به گزارش «فرهیختگان»، بیوتکنولوژی یا درواقع همان زیست‌‌فناوری ابزار ارزشمند و قدرتمندی است که در سال‌های اخیر توانسته گره بسیاری از مشکلات کشور در حوزه‌های مختلف را باز کند. کشورهای توسعه‌یافته از بیوتکنولوژی به‌عنوان ابزاری برای دستیابی به توسعه پایدار و ایجاد نوآوری در محصولات مختلف صنعت و اقتصاد استفاده می‌کنند. کارشناسان بین‌المللی پیش‌بینی کرده‌ بودند که که در سال 2030 میلادی و به دنبال بروز چالش‌های مختلف در زمینه بهداشت و سلامت عمومی، زیست‌فناوری بهترین گزینه برای مقابله با این چالش‌هاست، اما اکنون و یک دهه زودتر از آنچه کارشناسان پیش‌بینی کرده بودند، سلامت عمومی جهان با شیوع ویروسی به نام کرونا دچار چالش شده و در معرض خطر قرار گرفته است. همه‌گیری کرونا موجب شده کارشناسان و متخصصان زیست‌فناوری در سراسر جهان با تکیه بر بیوتکنولوژی راه‌حل‌های مختلفی را برای پیشگیری و درمان کرونا در پیش بگیرند. این فناوری نوین که درحقیقت حاصل فنون نوترکیب‌سازی DNA، مهندسی ژنتیک، زیست‌شناسی مولکولی، ایمنی‌شناسی و داروسازی است، با فراهم کردن امکان درمان بسیاری از بیماری‌ها و عوامل تشخیص آن گام موثری در جهت درمان و سلامت جوامع برداشته است. آمارها نشان می‌دهدطی ۳۰ سال گذشته صنعت زیست فناوری به بیش از ۱۰۰ مولکول دارویی مختلف دست یافته که باعث افزایش کیفیت زندگی بسیاری از مردم شده است.

تولد این فناوری در ایران نیز با دستاوردهای چشمگیری همراه بوده و توانسته سهم قابل توجهی در بهبود زندگی مردم، سلامت عمومی جامعه و درمان بسیاری از بیماری‌ها داشته باشد. متخصصان ایرانی در سال‌های اخیر و به مدد مطالعات و پژوهش‌های متعدد به دانش فنی ساخت واکسن، سرم، آنتی‌بادی‌ها، آنزیم‌ها، پروتئین‌های تلفیقی و فاکتورهای انعقادی و... دست پیدا کرده‌اند و اکنون که کشور در شرایط مقابله با ویروس کرونا قرار دارد، زیست‌بوم فناوری نقش تاثیرگذاری در روند مبارزه با این ویروس ایفا می‌کند.

  تولید محصولات بیوتکنولوژی ایرانی

تامین زیرساخت‌های حوزه سلامت ازجمله موضوعاتی است که در روزهای شیوع کرونا همه به ضرورت آن پی بردند در این راستا به‌تازگی ستاد توسعه زیستفناوری معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری اعلام کرده است تاکنون از شکل‌گیری ۸ شتاب‌دهنده دارویی در کشور حمایت کرده که نتیجه آن تولید 100 محصول مرتبط با کرونا شده است.

زیرساخت‌های حوزه سلامت به «دارو»، «واکسـن‌های انسانی»، «تجهیزات پزشکی»، «محصولات آرایشی و بهداشتی»، «طب بازساختی» و «پروبیوتیک‌های دارویی» مربوط می‌شود. حوزه‌ای حساس و راهبردی که اگر مورد بی‌توجهی قرار گیرد در شرایط بحرانی مثل شیوع ویروس کرونا و آنفلوآنزای فصلی و... با مشکلات زیادی روبه‌رو می‌شویم. گام‌های برداشته شده در این حوزه کم نیست و فعالان نظام سلامت کشور با کمک زیست‌بوم فناوری و نوآوری توانسته‌اند بخش بزرگی از نیازهای این حوزه را تامین کنند. یکی از این عرصه‌های فناورانه‌ای که به همت سرآمدان علمی و فناوران کشور متحول شده و توسعه مطلوبی را تجربه کرده است، حوزه دارو و درمان است. به‌طور کلی ستاد توسعه زیست‌فناوری را باید پیشران و جلودار مبارزه با کرونا دانست که در کنار وزارت بهداشت و سایر ارگان‌های مسئول وظیفه سنگین مهار کرونا را با استفاده از فناوری‌های زیستی به عهده دارد.

طبق آمار ارائه‌شده ازسوی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری بیشترین آمار فروش شرکت‌های دانش‌بنیان دراختیار شرکت‌های زیست‌فناوری است. بر این اساس 5/9 درصد درآمد شرکت‌های دانش‌بنیان از محل شرکت‌های زیست‌فناور کسب شده است و بیش از ۶۰ درصد صادرات محصولات دانش‌بنیان کشور مربوط به شرکت‌های صادراتی زیست‌فناوری است. علاوه‌بر این ایران رتبه ۱۲ در دنیا و رتبه اول در سطح منطقه در حوزه زیستفناوری را در اختیار دارد. با این وجود سهم ایران در بازار جهانی زیست‌فناوری همچنان اندک است. بر این اساس و طبق چشم‌انداز 1404 قرار است ایران 3 درصد از سهم بازار جهانی را کسب کند. این درحالی است که اکنون سهم ایران در بازار زیست‌فناوری جهان کمتر از نیم درصد برآورد شده است. بنابراین از آنجایی که درحال حاضرتا کسب این سهم از بازار جهانی که افزون بر 25/23 میلیارد دلار است، فاصله بسیار زیادی داریم، لذا می‌توان از شرایط به وجود آمده نهایت استفاده را برد.

درحال حاضر و با تولید ۲۷ داروی بیوتکنولوژی، ۱۲ طرح در حوزه واکسن، ۹۰ ماده اولیه دارویی و ۵۵ طرح در حوزه کشاورزی و امنیت غذایی، کسب سهم ۳ درصدی بازار و کمک زیست فناوری به توسعه اقتصاد مورد هدف قرار گرفته و اجرایی شده است. همچنین تاکنون ۱۳۵۰میلیارد ریال از طرح‌های مذکور حمایت شده است. صرفه‌جویی ارزی به میزان یک میلیارد دلار در سال با تولید ۲۲ داروی زیستی، کسب رتبه اول تولید محصولات زیست فناوری و واکسن در غرب آسیا، حضور ایران در میان ۵ کشور اول تولیدکننده محصولات‌ زیست فناوری در آسیا ازجمله دستاوردهای زیست‌بوم فناوری کشور است. به‌رغم فعالیت‌های قابل توجه صنعت زیست‌فناوری در کشور باید دید در شرایط بحرانی حال حاضر که به واسطه شیوع کرونا به وجود آمده است، شرکت‌های زیست‌فناور چه اقدامات و خدماتی را برای مقابله با کرونا و حفظ سلامت عمومی جامعه ارائه داده‌اند.

  تولید انواع ماسک‌های نانو فیلتر

 پس از شیوع کرونا در کشور تولیدکنندگان و شرکت‌های مختلفی اقدام به حل چالش‌های به‌وجود‌آمده ازجمله مشکل کمبود ماسک و مواد ضدعفونی‌کننده کردند. در این راستا یک شرکت دانش‌بنیان فعال در حوزه زیست‌فناوری نانو و تولیدکننده دستگاه الکتروریسی برای رفع نیازهای کادر درمانی و جامعه با به‌کارگیری دستگاه‌های خود و اجاره خطوط تولید فیلتر و ماسک از شرکت‌های دیگر ظرفیت تولید خود را به ۳۰ هزار ماسک در روز افزایش داده است. این شرکت ازجمله دانش‌بنیان‌های خلاقی بود که شروع به تولید ماسک N95 با دستگاه‌های الکتروریسی خود کرد. دستگاه الکتروریسی برای تولید نانوالیاف پلیمر، کربنی یا سرامیکی با قطر ۵۰ نانومتر تا چند میکرون مورد استفاده قرار می‌گیرد. این شرکت دانش‌بنیان که در سال ۸۳ تاسیس شده و به صورت مستقیم و غیرمستقیم ۱۰۰ نفر در آن مشغول به‌کار هستند، بعد از شیوع کرونا در کشور، با استفاده از دستگاه‌های الکتروریسی ساخت خود شروع به افزایش ظرفیت تولید ماسک N95کرد. پیش از شیوع کرونا این شرکت دانش‌بنیان علاوه‌بر تولید فیلتر و همزمان با وقتی که بحث ریزگردها و مشکلات ناشی از آنها در کشور بسیار داغ شده بود، شروع به تولید ماسک‌های تنفسی مبتنی‌بر نانوالیاف کرد. تولید ماسک N95 با مواد نانویی موجود در ایران بسیار دشوار است و تنها درصورتی به ۹۵ درصد کارایی می‌رسند که با دستگاه الکتروریسی تولید شوند.

