جنگ سرد علمی در شرق آسیا

  شروع یک تصمیم بزرگ

با بالا گرفتن اختلافات میان چین و آمریکا، ژاپن درحال تقویت اقدامات محافظه‌کارانه‌ای است تا از تحقیقات علمی دانشگاهی خود در برابر جاسوسان خارجی محافظت کند. کارشناسان معتقدند که این امر منعکس‌کننده منافع ژئوپلیتیکی توکیو در راستای مشارکت امنیتی ایالات‌متحده و ژاپن است که در سال 1960 امضا شده است. گزارش‌های جدید مخابره‌شده از آژانس خبری Kyodo ژاپن در هفته گذشته حاکی از آن است که 45 دانشگاه ملی، دولتی و خصوصی در این کشور توافقنامه‌هایی درمورد برنامه‌های تبادل دانشگاهی یا دانشجویی با هفت دانشگاه چینی امضا کرده‌اند که با ارتش آزادی‌بخش مردم چین ارتباط دارد؛ این توافقنامه‌ها ممکن است فناوری مرتبط با کاربری نظامی را هم شامل شود. برخی دانشگاه‌های چین مانند «بیهانگ» (دانشگاه سابق هوانوردی و فضانوردی پکن) در پکن، دانشگاه مهندسی «هاربین» و موسسه فناوری «هاربین» در فهرست تحریم آمریکا قرار دارند. درحالی‌که برخی دانشگاه‌های ژاپن ازجمله موسسه فناوری «چیبا» پژوهش‌های مشترک خود را با نهادهای مرتبط با ارتش چین قطع کرده‌اند، دانشگاه «هوکایدو»ی ژاپن و دانشگاه «اوزاکا» که به ترتیب تحقیقاتی مشترک با همتایان خود در زمینه فناوری‌های نانو و تحقیقات هسته‌ای انجام می‌دهند، به این برنامه ادامه خواهند داد.  دولت ژاپن تاکید می‌کند که مدیریت ارتباط دانشگاه‌ها با دانشگاه‌های چین برعهده خود دانشگاه‌هاست. با وجود این، ژاپن درحال افزایش نظارت‌ها و پشتیبانی از دانشگاه‌هاست. یکی از مقامات بخش تحقیق و توسعه وزارت آموزش‌وپرورش معتقد است که کنترل همکاری‌های تحقیقاتی و پژوهشی در دانشگاه‌ها و صادرات داده‌های دانشگاهی که می‌توانند به‌طور اختصاصی برای اهداف نظامی در چین مورد استفاده قرار گیرند، از اهمیت بالاتری برخوردارند. ژاپن در این میان، گام‌های تازه‌ای را برای محافظت از تحقیقات پیشرفته خود در پیش گرفته است تا بتواند مانع از لو رفتن پژوهش‌ها و هدررفتن زحمت‌های محققان و دانشمندان و دانشگاهیان این کشور شود. این کشور با اعمال سرسختی در غربالگری و نظارت بر دانشجویان خارجی و محققان از لو رفتن اطلاعات تحقیقاتی آن دسته از فناوری‌های پیشرفته مرتبط با کاربردهای نظامی برای کشورهای خارجی جلوگیری می‌کند. ویزای صادرشده برای محققان خارجی جزء مواردی است که به دقت مورد بازبینی و بررسی قرار می‌گیرند.  دولت ژاپن تاکید کرده است که درصورت وجود نگرانی یا خطر خروج فناوری، کمک‌های مالی به امر تحقیقات دانشگاهی داده نخواهد شد.

طبق قوانین جدید پیشنهادی، محققان داخلی هنگام درخواست برای دریافت یارانه‌های تحقیقاتی ملزم به افشای منابع مالی خارجی هستند؛ البته این مورد در گذشته الزامی نبود. کابینه ژاپن در 17 جولای استراتژی یکپارچه نوآوری 2020 را تصویب کرد که شامل گام‌های جدید برای کنترل همکاری‌های تحقیقاتی بین‌المللی است. این تغییرات پیشنهادی هشدار می‌دهند که فاش شدن اطلاعات و استعدادهای فنی پیش از این به‌دنبال جمع‌آوری اطلاعات فعال توسط کشورها رخ داده است. این استراتژی موارد مختلفی را دربرمی‌گیرد که می‌توان به افزایش آگاهی در میان کمپانی‌های ژاپنی، دانشگاه‌ها و سازمان‌های تحقیقاتی درباره لو رفتن اطلاعات و سرقت فناوری و نیز تقویت هماهنگی میان وزارتخانه‌ها و آژانس‌ها به‌منظور بهبود اقدامات اشاره کرد.  دانشگاه‌ها و سازمان‌های تحقیقاتی از حمایت‌های خوبی برخوردار خواهند شد تا از این طریق بتوانند از نظر امنیتی ازجمله دسترسی به اطلاعات فنی حساس و محرمانه، خود را تقویت کنند. این استراتژی جدید در واکنش به گام‌های مشابه در کشورهای غربی برای حفاظت از فناوری‌های داخلی از سرقت اعمال شده است. سخنگوی شورای ارتقای استراتژی یکپارچه نوآوری معتقد است که ما تا حد امکان از اقدامات دولتی پیروی می‌کنیم که البته هنوز نیاز به پرداخت و تجدیدنظر دارد.

  همگام با سیاست‌های غربی

وزیر دولت در سیاست‌های علوم‌وفناوری ژاپن در کنفرانسی خبری از گزارش‌هایی می‌گوید که دانشجویان و محققان چینی به‌منظور تصمیم‌گیری درباره چگونگی واکنش دانشگاه‌ها به چنین مواردی در انتقال فناوری از دانشگاه‌های آمریکا به چین دخیل بوده‌اند. شماری از دانشگاهیان چینی در دانشگاه‌ها و سازمان‌های دیگر در آمریکا به‌دلیل عدم افشای بودجه تحقیقاتی از چین یا انتقال تحقیقات و دارایی‌های معنوی به چین متهم شده‌اند. دادگاه فدرال آمریکا چندی پیش یک محقق بازدیدکننده دانشگاه استنفورد را که ادعا می‌کند یکی از اعضای فعال ارتش چین است، به‌دلیل عدم اعلام وضعیت نظامی خود هنگام انجام تحقیقات پزشکی در استنفورد، به جعل ویزا متهم کرد. دولت آمریکا در ماه می، ممنوعیت ویزا را برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی ورودی از چین اعمال کرد که با نهادهایی در چین مرتبط هستند و استراتژی تلفیقی نظامی و غیرنظامی چین را اجرا یا پشتیبانی می‌کنند. آمریکا خروجی‌های کشور ازجمله تحقیقات انجام‌شده از سوی ملل خارجی را تحت‌کنترل گرفته است که شامل فهرست سازمان‌ها و دانشگاه‌های چینی است. تحریم‌های تجاری آمریکا کشورهای جهان سوم را نیز هدف قرار داده است که با هویت‌های مرتبط با ارتش همکاری می‌کنند. متخصصان، اقدامات دولت ژاپن را گام‌هایی برای همگام شدن با سیاست‌های غرب اعلام کردند. درحالی سخن از سیاست‌های ژاپن به میان می‌آید که این کشور یکی از متحدان آمریکا محسوب می‌شود و انتظار می‌رود رویکردی مقابله‌ای را با چین دنبال کند که قدرت تلافی‌جویانه مشابهی داشته باشد.

  هدف؛ محققان و دانشجویان چینی

ژاپن در جدیدترین استراتژی‌های به‌کار گرفته‌شده، روی دانشجویان و محققان چینی به‌ویژه افرادی که در بخش‌های علوم سخت مرتبط با تحقیقات نظامی یا زمینه‌های حساس کار می‌کنند، تمرکز کرده است. اما برخی کارشناسان بر این باورند که نمی‌توان از دستورالعمل‌های تحقیقاتی جدید که در دانشگاه‌های ژاپن اجرا می‌شود، انتظار تاثیرات چشمگیر و بزرگی داشت. تمرکز اصلی روی فناوری است که می‌تواند با برنامه‌های بالقوه نظامی مرتبط باشد. اما به نظر می‌رسد، نگرانی‌هایی که درمورد تحقیقات فناورانه وجود دارد نمی‌توان روی تحقیقات اجتماعی مشاهده کرد. نگرانی دیگری که وجود دارد این است که فشارهای وارده از سوی متحدان غربی بر ژاپن روی روابط آموزش عالی با چین تاثیر بگذارد. یکی از محققان مرکز تحقیقات چین و ساکورا وابسته به دولت که از روابط دانشگاهی بین چین و ژاپن حمایت می‌کند، می‌گوید: «ژاپن و چین روابط نزدیک و تحقیقات مشترک زیادی دارند و تبادلات قوی و حمایت‌شده‌ای هم از سوی هر دو دولت چین و ژاپن بین دو کشور وجود دارد.»

به گزارشuniversityworldnews ، دانشجویان فارغ‌التحصیل چینی حدود 50درصد دانشجویان تحقیقاتی را در دانشگاه‌های برتر ژاپن مانند دانشگاه توکیو به خود اختصاص داده‌اند. بیشتر دانشگاه‌های برتر ژاپن مانند توکیو، کیوتو، هوکایدو و دانشگاه خصوصی واسدا دارای دفاتری در پکن هستند و براساس آن، روابط آکادمیک دوجانبه نزدیک‌تری با چین برقرار می‌کنند. بودجه‌های دولتی چین از تحقیقات مشترک در این دانشگاه‌ها حمایت کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به اختصاص بودجه‌های حمایتی به فناوری اطلاعات سریع و فناوری رانندگی خودکار اشاره کرد. ممنوعیت بودجه تحقیقاتی برای دانشگاه‌های در معرض خطر می‌تواند تاثیرات جدی روی روند تحقیقات دانشگاه‌های ژاپن داشته باشد.

ژاپن تبادلات فناورانه قوی‌ای با ایالات متحده آمریکا دارد. روزنامه‌های ژاپنی خبر داده‌اند که واشنگتن درباره تخلیه و جاسوسی فناوری از سوی چین به ژاپن هشدار داده، اما ژاپن به‌طورکامل قادر به درک این مساله نشده است. همچنین آمریکا اذعان کرده است که جزئیات کاملی از ارتباط نظامی نهادهای چینی را در اختیار ندارد. وزیر آموزش ژاپن در سال 2018 اعلام کرده بود که کل یارانه اختصاص‌یافته به دانشگاه‌های دولتی این کشور چیزی بالغ بر 2.4 میلیارد دلار است. این استراتژی جدید که خبر از مدیریت سختگیرانه‌تر محققان و دانشجویان خارجی می‌دهد، می‌تواند تحقیقات دانشگاهی را هم تحت‌تاثیر قرار دهد.

  بودجه‌های دولتی به کمک دانشگاه‌ها می‌آیند

دولت ژاپن در راستای اتخاذ استراتژی‌های جدید خود، درخواست بودجه 1.2 میلیون دلاری را از وزارت خارجه این کشور دارد تا از این طریق بتواند از سال 2021 نظارت خود را روی طرح ویزای دانشجویان و محققان خارجی با هدف جلوگیری از سرقت فناوری و تحقیقات دانشگاهی اجرایی کند. طبق استراتژی نوآورانه دولت ژاپن که در ماه جولای تصویب شد، دانشجویان بین‌المللی و محققان خارجی با دقت بالاتری کنترل می‌شوند و اجازه ورود آنها به کشور داده خواهد شد. وزیر اقتصاد، تجارت و صنعت ژاپن به‌تازگی از بودجه 18 میلیون دلاری سخن گفته که قرار است از آوریل امسال به دانشگاه‌ها و شرکت‌های کوچک اختصاص یابد تا بتوانند چارچوب‌های سرسختانه‌تری را برای مدیریت اسرار تجاری خود برقرار کنند.  چندی پیش اعلام شد کمیته‌ای ویژه متشکل از دانشگاهیان ازسوی دولت ژاپن تشکیل شده تا موارد مشکوک به سرقت اطلاعات یک کشور خارجی را در نتیجه تامین بودجه‌ای خارجی شناسایی کنند.

موسسه ملی مطالعات دفاعی ژاپن هشدار داده است که هدف ارتش چین استفاده از فناوری‌های جدیدی چون هوش مصنوعی تولید‌شده توسط بخش خصوصی است تا از این طریق قابلیت‌های تهاجمی خود را در حوزه‌های فضای سایبری و فضا تقویت کند. دیگر حوزه‌های تحقیقاتی که از سوی دولت ژاپن جزء حوزه‌های پرخطر از نظر سرقت علمی قرار دارند شامل علم مواد، فناوری نیمه رساناها، رباتیک و بیوتکنولوژی است که از این فناوری‌ها می‌توان در تولید و توسعه سلاح‌های نظامی استفاده کرد. نسل پنجم اینترنت پرسرعت که در حملات سایبری مورد استفاده قرار می‌گیرد، ازجمله حوزه‌های پرخطر به‌شمار می‌رود. حفاظت از منافع ملی ژاپن در تغییر محیطی اهمیت بالایی دارد. صادرات تحقیقات علمی دانشگاهی به کشورهایی که تهدید به‌حساب می‌آیند، بخش مهمی از این استراتژی است. وزیر سابق صنعت ژاپن معتقد است که این کشور باید سرسختانه دربرابر تهدیدهای امنیتی اعمال شده ازسوی چین بایستد. این درحالی است که ژاپن پس از آمریکا، انگلیس و استرالیا کشوری است که مورد بیشترین سرقت‌های تحقیقاتی قرار می‌گیرد، از این رو بسیاری از دانشگاه‌های خارجی با توجه به حساسیت‌هایی که وضعیت تحقیقات علمی و خطر جاسوسی تحقیقاتی ژاپن دارد، از همکاری با آنها خودداری می‌کنند.

  مساله ژئوپلیتیک

تنش‌های ژئوپلیتیک شامل اثرات تنش‌های تجاری و فناوری آمریکا و چین منجر به همسویی بیشتر سیاست‌های ژاپن با متحدانش می‌شود. دولت آمریکا در سال‌های اخیر سختگیری‌های زیادی روی ویزای دانشجویان و محققان چینی به‌عمل می‌آورد و ویزای اعضای هیات‌علمی شاغل در فناوری‌های برتر با اهداف نظامی را رد و اتهاماتی را علیه برخی از آنها وارد کرده است. اعمال محدودیت به ویزای دانشجویان چینی به این معناست که بیشتر دانشگاه‌های ژاپنی به بودجه‌های رسمی وابسته‌اند یا درآمدهای خود را از کار با صنعت یا کسب‌وکارها تامین می‌کنند. تبادلات دانشگاهی ژاپن با چین، گسترش روابط اقتصادی را بین دو کشور به‌دنبال دارد و در این میان برنامه‌های تحقیقاتی مشترکی نیز روی حوزه فناوری در جریان است که بخش تولید را تقویت می‌کند و باعث رشد استخوان‌بندی اقتصادی در چین و ژاپن می‌شود.

 *  مترجم: ندا اظهری