آذربایجان، ارمنستان و روسیه در توافقی مشترک برقراری صلح در قره‌باغ را اعلام کردند
به گزارش «فرهیختگان»، بامداد روز گذشته خبری غیرمنتظره ازسوی نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر غربگرای ارمنستان منتشر شد. او بیانیه‌ای را در یکی از شبکه‌های اجتماعی منتشر کرده و تلویحا از شکست دولت خود در جنگ با آذربایجان بر سر قره‌باغ خبر داد. پاشینیان در این بیانیه ضمن اشاره به امضای توافقنامه‌ای مشترک با روسای‌جمهور آذربایجان و روسیه، برای پایان دادن به جنگ در قره‌باغ آن را تصمیم سخت و دردناک برای خود و مردم کشورش توصیف کرد. نخست‌وزیر غربگرای ارمنستان که با قبول توافق صلح رسما شکست خود در جنگ قره‌باغ را رسمیت بخشیده بود برای کاهش بار روانی تسلیم، مدعی شد: «این [امضای توافق] پیروزی نیست، اما تا زمانی که شما اذعان نکنید که باخته‌اید، شکستی در کار نخواهد بود. ما هرگز اذعان نمی‌کنیم که باخته‌ایم و این آغاز عصر وحدت ملی برای ما خواهد بود.» او در ادامه تاکید کرد در برابر همه سربازان، افسران و نیروهای داوطلب ارمنی که در جنگ حضور داشته تعظیم می‌کند. تنها دقایقی بعد از این بیانیه مردم خشمگین شهر ایروان پایتخت ارمنستان راهی خیابان‌ها شده و ساختمان‌های دولتی را در اعتراض به پذیرش توافق صلح مورد حمله قرار دادند. معترضان بهت‌زده و در تاریکی شب ساختمان محل تشکیل جلسات هیات دولت و پارلمان را اشغال کرده و در پی یافتن پاشینیان بودند. تصمیم نخست‌وزیر ارمنستان برای مردم ارمنستان به‌حدی سخت بود که پس از برآمدن خورشید در آسمان پایتخت این کشور «آرمن سرکیسیان» رئیس‌جمهور ارمنستان با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد از طریق رسانه‌ها از امضای توافق با روسیه و جمهوری آذربایجان مطلع شده است. او تاکید کرد رایزنی‌های سیاسی برای حفظ منافع ملی ارمنستان آغاز شده است.
وی در این بیانیه اعلام کرد: «متاسفانه هیچ مشورت یا صحبتی با من به‌عنوان رئیس‌جمهور (جمهوری ارمنستان) درباره این سند نشد. من در هیچ مذاکراتی مشارکت نداشتم. حل‌وفصل منازعه قره‌باغ از اهمیت ملی برخوردار است و هر اقدام و تصمیمی مرتبط با منافع و حقوق اساسی ارمنستان، آرتساخ (جمهوری خودخوانده قره‌باغ) و کل مردم ارمنستان، به‌خصوص امضای یک سند، باید موضوع مشاوره‌ها و گفت‌وگوهای جامع باشد.» ادعای رئیس‌جمهور ارمنستان درباره بی‌اطلاعی از توافق درحالی است که حتی برخی رسانه‌ها مانند «میدل ایست‌آی» انگلیس از اوایل هفته جاری برخی مفاد این توافق را به‌صورت کلی منتشر کرده بودند. این بیانیه رئیس‌جمهور ارمنستان برای حفظ نهاد دولت در این کشور منتشر شده و تاکتیکی سیاسی به‌نظر می‌آید زیرا پیش از رئیس‌جمهور مردم دو راس دیگر حکومت ارمنستان را مورد حمله قرار داده بودند. مردم خشمگین ارمنستان اگرچه بامداد سه‌شنبه دست‌شان به نخست‌وزیر نرسید اما رئیس پارلمان را به‌شدت مورد ضرب‌وشتم قرار دادند به‌گونه‌ای که وی بی‌هوش شده و برای عمل جراحی به بیمارستان منتقل شد. حالا رئیس‌جمهور که تنها راس بازمانده دولت ارمنستان است باید از خود چهره‌ای سفید بسازد تا هم توسط مردم مورد حمله قرار نگیرد و هم کشورش بی‌دولت نشود.
درحالی که برخی رسانه‌ها از فرار پاشینیان خبر داده بودند وی روز گذشته از مکانی نامعلوم در صفحه‌اش در فیس‌بوک نوشت: «البته که من در ارمنستان به‌سر می‌برم و درحال اجرای کامل وظایفم به‌عنوان نخست‌وزیر هستم.» او روز گذشته در پخش زنده شبکه اجتماعی فیس‌بوک برای مردم کشورش یک سخنرانی نیز داشت و در آن از دلایل اتمام جنگ صحبت کرد. نخست‌وزیر ارمنستان می‌گوید ارتش ارمنستان به پذیرش آتشبس اصرار داشته است. پاشینیان گفت: «من این تصمیم را بعد از اینکه ارتش به انجام آن اصرار داشت، گرفتم. می‌توانید وضعیتی را تصور کنید که در آن ارتش می‌گوید لازم است که [جنگ] متوقف شود.» او در ادامه ضمن ابراز تاسف از بی‌اطلاعی مردم کشورش از حقایق عرصه میدانی، اظهار داشت توافق با جمهوری آذربایجان نتیجه کاهش کارآمدی قوای نظامی ارمنستان بود. بر این اساس، نخست‌وزیر ارمنستان با بیان اینکه بخشی از نظامیان ارمنستانی حاضر در خط‌مقدم جنگ با جمهوری آذربایجان حدود یک‌ماه بود که هیچ استراحتی نداشتند، تصریح کرد: «منابع نظامی و ارتش دیگر کارایی و تاثیر کامل را نداشتند.»
۱۷ حزب مخالف دولت از نخست‌وزیر خواسته‌اند به‌دلیل شکست در جنگ استعفا دهد. آنها او را به ناتوانی در ممانعت از «از دست رفتن غیر قابل بازگشت اراضی و جان انسان‌ها» متهم کرده‌اند.
در بیانیه مشترک احزاب اپوزیسیون ارمنستان آمده است: «نیروهای سیاسی از پاشینیان و دولتش که مسئول وضعیت فاجعه‌بار کنونی (در قره‌باغ کوهستانی) هستند، می‌خواهند از منصب کنار برود.» این گروه‌های سیاسی خواستار تشکیل یک نهاد اجرایی اضطراری برای حل مشکل فعلی شده‌اند. احزاب مخالفت پاشینیان وی را مسئول وخامت روابط ارمنستان با متحدانش به‌ویژه روسیه دانسته‌اند.
در همین حال شرایط در کشور آذربایجان متفاوت است. الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان در نخستین سخنرانی خود پس از امضای توافق صلح اعلام کرد: «ارمنستان سند تسلیم‌شدن در قره‌باغ را امضا کرد.»
وی در ادامه با برشمردن پیروزی کشورش گفت: «ما ارتش ارمنستان را شکست دادیم و از روز ۲۷سپتامبر [تاکنون] ۳۰۰منطقه را آزاد کردیم. براساس این توافق، منطقه آغ‌دام تا تاریخ ۲۰نوامبر به آذربایجان تحویل داده خواهد شد.»
علی‌اف پس از مرگ پدرش در سال 2003 ریاست‌جمهوری آذربایجان را از وی به ارث برد و همچون او با معضل بحران قره‌باغ روبه‌رو بود. حل نشدن این موضوع طی سه دهه فشار زیادی را از طریق افکارعمومی به دولت آذربایجان وارد می‌کرد و قره‌باغ را به نماد تحقیر ملی در آذربایجان تبدیل کرده بود.
علی‌اف پس از سه دهه از بحران قره‌باغ در هفدهمین سال حکومتش بر آذربایجان موفق شد تا حد زیادی بحران را در قره‌باغ به‌نفع خود به اتمام برساند. او برای این کار طی دو دهه دست به تجهیز ارتش آذربایجان به سلاح‌های نوین زده و درکنار آن در عرصه سیاست خارجی برای یارگیری و همچنین خنثی‌سازی لابی قدرتمند ارامنه اقداماتی را انجام داده بود. تحلیلگران می‌گویند یکی از دلایل بروز جنگ جاری قره‌باغ بیماری علی‌اف بوده است. وی از سال 2017 همسرش «مهربان علیوا» را به سمت معاون‌اولی رئیس‌جمهور منصوب کرد. از علیوا به‌عنوان جانشین همسرش یاد می‌شود. گفته می‌شود علی‌اف به‌دلیل بیماری‌اش و احتمال فوت نابهنگام بر اثر این بیماری قصد داشته این بحران را حل کند و آن را برای جانشینش به ارث نگذارد.