  ساخت دستگاه نانوحسگر

یک شرکت دانش‌بنیان فعال در حوزه نانوحسگر نیز همزمان با شیوع کرونا و پس از انجام مطالعات متعدد توانست دستگاه تشخیص ویروس کرونا را با استفاده از فناوری نانوحسگر تولید کند. این گروه نتایج یافته‌های خود را در یک مقاله معتبر بین‌المللی به چاپ رسانده بودند و پس از تولید دستگاه تشخیص کرونا موفق به دریافت مجوز تولید از سازمان غذا و دارو شدند. نمونه اولیه این دستگاه در چند بیمارستان و روی بیش از 600 بیمار مورد آزمایش قرار گرفت و نتایج مثبتی به دست آمد. این دستگاه تنها برای تشخیص ویروس کرونا نیست بلکه برای تشخیص بیماری‌های ریوی دیگر مانند آسم و سل نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگر تست کرونای فردی با این دستگاه مشکوک به کرونا تشخیص داده شود، فرد باید برای تست‌های تکمیلی اقدام کند.

  پلاسمادرمانی؛ نتیجه تحقیقات زیست‌فناوران

یکی از اقدامات انجام شده در طول مدت شیوع کرونا در کشور تحقیقات وسیع محققان زیست‌بوم فناوری برای کشف داروهای موثر بر درمان این بیماری است. در این راستا نیز کمیته علمی مبارزه با کرونا تشکیل شده که گفته می‌شود در این کمیته هر روز تیمی تمام شواهد و نتایج علمی منتشر شده در سراسر دنیا را جمع‌آوری و مقالات را مطالعه می‌کنند تا ببینند کدام دارو بر درمان این بیماری موثر است و آن را در پروتکل درمانی وارد سازند. دبیر ستاد توسعه زیست فناوری گفته است که بررسی‌های ما نشان داد داروهایی که برای آنفلوآنزا و ایدز هستند در درمان کرونا بی‌اثرند و برخی داروها مانند کلورکین حتی در برخی افراد ضرررسان است. در این کمیته دو داروی اکتمرا و رمدیسیور نیز مورد تحقیق قرار گرفت. همچنین موضوع پلاسما درمانی نیز در این کمیته مورد بررسی قرار داد و نتایج آن، کاهش مرگ‌ومیر ناشی از کرونا را نشان داد.

سه شرکت دانش‌بنیان کار تحقیقاتی خود را از همان روز‌های نخست بحران کرونا در زمینه تولید پادتن اختصاصی کرونا آغاز کردند. از همان ابتدا، روند درمان کرونا با پلاسمادرمانی نتایج قابل قبولی داشت روشی که در آن پلاسمای بهبودیافتگان کرونا به بیماران و مبتلایان این بیماری ویروسی تزریق می‌شود. در مرحله نخست پلاسما درمانی پلاسمای بهبود یافته‌گان کرونا را گرفته و با رعایت استاندارد‌های مورد نظر وزارت بهداشت و ثبت در مرکز کارآزمایی بالینی وزارت بهداشت تزریق شد. در این آزمایش ۵۰ بیمار بسیار بدحال انتخاب شدند که پس از تزریق پلاسما مشاهده شد که هرچه قبل از ۷ روز از شروع بیماری تزریق پلاسما به آنها زودتر صورت گیرد نتیجه بهبودی بیماران بیشتر می‌شود. کاهش طول مدت بستری، اثربخشی بیشتر دارو‌های تجویز‌شده به بیماران، پیشگیری از بدحال شدن بیمار و نیاز به دستگاه‌های کمک تنفسی و درنهایت کاهش مرگومیر ناشی از این بیماری ازجمله نتایج معنادار بهره‌مندی از روش پلاسمادرمانی در درمان بیماران کرونایی بود.

  مقابله با کرونا با سلول‌های بنیادی و پزشکی

یکی دیگر از اقدامات انجام‌شده در حوزه زیست‌فناوری برای مقابله با کرونا انجام تحقیقات توسط محققان دانشگاهی و شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی بوده است. در فروردین‌ماه امسال یک تیم تحقیقاتی روی سلول‌های بنیادی مزان‌شیمی برای درمان کرونا تحقیقات خود را آغاز کردند. اساتید دانشگاهی و دو شرکت دانش‌بنیان در این تیم در کنار هم قرار گرفتند تا با استفاده از استخراج سلول‌های مزانشیمی از ۴ منبع گوناگون در درمان بیماران استفاده شود. همچنین درمان کرونا با نوع خاصی از سلول‌های ایمنی بدن(سلول‌های کشنده طبیعی NK Cell) تحقیق دیگری بود که در آن اساتید دانشگاهی و دانش‌بنیان‌ها در کنار یکدیگر قرار گرفتند. از طرف دیگر گروهی از محققان نیز با استفاده از دست‌ورزی داخل سلولی ساخت واکسن کرونا را پیگری کردند. البته ناگفته نماند که ساخت واکسن فرآیندی پیچیده و زمان‌بر است. همچنین تحقیقاتی نیز در حوزه تولید داروی ضدویروس توسط زیست‌فناوران درحال انجام است

