به گزارش «فرهیختگان»، تامین نهاده‌های دامی به‌دلیل تاثیر مستقیم بر تولید غذای مصرفی از اهمیت، حساسیت و ضرورت فراوانی برخوردار است و در سالی که به‌عنوان جهش تولید نامگذاری شده این اهمیت و حساسیت افزایش می‌یابد. متاسفانه در 40 سال گذشته و به‌رغم توانمندی متخصصان ایرانی وابستگی به واردات نهاده‌های دامی، بازار محصولات کشاورزی را با نوسان قیمتی شدیدی مواجه کرده و شرکت‌ها و تولیدکنندگان نتوانسته‌اند نیاز کشور به این محصولات را تامین کنند. براساس آمار وزارت جهاد کشاورزی درحال حاضر دانه‌های کلزا، ذرت و سویای تولید کشور جوابگوی نیاز کارخانه‌ها نیست و بیش از ۸۰درصد نهاده‌های موردنیاز کشور از خارج تامین می‌شود.

وابستگی کشور در سطحی است که چندی قبل وزیر جهاد کشاورزی در اظهارنظری بی‌سابقه درخصوص وابستگی کشور به خوراک دام و طیور گفته است که الگوی صنعت دامپروری ما از دیگر کشورها مانند آمریکا دریافت شده و این الگوگیری به‌خاطر تفاوت اقلیم غلط است و باید اصلاح شود. اروپاییان مانند ما به‌‌خاطر محدودیت‌های اقلیمی امکان تولید کنجاله سویا را نداشتند و برای کاهش وابستگی، کنجاله کلزا را جایگزین کنجاله سویا در تغذیه طیور کردند، اما با این موضوع در کشور ما مخالفت شد. این اظهارات درحالی بیان شده است که گزارش‌ها حاکی از آن است که عامل اصلی گرانی قیمت گوشت و مرغ نبود و کمبود نهاده‌‌های دامی است.

افزایش وابستگی به واردات و همچنین موقعیت انحصاری وارد‌کنندگان خوراک دام و نارضایتی همیشگی تولید‌کنندگان دام و طیور این خواسته را در سطح گسترده درمیان فعالان صنعت مربوطه ایجاد کرده است که دولت باید به‌سوی راهکارها و راهبردهایی حرکت کند که وابستگی کشور به واردات این محصولات به‌ویژه در شرایط تحریم کاهش یابد. یکی از راهکارهایی که می‌تواند به این امر کمک کند، بهره‌گیری از توان زیست‌بوم فناوری و دانش شرکت‌های دانش‌بنیان است.

  آمارها چه می‌گوید؟

به نظر می‌رسد، درحال حاضر تمرکز شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در صنعت دام و کشاورزی کشور بر ساخت داروها و واکسن‌های دامی است تا ساخت نهاده‌‌های دامی. براساس آمار موجود در سال 97، با وجود شرایط تحریم، بیش از ۹۷ درصد واکسن دامی و بیش از ۳۰ درصد واکسن طیور در داخل تولید شد. در این شرایط کارشناسان اظهار امیدواری کرده‌اند با تامین بذر واکسن به شرایط تامین صددرصدی واکسن‌ها در داخل کشور برسیم. براساس آمار واردات، سالانه 15.6میلیون تن انواع خوراک دام وارد کشور می‌شود که با توجه به تخصیص ارز 4200 تومانی، هزینه واردات آن حدود 3/3میلیارد دلار می‌شود.

براساس آمار وزارت جهاد کشاورزی در سال گذشته، هشت‌میلیون و 900هزار تن ذرت، دومیلیون و 400 هزار تن جو و یک‌میلیون و 405 هزار تن کنجاله وارد شده است. میزان مصرف جو حدود پنج‌میلیون تن است و درنتیجه 50 درصد جو وارداتی است. میزان تولید ذرت نیز 600 هزار تن است و چون این محصول، آب‌بر است تولید آن توجیهی ندارد. در تامین دانه‌های روغنی وابستگی ما بیشتر است. دانه‌های روغنی به دو صورت دانه سویا یا کنجاله وارد می‌شود. مصرف کنجاله در کشور 2.900هزار تن است. دانه‌های روغنی هم سال گذشته به میزان دومیلیون و 550هزار تن وارد شده که 78 درصد آن تبدیل به کنجاله می‌شود. همچنین سال گذشته یک‌میلیون و 405 هزار تن کنجاله به‌صورت مستقیم وارد کشور شد.

  صادرات نهاده در شرایط مضیقه

در سال 97 وزارت جهاد کشاورزی و وزارت صنعت، معدن و تجارت صادرات خوراک دام را ممنوع کردند. علت این ممنوعیت اولویت تامین نیاز داخل به دلیل افزایش قیمت‌ها بود اما، ممنوعیت صادرات خوراک دام چندان دوام نیاورد و درست پس از آنکه وزارت جهاد کشاورزی بر تامین نهاده‌های دامی با ارز 4200 تومانی دولتی تاکید کرد، ممنوعیت صادرات این محصولات لغو شد. لغو صادرات خوراک دام آماده به کشورهای همسایه مانند عراق و افغانستان درحالی است که نهاده‌های دامی با ارز دولتی به دست کارخانه‌های خوراک دام می‌رسد و با یک حساب سرانگشتی می‌توان دریافت چه سودکلانی به جیب آنها سرازیر می‌شود، آن هم در شرایطی که مرغدار و دامدار کشور در شرایط سخت اقتصادی مجبور به تحمل هزینه بالا برای تامین نهاده‌های دامی موردنیاز خود هستند و هزینه تولید آنها افزایش یافته است.

در اواخر سال گذشته وزارت صنعت، معدن و تجارت طی نامه‌ای، اجازه صادرات ۵۰ هزار تن نهاده دامی را صادر کرد. این اجازه صادرات درحالی اتفاق افتاد که در سیزدهم اسفندماه همان سال نمایندگان هفت تشکل خصوصی بخش کشاورزی در نامه‌ای به معاون اول رئیس‌جمهور از کمبود نهاده‌های دامی به‌ویژه ذرت در آستانه شب عید خبر دادند و از دولت خواستند تدابیر لازم را در این زمینه در پیش گیرد. اما دولت همچنان بر صادرات نهاده‌های دامی تاکید داشت. این اتفاق باعث شد کارخانه‌های فعال در این حوزه اقدام به صادرات محصولاتی کردند که از نهاده‌های دامی وارداتی با ارز دولتی تولید می‌شد. آن هم در شرایطی که دامداران و مرغدار کشور در تامین این نهاده‌ها با مشکل روبه‌رو بودند.

قاچاق، انحصاری بودن واردات نهاده‌ها، وجود دلالان و نقش آنها در بازار نهاده‌های دامی را می‌توان از مهم‌ترین عوامل گرانی نهاده‌های دامی و کشاورزی در کشور دانست؛ موضوعی که شاید با ورود شرکت‌های دانش‌بنیان و فعالان زیست‌بوم فناوری می‌توان تولید نهاده‌ها را در داخل کشور افزایش داد.

  فراخوانی برای جایگزینی گندم به جای ذرت

در مردادماه امسال معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری فراخوانی را برای طرح امکان‌سنجی جایگزینی یک تا دومیلیون تن گندم بوجاری به جای ذرت دانه‌ای در جیره دام و طیور با مشارکت دانش‌بنیان‌ها منتشر کرد. با توجه به تولید داخلی آنزیم‌های موردنیاز برای جایگزینی گندم با بخشی از ذرت در جیره دام و طیور، قرار است گندم به خوراک دام و طیور تبدیل شود.

 در شرایط فعلی کشور موضوع تامین مالی واردات ذرت دانه‌ای یا تدارک تامین داخلی آن با مسائل و چالش‌های مختلفی همراه است، از این‌رو ایده جایگزینی گندم مازاد بر مصارف انسانی به‌جای ذرت در جیره دام و طیور به موضوع فراخوان منتشرشده از سوی ستاد توسعه زیست‌فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری تبدیل شده است. آمارهای موسسه تحقیقات علوم دامی کشور نشان می‌دهد در بسیاری از جیره‌های طیور، بخش زیادی از انرژی قابل سوخت‌وساز توسط ذرت دانه‌ای تامین می‌شود. گندم در مقایسه با ذرت دارای تنوع بیشتری از نظر مواد مغذی است با وجود این قیمت بالای گندم باعث شده از این ماده به میزان کمتری برای تامین خوراک دام و طیور استفاده شود.

این ماده غذایی در شرایط عدم‌دسترسی به ذرت، می‌تواند جایگزین مناسبی برای این ماده غذایی در جیره غذایی طیور باشد. همین موضوع هم ستاد توسعه زیست‌فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری را مصمم به انتشار فراخوانی کرد تا شرکت‌های دانش‌بنیان با مشارکت در این طرح، ایده‌های خلاقانه خود را برای اجرایی‌شدن این اتفاق ارائه کنند.

  تدوین نقشه راه زیست‌فناوری کشاورزی

در سال 96 معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری کشور پروژه تدوین نقشه راه زیست‌فناوری کشاورزی ایران را با هدف دستیابی به اهداف مطرح شده در برنامه‌های توسعه‌ای کشور و رسیدن به سه‌درصد بازار جهانی تدوین کرد. پروژه تدوین نقشه راه زیست‌فناوری کشاورزی ایران در سه فاز متفاوت مطالعه و شناخت وضع موجود زیست‌فناوری کشاورزی در ایران و جهان، تهیه نقشه راه فناورانه محصولات و فناوری‌های نوظهور در زیست‌فناوری کشاورزی و تهیه برنامه ملی توسعه فناوری‌ها و محصولات زیستی در حوزه کشاورزی اجرایی شد. برای تدوین نقشه راه زیست‌فناوری کشاورزی کشور با مطالعه شرایط گذشته، میزان نیاز کشور، شرایط تولید و بررسی زیرساخت‌های موجود پنج سناریو تدوین شد که این پنج سناریو شامل روند رشد تولید محصولات زیست‌فناوری کشاورزی همانند 10 سال گذشته باشد، در این سناریو سهم ایران از تولید جهان 0.06 درصد در سال 1404به دست آمد. در سناریوی دوم نیز روند رشد تولید محصولات زیست‌فناوری کشاورزی همانند روند رشد جهانی مدنظر بود که در این سناریو سهم ایران از تولید جهان 0.08 درصد در سال 1404 به دست آمد. در سناریوی سوم روند رشد تولید میانگین روند رشد گذشته و روند رشد جهانی بررسی شد که در این سناریو سهم ایران از تولید جهان 0.07 درصد در سال 1404 به دست آمد. در سناریوی چهارم روند رشد تولید محصولات زیست فناوری کشاورزی مطابق با رسیدن به سهم سه‌درصد از بازار بیوتکنولوژی کشاورزی در نظر گرفته شد که در این سناریو برای هر محصول برنامه‌ریزی برای رسیدن به سهم سه درصدی انجام شد.

و درنهایت، در سناریوی پنجم همه ایران تحت‌پوشش تولید محصولات زیست فناوری در نظر گرفته شده که در این سناریو فرض شد که 10 درصد از سطح زیرکشت کل کشور تراریخت کاشته شود، برای 50 درصد احیای باغ‌ها از نهال کشت بافت استفاده شود، در 50 درصد سطح زیرکشت از زیست مهارگرها و کودهای زیستی مصرف شود و کل صنایع تولید دام و طیور، آبزیان از واکسن و افزودنی و کیت استفاده کنند. درصورتی‌که این اتفاق عملی شود، میزان سهم ایران از تولید جهانی زیست‌فناوری کشاورزی 13.14 درصد خواهد بود.

براساس دیدگاه‌های کارشناسان کارگروه‌های کشاورزی ستاد توسعه زیست‌فناوری کشور اولویت تولید محصولات زیست‌فناوری به ترتیب تراریخت، کشت‌بافت، زیست‌مهارگرها، کودزیستی، واکسن‌ها، افزودنی‌های خوراک دام و طیور و کیت تشخیص، مشخص شد. بر همین اساس، اولویت تولید محصولات تراریخت به این شرح است، اولویت اول: پنبه، کلزا، ذرت، چغندرقند و برنج، اولویت دوم: سویا، یونجه و نیشکر، حبوبات، سیب‌زمینی، پیاز، سورگوم، پایه‌داران، پایه هسته‌داران و پایه مرکبات و اولویت تولید محصولات کشت بافت نیز شامل گردو، پسته، سیب‌زمینی، پایه‌های دانه‌دار، خرما، پایه‌های هسته‌دار و گیاهان زینتی می‌شود.

در این گزارش آمده است برای رشد ایران به میزان 13.4 درصد از بازار جهانی زیست فناوری کشاورزی، الزاماتی مانند افزایش تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه زیست فناوری کشاورزی و ارتقای ظرفیت تولید شرکت‌های موجود، ترویج و فرهنگ‌سازی مصرف محصولات زیست‌فناوری کشاورزی، حمایت بخش دولتی برای تولید و مصرف، بازاریابی ملی و بین‌المللی برای محصولات زیست‌فناوری کشاورزی، تسهیل قوانین صادرات برای محصولات زیست‌فناوری کشاورزی، کاهش تعرفه گمرکی برای صادرات، افزایش تعرفه واردات محصولات زیست‌فناوری کشاورزی که در کشور توان علمی، عملی و امکانات تولید آنها وجود دارد، تدوین و استفاده از استانداردهای بین‌المللی برای تولید محصولات زیست‌فناوری کشاورزی، تعریف برند و معرفی به بازارهای منطقه‌ای و جهانی، تسهیل شرایط حمل‌ونقل بین‌المللی و تسهیل روابط پولی و بانکی ایران با جهان لازم‌الاجراست.

  نبود دانش‌ فنی تولید نهاده‌‌های دامی

کاظم مدرس، مدیرعامل یک شرکت تولید‌کننده بذر گیاه و علوفه مستقر در یکی از پارک‌های علم و فناوری استان اصفهان در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «به‌رغم اینکه در حال حاضر شرکت‌های مختلفی با گرید دانش‌بنیان در حوزه تولید نهاده‌‌های دامی فعالیت می‌کنند اما توان تامین نیاز کل کشور را ندارند، چراکه تولید نهاده‌های دامی نیازمند دانش فنی خاصی است که متاسفانه تاکنون ایران تنها واردکننده آن بوده است.»

به گفته وی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری شرکت‌های فعال در این زمینه را شناسایی کرده و ذیل برنامه‌های حمایتی خود تسهیلاتی را در اختیار این شرکت‌ها قرار داده است. اما نباید فراموش کرد که فعالان زیست‌بوم فناوری در حوزه تولید نهاده‌های دامی هنوز آنقدر که بتوانند کشور را از واردات این محصولات بی‌نیاز کنند، قوی و تقویت نشده‌اند. البته ناگفته نماند تکنولوژی‌های موردنیاز برای افزایش تولید نهاده‌‌های دامی در کشور وجود دارد اما نبود و وارداتی بودن دانش فنی تولید نهاده، هنوز بومی نشده است.

 وی معتقد است شرکت‌های دانش‌بنیان و فعالان زیست‌بوم فناوری توانایی تولید بیش از 50 درصد از نیاز کشور را دارند اما از آنجایی که تا سال‌های اخیر نیاز کشور از طریق واردات تامین می‌شده، این شرکت‌ها نتوانسته‌اند روی پای خود بایستند. از طرف دیگر نیز نبود اعتماد به تولیدکننده داخلی موضوعی است که مختص به صنایع دیگر نیست و شامل صنعت تولید نهاده‌‌های دامی نیز می‌شود.

براساس آنچه معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری اعلام کرده است، در سال‌های اخیر این معاونت، به‌عنوان متولی زیست‌بوم فناوری کشور با استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان و نوآور برای حل چالش‌ها و نیازهای ملی در شاخه‌های اولویت‌دار ورود پیدا کرده و شرکت‌های فعال در این زمینه‌ها را شناسایی کرده است. شاخه سلامت صنایع غذایی مادر، حمل‌ونقل، صنایع و لوازم خانگی، صنایع ساخت و تولید و صنایع و فناوری‌های آب و محیط‌زیست ازجمله شاخه‌های اولویت‌دار است. در حوزه سلامت صنایع غذایی مادر چند مبحث مورد توجه قرار گرفته است و در این حوزه نیز شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان شناسایی شده‌اند به‌ویژه شرکت‌هایی که از دانش‌ فنی حوزه‌های مذکور برخوردار باشند. علاوه‌بر اینکه در این خوشه‌ها فعالیت نوآورانه و فناورانه انجام داده باشند و بتوانند نیاز کشور را تامین کنند.

  ارزبری 6 میلیون دلاری محصولات زراعت و باغبانی

طبق آمار معاونت سالانه رقمی حدود 6 میلیون دلار در زمینه واردات محصولات زراعت و باغبانی و افزودنی‌های غذایی و صنایع تبدیلی ارز از کشور خارج می‌شود که این رقم می‌تواند به کمک توان شرکت‌های دانش‌بنیان و دستیابی به دانش فنی تولید نهاده‌های دامی موجب صرفه‌جویی ارزی در کشور شود.

دبیر ستاد توسعه زیست‌فناوری کشور در این زمینه معتقد است: «زنجیره دانش فنی تولید نهاده‌های دامی هنوز تکمیل نیست اما در حوزه تولید واکسن‌های موردنیاز دام و طیور در سال‌های اخیر موفقیت‌های قابل‌توجهی از سوی شرکت‌های دانش‌بنیان به دست آمده است. همچنین در زمینه دستیابی به دانش فنی افزودنی‌های خوراکی و توسعه تولید بذور با کیفیت با هدف کاهش واردات و توسعه تولید بذور نهاله‌‌ها نیز شرکت‌های دانش‌بنیان دستاوردهای قابل‌توجهی داشته‌اند. به‌طور کلی در تمامی زمینه‌های فوق، شرکت‌های دانش‌بنیان شناسایی شده و با تعدادی از آنها وارد مذاکره شده‌ایم.»

 * نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار