت بودن، هریک از توانمندی‌های موجود به ‌نحوی می‌توانند پاسخگوی نیاز ادارات، جامعه و صنایع استان بوشهر باشند، به‌همین دلیل استان بوشهر برای دبیرخانه انرژی‌های نو و تجدید پذیر انتخاب شد.»

 کنسرسیوم آسیب‌های اجتماعی

کنسرسیوم آسیب‌های اجتماعی نیز فعلا درحال بررسی انتخاب دبیرخانه و در آستانه افتتاح است و مراکز تحقیقاتی واحدهای اسلامشهر، سنندج، ارومیه، رودهن، کرمانشاه، دهاقان و شاهرود از اعضای آن هستند. یکی از دغدغه‌های امروز جامعه ایرانی فراوانی و افزایش بروز آسیب‌های اجتماعی است که ابعاد دیگری در جنبه‌های روانی و فرهنگی را به خود معطوف داشته است. مقوله آسیب‌های اجتماعی در سال‌های اخیر تبدیل به موضوعی مهم در عرصه سیاستگذاری اجتماعی شده است.

دانشگاه آزاد اسلامی هم به‌عنوان پیکره عظیمی از آموزش‌عالی کشور درخصوص کاهش آسیب‌های اجتماعی نقش بسیار مهمی را ایفا کرده، تا جایی که حتی دکتر طهرانچی رئیس دانشگاه بارها در سخنان خود اعلام کرده‌ است دانشگاه آزاد اسلامی ناظر به جامعه باشد، یعنی ناظر به نیاز‌های جامعه باشد. دانشگاه آزاد اسلامی رشته‌هایی خاص درمورد پرداختن به مساله آسیب‌های اجتماعی را دارد و از نظر علمی نیز این ظرفیت وجود دارد. بنابراین کنسرسیوم آسیب‌های اجتماعی نیز قرار است در همین راستا افتتاح شود. البته دبیرخانه آن هنوز مشخص نیست اما هفت مرکز تحقیقاتی عضو این کنسرسیوم هستند. توانایی تصمیم‌گیری، حل مساله، تفکر خلاق، تفکر نقادانه، رویارویی با هیجان‌ها، توانایی رویارویی با استرس‌ها و... از مهارت‌هایی است که در مراکز تحقیقاتی آسیب‌های اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی آموزش داده می‌شود.

 * نویسنده: سارا طاهری، روزنامه‌نگار