از آنکارا اصرار از مسکو انکار
با امضای توافق صلح قره‌باغ، ترکیه از هدف اصلی‌اش یعنی تغییر ژئوپلیتیک منطقه و برقراری ارتباط مستقیم از ترکیه به دریای خزر بازمانده و به‌دلیل تغییر شرایط دیگر قادر به ارسال و حفظ تروریست‌های تکفیری در منطقه نخواهد بود. با وجود ناکامی دستورکار ترکیه طی جنگ قره‌باغ به‌دلیل امضای توافق صلح آنکارا می‌کوشد خود را بخشی از پیروزی آذربایجان جا بزند. مولود چاووش‌اغلو با تبریک پیروزی آذربایجان مدعی شده کشورش در فرآیند صلح نقش نظارتی خواهد داشت. این ادعا درحالی است که اگر قرار بر حضور آنها در توافق صلح بود نام رئیس‌جمهور ترکیه نیز با موافقت دیگر طرف‌های حاضر در متن بیانیه قرار می‌گرفت. وزارت امور خارجه روسیه نیز حضور صلح‌بانان ترکیه‌ای در قره‌باغ را به‌شدت تکذیب کرده است. این مساله را پیش‌تر رئیس‌جمهور آذربایجان اعلام کرده و مدعی حضور صلح‌بانان ترکیه‌ای در منطقه شده بود.
پیامدهای جنگ قره‌باغ
جنگ اخیر قره‌باغ باعث شد تا با تجمع نیروهای نظامی کشورهای درگیر و نیز آماده‌باش کشورهای همسایه قفقاز حضور نظامی دولت‌های رسمی در میان منطقه افزایش یافته و غلظت بیشتری نسبت به گذشته پیدا کند. این افزایش حضور درحالی رخ داد که کشورهای منطقه به‌دلیل جنگ، نگران وضع بحران اقتصادی و انسانی در قفقاز بودند که می‌توانست باعث ایجاد امواج مهاجرت جنگ‌زدگان نیز شود. بحران اقتصادی و فقر که از زمینه‌های بروز افراط‌گرایی هستند با ادامه یافتن اعزام گروه‌های تروریستی به این منطقه می‌توانست پیامدهای سنگین و بلندمدتی را به منطقه تحمیل کند. درحالی که دولت آذربایجان درحال پذیرش تکفیری‌های سوری وابسته به آنکارا و نیز سلفی‌های پاکستانی مرتبط با دولت اسلام‌آباد بود در طرف مقابل نیز داوطلبان مسیحی و کرد در منطقه برای کمک به ارمنی‌ها و کردهای قره‌باغ به‌سمت این منطقه سرازیر شده بودند. ادامه ورود این نیروهای غیررسمی و غیر‌مسئولیت‌پذیر می‌توانست باعث بروز خطرات امنیتی بزرگی برای کشورهایی مانند ایران و روسیه شود. امضای توافق صلح میان طرفین درگیر که با تضمین روسیه و حضور نظامی این کشور صورت گرفته در مراحل اولیه به فرآیند استقرار نیروهای تکفیری، تندروهای مسیحی و کرد در قفقاز پایان می‌دهد. درصورت عدم‌بروز مشکلی ناگهانی و نامتعارف می‌توان امیدوار بود که بحران قره‌باغ شاهد صلحی بلندمدت باشد. با توافق صلح تقریبا دلایل جنگ قره‌باغ رفع شده‌اند. در بحران قره‌باغ دولت آذربایجان بر اصل بین‌المللی حفظ تمامیت ارضی تاکید داشت و از سوی دیگر ارمنستان بر حق تعیین سرنوشت ساکنان ارمنی قره‌باغ اصرار داشت. طبق توافق سرزمین‌های آذربایجان به این کشور بازگشته و ساکنان ارمنی قره‌باغ نیز همچنان در منطقه مورد نظر خود از آزادی برخوردار بوده و از طریق مسیری تضمین شده به کشور ارمنستان مرتبط خواهند شد.