  ساخت پروبیوتیک برای مقابله با کرونا

تولید یک محصول پروبیوتیک برای تقویت سیستم ایمنی بدن دستاورد یک شرکت دانش‌بنیان فعال در حوزه زیست‌فناوری طی مدت اخیر بوده است که در آن از میکروارگانیسم‌های بومی کشور استفاده شده است. این محصول در زمان شیوع کرونا و مقابله با آن می‌تواند تاثیرگذار باشد. پروبیوتیک‌ها میکروارگانیسم‌های مفیدی هستند که به سلامت ما کمک می‌کنند. تولید این محصولات نیاز به کاربرد فناوری‌های نوین دارد. یک شرکت دانش‌بنیان برای نخستین بار در کشور میکروارگانیسم‌های کاربردی صنایع غذایی را در مقیاس صنعتی تولید کرده است. در بدن انسان میکروارگانیسم‌هایی زندگی می‌کنند که کمبود آنها یا برهم خوردن تعادل‌شان باعث بروز بیماری میشود. برخی معتقد هستند که در مواردی بیماری دیابت به علت بر هم خوردن یک‌سری میکروارگانیسم‌ها ایجاد می‌شود. بحث تقویت سیستم ایمنی برای مقابله با بیماری کرونا نیز موجب شد تا این شرکت دانش‌بنیان محصولی برای تقویت سیستم ایمنی بدن در مقابله با کرونا تولید کند. این محصول حاوی انواع باکتری‌های اسید لاکتیکی است که سیستم ایمنی را درمقابل ویروس‌ها تقویت می‌کند و کمکی برای بهبود جذب ویتامین‌ها و مینرال‌هاست.

  ساخت واکسن بر پایه ویروس مـهندسـی‌شده سرخـک

تحقیقات محققان و پژوهشگران برای ساخت واکسن کرونا همچنان ادامه دارد. در پایان مهرماه سال جاری نخستین نمونه واکسن کرونا مبتنی‌بر ویروس سرخک در کشور تولید شد. این واکسن به‌عنوان نسل پیشرفته و سوم ساخت واکسن و فناوری در مرز دانش شناخته می شود. این واکسن توسط شرکت دانش‌بنیان تولید شده است و تولید آن یک دستاورد بزرگ فناورانه است که ایران را به لیست کشورهای درحال ساخت واکسن کرونا اضافه می‌کند. برای ساخت این واکسن ابتدا ژن ویروس کرونا سنتز و استخراج و به ویروس سرخک وارد شد. این کار یک ویروس جدید و نوترکیب ایجاد کرد. این واکسن تولیدشده جدید هم برای سرخک و هم برای کرونا قابل استفاده است. آبان‌ماه امسال وارد فاز حیوانی این واکسن آغاز شد. این واکسن بر مبنای دو ژن N و S ویروس کرونا تولید شده است و تا آخر سال تولید انبوه آن هم پس از اخذ مجوزهای لازم از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی آغاز می‌شود. واکسن مبتنی‌بر روش‌های تولیدی قدیمی توسط چین با قیمتی بین 15 تا 60 دلار به فروش می‌رسد اما پیش‌بینی شده که واکسن تولید شده در شرکت ایرانی با قیمتی معادل ۶ تا ۱۰ دلار به بازار عرضه ‌شود؛ یعنی یک‌دهم قیمت محصولات خارجی.

  ضعف در تولید تجهیزات پزشکی فناورانه

بازار داخلی ایران در حوزه تامین تجهیزات پیشرفته پزشکی همچنان با کمبودهایی مواجه است چراکه بخش عمده‌ای از این تجهیزات از دیگر کشورها خریداری می‌شود. دبیر ستاد توسعه زیست‌فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری درباره این موضوع، می‌گوید: «ساخت و تولید تجهیزات زیستی یکی از چالش‌هاست و هنوز به ساخت این دستگاه‌ها به‌خوبی ورود نکرده‌ایم. به گفته او، بیشتر دستگاه‌هایی که بر پایه فناوری در این حوزه استفاده می‌شود وارداتی هستند اما اگر بتوانیم به تولید این دستگاه‌ها و تجهیزات ورود کنیم قطعا قیمت آن هم کاهش می‌یابد. درحال حاضر حدود 6 شرکت به ساخت برخی از این تجهیزات ورود کرده‌اند اما این عدد قابل توجه نیست. دستگاه تنفس مصنوعی(ونتیلاتور) که توسط یک شرکت دانش‌بنیان در کشور و در زمان شیوع کرونا ساخته شد را می‌توان نقطه قوت توانمندی متخصصان ایرانی در ساخت تجهیزات پزشکی زیست فناورانه دانست.

 * نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار