حمل ونقل شهری از دیدگاه حقوق شهروندی

به گزارش «فرهیختگان»، سیدمحسن طباطبایی‌مزدآبادی، دبیرکل انجمن علمی اقتصاد شهری ایران طی یادداشتی در روزنامه «فرهیختگان» نوشت: سیستم‌های حمل‌ونقل شهری نقشی اساسی در شکل‌دهی به ساختار فضایی و اجتماعی شهرها دارند. بنابراین سیاست‌های حمل‌ونقل، پیامدهای مهمی در رواج نابرابری شهری یا ایجاد شهر عادلانه دارند. شهرهایی که سیستم حمل‌ونقل شهری آن مبتنی‌بر حمل‌ونقل موتوری است به‌سمت شهر ناعادلانه حرکت می‌کنند؛ زیرا استفاده‌کنندگان از وسایل نقلیه خصوصی باعث ایجاد ترافیک آلودگی و ازدحامی می‌شوند که هزینه آن بر دوش تمام مردم شهر است. دستیابی به شهری پایدار، پاک، سالم، امن و ایمن و داشتن جامعه شهری مسئولیت‌پذیر نیازمند آگاهی از حقوق و مسئولیت‌های شهروندی است و ساخته و پرداخته کردن یک شهروند آگاه به حقوق خود و همچنین مطلع از وظایف و مسئولیت‌های خود، از جمله چالش‌های اصلی مدیریت شهری در جوامع نوین شهری است. بی‌تردید یکی از حقوق اصلی شهروندان حق جابه‌جایی و حمل‌ونقل مطلوب است. حمل‌ونقل باکیفیت، ایمن، مقرون‌به‌صرفه و مهم‌تر از اینها عادلانه و منصفانه، از شاکله‌های حقوق شهروندی است. ادغام عدالت در برنامه‌ریزی شهری به‌نحوی که صدای شهروندان به حاشیه رانده شده نیز در طرح‌ها و برنامه‌های شهری شنیده شود، دل‌مشغولی سال‌های اخیر برنامه‌ریزان شهری است. اگرچه شهرهای ثروتمند همیشه گزینه‌های مطلوبی برای حمل‌ونقل باکیفیت و پایدار هستند اما لزوما ثروت شهری مترادف عدالت در حمل‌ونقل نیست، بلکه استراتژی‌ها و سیاستگذاری‌ها هم در این زمینه بسیار مهم هستند. عدالت در برنامه‌ریزی حمل‌ونقل شامل شاخص‌های متعددی است که از جمله آنها دسترسی است. دسترسی به این معناست که هر شهروندی باید در یک فاصله معقول از انواع روش‌های حمل‌ونقل عمومی قرار داشته باشد و بتواند با طی فاصله کوتاهی به ایستگاه‌های مترو و اتوبوس، بی‌آرتی و سایر شیوه‌های حمل‌ونقل دسترسی داشته باشد. حق دسترسی سریع به حمل‌ونقل عمومی از جمله حقوقی است که شهروندان را قادر می‌سازد به نیازمندی‌های بهداشتی، آموزشی، اشتغال و کسب‌وکار خود پاسخ مطلوب دهند. چنانچه شهری دسترسی عادلانه به حمل‌ونقل به‌خصوص حمل‌ونقل عمومی را در تمام نقاط خود ارائه دهد باعث توانمندسازی شهروندان می‌شود تا بتوانند تغییرات محیط شغلی و سکونت را به‌خوبی مدیریت کنند. این امر درخصوص زیرساخت‌های دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی نیز صدق می‌کند و به‌طور کلی باعث سهولت سفر می‌شود. حق دسترسی عادلانه به شبکه حمل‌ونقل باعث محقق شدن یکی دیگر از حقوق شهروندی یعنی صرفه‌جویی در زمان و جلوگیری از هدررفت آن می‌شود. عدم‌دسترسی مناسب به سیستم حمل‌ونقل شهری باعث از دست دادن فرصت‌های بی‌شمار در زمینه اشتغال، بهداشت و آموزش برای شهروندانی می‌شود که از توان مالی کافی برخوردار نیستند.

