به گزارش «فرهیختگان»، ایران با دارا بودن بیش از 65 نوع ماده معدنی، یکی از غنی‌ترین کشورهای جهان از حیث مواد معدنی است. معادن زغال‌سنگ، سنگ‌آهن، نیکل، کبالت، اورانیوم، طلا، نقره، سرب و روی، بوکسیت و انواع سنگ‌های ساختمانی مهم‌ترین معادن کشور را تشکیل می‌دهند. مقایسه جایگاه ایران در صنعت معدن با کشورهای توسعه‌یافته در این حوزه نشان می‌دهد که ایران در بخش معدن و صنایع معدنی کشوری درحال توسعه است و برای رسیدن به جایگاه واقعی خود و استفاده بهینه از این ثروت خدادادی نیاز است که این صنعت با فناوری و تکنولوژی‌های روز دنیا آمیخته شود. به‌طور کلی صنایع معدنی به صنایعی گفته می‌شود که شامل یکی از مراحل اکتشاف، تجهیز، استخراج، کانه‌آرایی و فرآوری مواد معدنی باشد. مواد معدنی، خود شامل محدوده وسیعی از مواد است که از معدن استخراج می‌شود و طبق اصول اولیه طبقه‌بندی، حتی موادی نظیر نفت و گاز نیز ازجمله مواد معدنی محسوب می‌شوند. البته در ایران، به‌دلیل اهمیت بالای نفت و گاز در تولید ناخالص داخلی و صادرات، نفت و گاز را معمولا جدا از صنایع معدنی قرار می‌دهند. با این‌حال صنایع معدنی جزء جدانشدنی محصولات صادراتی کشور است که سالانه برای کشور ارزآوری به‌همراه دارد. طبق آخرین آمار موجود از ابتدای سال‌جاری تا پایان مهر‌ماه،‌ ارزش صادرات بخش معدن و صنایع معدنی ۳ میلیارد و ۴۹ میلیون دلار بوده که این میزان صادرات، 16.7 درصد از ارزش صادرات غیرنفتی کشور را به خود اختصاص داده است. ازسوی دیگر در مدت مذکور، میزان واردات بخش معدن و صنایع معدنی بیش از یک میلیارد و ۷۵۴ میلیون دلار بوده است.

  فناوری؛ ‌دروازه توسعه صادرات صنایع معدنی

همان‌طور که گفته شد، بالفعل شدن ظرفیت‌های بالقوه معدنی در کشور و قرارگرفتن ایران در میان غول‌های معدنی جهان نیازمند الزاماتی است که به گفته کارشناسان از مسیر تکنولوژی و تغییر نگاه سنتی به نگاه علمی محقق می‌شود. به‌عبارت دیگر توسعه و رشد کشورهایی که از منابع معدنی برخوردارند، نیازمند تلفیق منابع با فناوری‌های نوین و تکنولوژی‌های روز است، در غیر این‌صورت در ماراتن توسعه، نمی‌توان گوی سبقت را از سایر رقبایی که منابع معدنی خود را به کمک فناوری توسعه داده‌اند، ربود. سال‌هاست محققان و پژوهشگران حوزه معدن بر این مهم تاکید دارند که مشکلات اصلی ایران در حوزه صنایع معدنی و صادرات محصولات آن، خام‌فروشی است. در این راستا مقام‌معظم‌رهبری نیز بر جلوگیری از خام‌فروشی تاکید داشته و بارها اعلام کرده‌اند که کشور باید از خام‌فروشی فاصله بگیرد. باوجود این، همچنان موضوع خام‌فروشی یکی از چالش‌های اصلی صادرات صنایع معدنی است و سالانه آورده ارزی قابل‌توجهی را نصیب کشورهایی می‌کند که با استفاده از فناوری‌های نوین توانسته‌اند محصولات معدنی را به‌صورت خام خریده و سپس با ارزش افزوده بالایی به سایر کشورها صادر کنند.

اگرچه به گفته کارشناسان و فعالان معدنی کشور، نقطه‌ضعف صنایع معدنی ایران، خام‌فروشی است، اما دانش فنی فرآوری مواد معدنی و تبدیل آن به ارزش افزوده در ایران وجود دارد و دانش‌آموختگان و نخبگان کشور به‌آسانی می‌توانند به فناوری‌های پیشرفته در صنایع معدنی دست پیدا کنند و از این طریق مانع خام‌فروشی صنایع معدنی در کشور شوند. خوشبختانه و به‌رغم تمامی مشکلات و چالش‌های اقتصادی که در سال‌های اخیر وجود داشته است، اما فعالان زیست‌بوم فناوری توانسته‌اند دستاوردهای قابل‌توجهی در حوزه صنایع معدنی داشته باشند و طبق آمار، بیشترین سهم را در صادرات محصولات دانش‌بنیان به خود اختصاص داده‌اند.

  سهم صنایع معدنی در صادرات دانش‌بنیانی‌

بر اساس داده‌های آماری دفتر توسعه کسب‌وکار بین‌الملل معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری ۳۰۰ شرکت دانش‌بنیان صادرات مستمر دارند که بیشترین آن در حوزه صنایع معدنی است. محصولات و مشتقات شرکت‌های مرتبط با صنایع معدنی، صنایع شیمیایی و پلیمری، دارویی، صنایع الکترونیک و ماشین‌آلات پیشرفته بیشترین آمار صادرات را برای کشور رقم زده‌اند. این صادرات اگرچه در دوران کرونا نیز ادامه‌ داشته، اما نسبت‌به سال‌های قبل کاهش داشته است. روسیه، ترکیه، هند، چین و عراق ازجمله کشورهایی هستند که صنایع معدنی دانش‌بنیان به آن صادر شده است. یکی از اقداماتی که برای تسهیل در روند صادرات محصولات دانش‌بنیان انجام شده، راه‌اندازی ۲۳ کارگزار صادراتی در کشورهای خارجی بوده که این ۲۰ کارگزار در بیش از ۱۸ کشور مستقر هستند و به‌واسطه این کارگزاران، خدمات صادراتی به شرکت‌ها ارائه می‌شود که بتوانند در آن کشور محصولات خود را عرضه کنند. سه کارگزار صادراتی در ترکیه و آذربایجان، دو کارگزار صادراتی در روسیه، دو کارگزار صادراتی در چین، افغانستان، کنیا، مالزی، دو کارگزار صادراتی در اندونزی، عراق، سوریه، لبنان، عمان، هند، اقلیم کردستان، ازبکستان، بلاروس و انگلستان ازسوی معاونت علمی و فناوری مستقر هستند.

  نگاهی به فعالیت دانش‌بنیان‌های معدنی

ساخت قطعات موردنیاز صنایع معدنی مانند صنایع آهن، مس، زغال‌سنگ، نفت، گاز، پتروشیمی، فولاد، آب و کشاورزی را می‌توان ازجمله زمینه‌های فعالیت دانش‌بنیان‌های حوزه معدن عنوان کرد که چند شرکت دانش‌بنیان درحال حاضر در کشور با به‌کارگیری دانش فنی، بومی و نیروی انسانی متخصص قطعات موردنیاز در این حوزه را تولید و به بازار عرضه می‌کند. تولید انواع پمپ‌های اسلاری، آب و دیگر سیالات در انواع افقی، عمودی و شلنگی نیز ازجمله تولیدات دانش‌بنیان حوزه صنایع معدنی است که توسط شرکت‌‌های دانش‌بنیان این حوزه تولید می‌شود. گفته می‌‌شود عملکرد و کارکرد این محصولات مشابه با محصولات شرکت‌های معتبر و صاحب‌نام در عرصه جهانی است. تامین نیاز طیف وسیعی از صنایع کشور ازجمله صنایع نفت، گاز و پتروشیمی، صنایع کاشی و سرامیک، چینی بهداشتی و چینی مظروف تا صنایع معدنی، فولاد و سیمان به سرامیک‌های صنعتی و گلوله‌های آسیابی نیز از دیگر حوزه‌‌های فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان معدنی است. در این راستا یک شرکت دانش‌بنیان توانسته سرامیک‌های صنعتی بر پایه آلومینایی را برای نخستین‌بار در کشور تولید کند و ظرفیت تولید را طی چندمرحله طرح توسعه از 1200 تن به 10 هزار تن در سال افزایش دهد.

  جذب ایده‌های فناورانه در حوزه معدن

تخصصی بودن حوزه صنایع معدنی و نیاز این بخش به بهره‌گیری از فناوری‌های نوین برای توسعه، موجب شده تا معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری به‌عنوان متولی زیست‌بوم فناوری، مسئولیت جذب ایده‌های فناورانه حوزه معدن را به‌عهده بگیرد. در این راستا،‌ فراخوان‌های مختلفی منتشر و از فعالان حوزه معدن دعوت شده تا ایده‌های نوآورانه خود را ارائه دهند. باتوجه به اینکه کاربردهای نوین مواد معدنی، بازرگانی و لجستیک مواد معدنی و تولید مواد و تجهیزات پیشرفته، همچنین فناوری‌های نوین و هوشمند در زنجیره ارزش معادن و صنایع معدنی و ایده‌های ارزش‌آفرین در استحصال عناصر نادر خاکی، تولید زغال‌سنگ، آهن، مس، طلا و منگنز، صنایع فلزی و پایین‌دستی ازجمله محورهایی هستند که سرمایه‌گذاری روی آنها انجام می‌شود، لذا فراخوان جذب سرمایه‌گذار در این حوزه ازجمله فراخوان‌هایی بوده که در حوزه صنایع معدنی دانش‌بنیان منتشر شده است.

فراخوان جذب و حمایت از طرح‌های نوآورانه و فناورانه حوزه زمین‌شناسی، معدن و صنایع معدنی برای حمایت از طرح‌های نوآورانه این حوزه نیز از دیگر موارد دعوت به ارائه نوآوری در صنایع معدنی است.

  تا رسیدن به نقطه آرمانی، فاصله داریم

کامبیز مهدی‌زاده، مدیر طرح توسعه نوآوری‌ها و فناوری‌های حوزه زمین‌شناسی، معدن و صنایع معدنی معاونت علمی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه معدن و صنایع معدنی می‌گوید: «طبق آخرین اطلاعات موجود از شرکت‌های دانش‌بنیان، درحال حاضر در حوزه اکتشاف معادن تعداد 6 شرکت دانش‌بنیان، در حوزه استخراج مواد معدنی چهار شرکت، در حوزه فرآوری موادمعدنی 13 شرکت و در حوزه خدمات پشتیبانی و عملیاتی در صنعت معدن تعداد 9 شرکت دانش‌بنیان فعالیت می‌کنند.»

به‌گفته وی، در سال‌های اخیر اقدامات خوب و موثری در زمینه گسترش استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه معدن و صنایع معدنی انجام شده است. اما هنوز برای رسیدن به جایگاه ایده‌آل و اصلی فاصله وجود دارد. طبیعی است که با استفاده از ادوات، تجهیزات و زیرساخت‌های سنتی 40 سال پیش نمی‌توان انتظار معجزه داشت. به‌عنوان مثال در بخش حفاری‌های عمیق ما نتوانسته‌ایم خوب کار کنیم. اگرچه حرکت به‌سمت استفاده از فناوری‌ها و نوآوری‌ها بسیار مثبت و چشمگیر بوده، اما تا رسیدن به نقطه آرمانی هنوز فاصله داریم و نیاز است در این زمینه بیشتر کار شود. البته این نکته را هم باید گفت که بسیاری، در این حوزه از گسترش فناوری‌ها و نوآوری‌ها نگرانند، چراکه احساس می‌کنند کسب‌وکار و بازار سنتی آنها با مخاطره روبه‌رو می‌شود. اما ما باید با تمام نیرو به‌سمت توسعه فناوری‌ها و تقویت شرکت‌های فناور دانش‌بنیان در حوزه زمین‌شناسی، معدن و صنایع معدنی حرکت کنیم.

  خطرپذیری؛ لازمه پیشرفت

طبق گفته کارشناسان، ریسک ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به صنایع معدنی بالاست و در این راستا نیاز است تا معاونت علمی و فناوری تسهیلاتی را به دانش‌بنیان‌های فعال در حوزه معدن ارائه دهد. مهدی‌زاده در این زمینه می‌گوید: «البته برای ورود به هر کاری ریسک ابتدایی، اجتناب‌ناپذیر است. انسان برای اولین‌بار برای فرستادن فضاپیما به کرات دیگر نیز با ریسک زیادی مواجه بود، اما امروزه می‌بینیم که با توسعه فناوری‌های فضایی و شرکت‌های فعال در این حوزه، این اقدام عملیاتی شده و توسعه یافته است. اما در موضوع شرکت‌های دانش‌بنیان معدنی، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری اقدامات بسیار گسترده و موثری را انجام داده و برنامه‌های مدونی در این زمینه دارد. البته از یاد نبریم که معاونت علمی مجری نیست، تسهیل‌گر و تسریع‌کننده امور استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان است.»

وی تاکید می‌کند: «هنگامی که صحبت از تسهیلات می‌شود، فقط توجه به کمک‌های مادی است، درحالی‌که معاونت علمی فضای کسب‌وکار را مهیا می‌کند. به این ترتیب که با ارائه خدماتی چون سیستم‌های حمایتی و تشویقی مانند معافیت‌های مالیاتی و گمرکی برای شرکت‌های دانش‌بنیان، ارائه تسهیلات کم‌بهره و ارائه خدمات کریدور صادرات، در کنار شرکت‌های فعال قرار می‌گیرد.»

  کرونا و عدم سختگیری در ارائه تسهیلات

نوسانات نرخ ارز و شرایط اقتصادی کشور که موجب می‌شود بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان صادرکننده را متحمل خسارت و زیان کند، موضوعی است که مهدی‌زاده در توضیح آن می‌گوید: «معاونت علمی و فناوری از یک‌سو و ما به‌عنوان طرح توسعه زمین‌شناسی، معدن و صنایع معدنی همواره تلاش کرده‌ایم در چارچوب قوانین از کلیه طرح‌ها و ایده‌های نوآورانه و فناورانه و البته شرکت‌های دانش‌بنیان حمایت کنیم. با این‌حال و باتوجه به همه‌گیری جهانی کرونا و البته نوسانات نرخ ارز، تمهیداتی اندیشیده شده تا در بحث تسهیلات و وام‌های کم‌بهره، نسبت‌به این شرکت‌ها سختگیری نشود تا ضرر و زیان کمتری را متحمل شوند. اینها شرکت‌های نوپایی هستند که قدم در راه فناوری گذاشتند، پس باید از آنها حمایت شود. نگاه معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری هم به‌عنوان مرد استارتاپی کشور این بوده که در این دوران نسبت‌به این شرکت‌ها سختگیری نشود.»

وی در پاسخ به این سوال که چرا درحالی‌که گفته می‌شود دانش فنی لازم برای بهره‌برداری بهینه از معادن در کشور وجود دارد و شرکت‌‌های دانش‌بنیان قادر هستند فناوری‌ها و تکنولوژی‌های روز دنیا را برای بهره‌برداری از معادن به‌کار گیرند، ‌اما از این موقعیت به‌درستی استفاده نمی‌شود، می‌گوید: «این شرکت‌ها تازه قدم در این مسیر گذاشته‌اند و البته تلاش دارند بخشی از مشکلات فناورانه معدنی کشور را برطرف کنند. معاونت نیز درپی احساس نیاز به مدون‌سازی فعالیت‌های فناورانه در حوزه زمین‌شناسی، معدن و صنایع معدنی اقدام به ایجاد ساختار طرح توسعه‌ نوآوری‌ها و فناوری‌های حوزه زمین‌شناسی، معدن و صنایع معدنی کرده تا از این طریق اقدامات، حمایت‌ها و جذب ایده‌های این حوزه‌ها شناسایی و ساماندهی شود. در این راستا درحدود هفت‌ماه گذشته تلاش کردیم از کلیه طرح‌ها و ایده‌های فناورانه و شرکت‌های دانش‌بنیان حمایت و استقبال کنیم. در این راستا، فراخوانی مبنی‌بر جذب طرح‌های نوآورانه در حوزه‌های زمین‌شناسی، معدن و صنایع معدنی منتشر شد و از کلیه ایده‌هاى نو به‌منظور ارتقاى ایمنى معدنکارى در کشور، طرح‌هاى خلاقانه در حوزه ارتقاى سلامت با بهره‌گیری از علم زمین‌شناسى پزشکى، ایده‌هاى فناورانه با هدف توسعه اکتشاف در عمق، طرح‌هاى نو با رویکرد توسعه فناورى جداسازى عناصر نادر خاکى، طرح‌هاى نو درجهت ارتقای فناورى‌ها و نوآورى‌هاى سنگ‌هاى تزیینى، گوهرسنگ‌ها و کانى‌ها و ایده‌های استارتاپی در راستای توسعه فناوری‌های حوزه گردشگری معدن و ژئوتوریسم به‌منظور حفاظت از میراث زمین‌شناختی کشور، استقبال و حمایت می‌کنیم.»

  گردشگری معدن و ساخت دو مجموعه مستند

به‌گفته مهدی‌زاده، اخیرا نیز در راستای منویات مقام معظم رهبری مبنی‌بر جلوگیری از خام‌فروشی، ما در این طرح یکی از ماموریت‌های خود را تمرکز بر موضوع گردشگری معادن و ژئوتوریسم قرار دادیم.

در این راستا ما اقدام به ساخت مجموعه مستندی تحت‌عنوان «رخساره زمین» کردیم که دو قسمت از آن یعنی «هرمز، جزیره رنگ‌ها» و «باداب سورت، پلکان زمین» تهیه و تولید شده و به‌زودی پخش عمومی خواهد شد. هدف ما از ساخت این مجموعه، معرفی و شناساندن پدیده‌های زمین‌شناسی و جاذبه‌های گردشگری معدن در کشور و درنهایت ایجاد اشتغال پایدار با استفاده از نوآوری‌ها و فناوری‌ها در این مناطق است. در این راستا نیز همان‌طور که گفتم، از کلیه طرح‌ها و ایده‌های نوآورانه و فناورانه دعوت و حمایت می‌شود.