عبور قطار کتاب‌باز از ایستگاه جعبه‌جادویی به خانه‌ها

به گزارش «فرهیختگان»، در میان همه برنامه‌های سرگرم‌کننده شبکه نسیم، «کتاب‌‌باز» در سال‌های اخیر توانسته است با ترکیبی متفاوت سررشته موضوع کتاب و کتابخوانی را در میان همه برنامه‌های تلویزیون به دست بگیرد. این برنامه با رویکرد و محتوایی متفاوت از آنچه تا پیش از آن به بحث کتاب پرداخته شده بود به ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی پرداخت و توانست در مدت زمان کوتاهی جمع زیادی از بینندگان تلویزیون را به خود جذب کند.

در فصل‌های آغازین، کتاب‌باز سلبریتی‌زده شده بود و جمع زیادی از بازیگران و ورزشکاران و خواننده‌ها به این برنامه دعوت شدند که شاید خیلی از آنها به‌واقع کتابخوان هم نبودند اما به دلیل چهره‌بودن و محبوبیت به برنامه دعوت شدند. اما به مرور در فصل‌های بعد برنامه‌سازان مسیر خود را پیدا کردند و با دعوت از میهمانان کارشناس حوزه کتاب، نویسندگان و شاعران و مترجمان بار محتوایی آن را افزایش دادند. البته انتخاب امیرحسین صدیق برای شروع برنامه کتاب‌باز به‌عنوان یک بازیگر کم‌حاشیه و محبوب و سپس انتخاب سروش صحت به‌عنوان یک بازیگر، نویسنده و کارگردان که در دنیای سینما به کتاب‌باز بودن معروف است نشان‌دهنده علاقه‌مندی سازندگان این برنامه به حضور چهره‌های سینمایی است؛ حتی اگر تجربه اجرا نداشته باشند.

باید قبول کرد که کتاب‌باز خارج از چارچوب‌های تعریف‌شده به دنیای کتاب قدم گذاشته است و موفقیت نسبتا خوب آن نشان می‌دهد اگرچه حضور چهره‌های معروف تا حدودی در جذب مخاطب موثر بوده اما باید دید آثار حضور آنها در برنامه و گپ‌وگفت درباره کتاب هم بر کتابخوان کردن مخاطبان‌شان اثر داشته است یا نه. اما اینکه کتاب‌باز تا چه میزان با حضور چهره‌های شاخص سینمایی، موسیقی و ورزشی توانسته به ترویج فرهنگ مطالعه کمک کند یا تغییر و تحول فرهنگی مناسبی به وجود آورد و جامعه را به سوی ارزش‌ها و اعتقادات و باورهای صحیح مثل کتابخوانی هدایت کند هم چندان مشخص نیست. در این میان باید گفت نبود کتاب در سبد مصرفی خانواده‌ یکی از موانع اصلی برنامه‌ریزی برای ترویج فرهنگ کتابخوانی طی این سال‌ها بوده است و برنامه‌هایی از جنس کتاب‌باز وظیفه دارند کتاب را در فهرست نیازهای ضروری خانواده قرار دهند. از آنجایی که تلویزیون یک ابزار رسانه‌ای و ارتباطی پرکشش و جذاب برای همه سنین است و به‌طور طبیعی بعد سرگرمی آن بر دیگر بعدهایش فزونی دارد، فرهنگ‌سازی در حوزه مسائل زیربنایی و اساسی باید در دستور کار برنامه‌هایی مثل کتاب‌باز باشد. برخی کارشناسان معتقدند برنامه‌های تلویزیونی‌ای که به معرفی و نقد کتاب می‌پردازند یا با برنامه‌سازی‌های متفاوت به بحث کتاب و کتابخوانی نگاه دارند همچنین سریال‌ها و مسابقات کتابخوانی فرهنگ مطالعه را ترویج می‌دهند، در ارتقای فرهنگ کتابخوانی موثر هستند. اگر نخواهیم کتابخوان نبودن مردم در سال‌های اخیر را به گردن شبکه‌های مجازی و فراگیر شدن اینترنت بیندازیم باید بگوییم کمرنگ شدن نقش کتاب در رسانه ملی به‌خصوص در تلویزیون ازجمله عوامل آن بوده است. این سال‌ها در فیلم‌ها و سریال‌های پرمخاطب تلویزیونی چند کتابفروش و ناشر دیده‌ایم؟ در پاسخ به این سوال باید گفت به جز سریال کتابفروشی هدهد که به موضوع فروش کتاب می‌پرداخت، مرگ تدریجی یک رویا که زندگی درام یک نویسنده و ناشر را به تصویر می‌کشید یا سریال کیمیا که به صورت حاشیه‌ای به بحث نشر و کتاب می‌پرداخت، همچنین سریال بچه مهندس که کتاب را بهترین دوست کودکان معرفی می‌کرد دیگر کدام سریال‌ها به موضوع کتاب و جایگاه و اهمیت آن پرداختند یا کدام برنامه ترکیبی به بحث ترویج کتاب و مطالعه پرداخته است؟