از نظر سهولت دسترسی به حمل‌ونقل که خودبه‌خود به رضایت‌مندی شهروندان منجر می‌شود در سال 2019 شهر برلین در صدر شهرهای جهان قرار داشته و پاریس و کپنهاگ در رتبه‌های بعدی بوده‌اند. در پاریس مسافران روزانه به‌طور میانگین حدود 11 کیلومتر را با حمل‌ونقل عمومی طی می‌کنند و به‌طور متوسط روزانه 64 دقیقه را در وسیله حمل‌ونقل عمومی سپری می‌کنند. در توکیوی ژاپن 80 درصد جمعیت شهر حداکثر یک کیلومتر با ایستگاه مترو فاصله دارند. موضوع دیگر در ارتباط با حقوق شهروندی و حمل‌ونقل شهری بحث کیفیت است. حق طبیعی شهروندان است که از سیستم‌های حمل‌ونقل شهری با کیفیت استفاده کنند. منظور از کیفیت اینجا نه‌تنها برای افراد سالم و بالغ بلکه برای کودکان، سالخوردگان و معلولین نیز می‌شود. از نظر کیفیت سیستم حمل‌ونقل شهری، هنگ‌کنگ جزء باکیفیت‌ترین سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی است که به‌صورت یکپارچه شامل اتوبوس، تراموا، مترو و سایر شیوه‌هاست. شاخص مهم دیگر در زمینه حمل‌ونقل عمومی که به‌نوعی جزء حقوق شهروندان است، ایمنی و امنیت است که شاید برای بسیاری از شهروندان مهم‌ترین مؤلفه تلقی شود. شهرهای سنگاپور، پاریس و هنگ‌کنگ به نحو شایسته‌ای ایمن‌ترین سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی را در بین شهرهای جهان دارند و پایین‌ترین میزان مرگ‌ومیر ناشی از حمل‌ونقل عمومی مربوط به این شهرهاست.

موضوع ایمنی در حمل‌ونقل عمومی نه‌فقط مربوط به تصادفات بلکه در شرایط فعلی که جهان با شیوع کرونا دست‌وپنجه نرم می‌کند و شهرها و سیستم‌های حمل‌ونقل جولانگاه انتشار این ویروس است، اهمیتی دوچندان می‌یابد. درواقع ایمنی حمل‌ونقل عمومی امروزه به نحوه مواجهه با ویروس کرونا در شبکه حمل‌ونقل عمومی مربوط می‌شود. این امر از آنجایی که گروه‌های کم‌درآمد که قادر به تعطیلی کسب‌وکار خود نیستند و مشتریان دائمی سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی هستند را بیشتر شامل می‌شود و با موضوع عدالت و عدم‌تبعیض پیوند دارد. بعد دیگری که از دریچه حقوق شهروندی و با محوریت عدالت در زمینه حمل‌ونقل شهروندی قابل بحث است، نحوه تأمین مالی حمل‌ونقل شهری به‌خصوص زیرساخت‌های سنگین شهری است.

حق شهروندی ایجاب می‌کند که تأمین مالی پروژه‌هایی مانند بزرگراه‌ها، اتوبان‌ها، روگذرها و زیرگذرهای بزرگ نه از بودجه عمومی شهر که از سهم شهروندان کمتر برخوردار است و باید صرف توسعه حمل‌ونقل عمومی شود بلکه از جیب کاربران و استفاده‌کنندگان آن زیرساخت‌ها برداشته شود. در شهرهای کشور ما بالاخص کلان‌شهر تهران در سال‌های اخیر مباحثی در فضای علمی و اجرایی پیرامون عدالت و حمل‌ونقل شهری مطرح شده اما از منظر حقوق شهروندی کمتر مورد بحث قرار گرفته است؛ در همین راستا اخیرا انجمن علمی اقتصاد شهری ایران اقدام به تألیف کتابی با محوریت حقوق شهروندی و جایگاه آن در حمل‌ونقل شهری کرده و تلاش دارد آخرین تحولات اقتصاد حمل‌ونقل شهری را از دیدگاه حقوق شهروندی تحلیل و تبیین کند.