بار دیگر این سوال مطرح است که حضور چهره‌های سینمایی، ورزشی و اجتماعی در این برنامه اگرچه برای مخاطبان جذاب بوده اما آیا اثرگذار هم بوده است؟ هرچند دست‌اندرکاران این برنامه در انتخاب میهمانان خود دقت می‌کنند و اغلب آنها افراد کتابخوان هستند اما آیا صرف کتابخوان بودن و مشهور بودن می‌تواند مخاطب را به سمت مطالعه تشویق کند و این حضور عاملی برای تبلیغ فرهنگ کتاب است؟ پاسخ به این سوالات نیازمند پایش و تحقیقات میدانی است که طبیعتا دست یافتن به آن کار آسانی نیست و نمی‌توان به‌طور قطع تاثیرگذار بودن یا نبودن آن را رد یا تایید کرد اما اکنون که در اولین روز از هفته کتاب قرار داریم می‌توانیم با یک برنامه بلندمدت از ظرفیت‌های بالقوه صدا و سیما استفاده کنیم و در چند سریال پربیننده، ازجمله سریال‌های ماه مبارک رمضان، نوروز، دهه فجر و... از فیلمنامه‌نویسان بخواهیم کتابخوانی، خرید کتاب یا هدیه دادن کتاب را در برنامه‌ها بگنجانند. در این بین مرور تجربیات موفق جهانی برای حضور کتاب در تلویزیون هم خالی از لطف نیست؛ دولت برزیل در این زمینه در برنامه‌ای با عنوان «مطالعه یعنی زندگی کردن» اشعار و قطعاتی از رمان‌های خوب را در قالب تبلیغات و آگهی‌های تجاری تدارک دید که طبق آمار کتابخانه‌های برزیل پس از این تبلیغات تعداد کتاب‌های امانت گرفته‌شده از کتابخانه‌ها افزایش یافته است.

در پایان باید گفت در تلویزیون به غیر از خوانش بخش‌هایی از یک کتاب توسط بازیگران و کتاب ٤ و چند برنامه محدود دیگر جای چنین برنامه ترکیبی در حوزه کتاب و کتابخوانی خالی بود؛ برنامه‌ای که بتواند با افراد مختلفی از جامعه ارتباط برقرار کند، کتاب را میهمان جعبه جادویی خانه‌ها کند و مطالعه و کتابخوانی را یه یک عادت برای خانواده‌ها مختلف تبدیل کند. اما باید بدانیم اگرچه اهالی تلویزیون طی سال‌های اخیر با ساخت برنامه‌های ترکیبی و گفت‌وگومحور و دعوت از سلبریتی‌های حوزه‌های مختلف، برنامه‌هایشان را پربازدید کردند اما انتظار می‌رود کتاب‌باز که به دنبال ترویج فرهنگ‌سازی در حوزه کتاب است نگاهی دوباره به نقشه حرکت خود داشته باشد و پا جای پای آنها نگذارد.

 * نویسنده: ساره گودرزی، خبرنگار حوزه کتاب