دولت آذربایجان که تکفیری‌ها برای کمک به آن وارد مناطق جنگی شده و قصد استفاده از بی‌ثباتی پیش آمده را داشتند، حالا مناطق اشغالی خود را پس گرفته و از این پس مسئول بروز هرگونه ناامنی، حضور و فعالیت تکفیری‌ها خواهد بود. ارمنستان نیز که در سال‌های اخیر به‌دنبال جدایی از محور مسکو و نزدیکی به غرب بود بار دیگر به جایگاه پیشین خود بازگشت. نیکول پاشینیان، روزنامه‌نگار سابق ارمنی در سال 2018 با راه‌اندازی اعتراضات علیه دولت وقت این کشور و سردادن شعارهای روسی موفق شد با فشار اعتراضات نخست‌وزیر ارمنستان شود حالا تحت فشار مردمی قرار دارد. تحلیلگران یکی از دلایل عدم کمک جدی روسیه به ارمنستان را تنبیه مسئولان غربگرای ارمنستان می‌دانند. با اعلام شکست ارتش ارمنستان توسط پاشینیان مردم در همان ساعات بامداد و در تاریکی شب به ساختمان‌های دولتی یورش برده و دنبال نخست وزیر بودند تا حساب خود را با وی پاک کنند. آنچنان که مسکو می‌خواست غربگرایان تازه مستقر شده در ایروان سه سال پس از حضور در قدرت به شکل بی‌سابقه‌ای در میان مردم ارمنستان بی‌حیثیت شده و نام‌شان به‌عنوان حاکمان شکست خورده در جنگ ثبت شد. گروه‌های سیاسی ارمنی حالا فهمیده‌اند باز کردن پای غرب به حیاط‌خلوت روسیه و در جایی که در همسایگی جنوبی آن ایران حضور دارد کار عاقلانه‌ای نبوده و باید بار دیگر به جبهه کشورهای شرقی بازگردند. حالا در قفقاز همه نگاه‌ها به دولت علی‌اف است. او با آزاد شدن مناطق اشغالی کشورش به تمام هدفی که اعلام کرده بود رسید. گام‌های بعدی او دیگر مشروعیت پیشین را ندارند بلکه به طرف‌های دیگر منطقه‌ای برای مقابله با او مشروعیت می‌دهند. این طرف‌های منطقه‌ای پیش‌تر در شرایطی به‌شدت سخت‌تر برای سرکوبی تروریست‌های تکفیری و جلوگیری از تغییر ژئوپلیتیکی در غرب آسیا وارد درگیری‌ای به‌مراتب سنگین‌تر از هرگونه درگیری در قفقاز شدند و در آن به پیروزی رسیدند. علی‌اف باید گام‌های بعدی‌اش را نه با کیلومتر که با سانتی‌متر بسنجد.
متن بیانیه توافق صلح
- ما روسای جمهوری آذربایجان، نخست‌وزیر جمهوری ارمنستان و رئیس‌جمهور فدراسیون روسیه بیانیه زیر را منتشر کردیم:
۱- آتشبس کامل و خاتمه تمامی عملیات‌های نظامی در منطقه درگیر قره‌باغ از نیمه‌شب (۰۰. ۰۰ به وقت مسکو) دهم نوامبر ۲۰۲۰ ، جمهوری آذربایجان و ارمنستان بعد از این در مواضع خودشان می‌مانند.
۲- منطقه آغ‌دام و اراضی جمهوری آذربایجان در منطقه قازاخ که تحت سیطره جمهوری ارمنستان بود، از تاریخ ۲۰ نوامبر به آذربایجان واگذار خواهد شد.
۳- گروهی از نیروهای صلح‌بان فدراسیون روسیه شامل ۱۹۶۰ پرسنل نظامی، ۹۰ نفربر زره‌پوش، ۳۸۰ خودرو و تجهیزات ویژه در طول منطقه تماس قره‌باغ کوهستانی و در طول کریدور لاچین مستقر خواهند شد.
۴- استقرار نیروهای صلح‌بان فدراسیون روسیه، به موازات عقب‌نشینی نیروهای مسلح ارمنستان صورت خواهد گرفت. مدت زمان استقرار نیروهای حافظ صلح روسیه ۵ سال خواهد بود و این مدت به‌طور خودکار برای ۵ سال بعد تمدید خواهد شد، مگر آنکه هرکدام از طرفین ۶ماه قبل از انقضای این دوره، قصد خود را برای انقضای این بند اعلام کند.
۵- به‌منظور افزایش اثربخشی فرآیندهای کنترلی بر روی اجرای توافقات توسط طرف‌های درگیری، یک مرکز آشتی برای نظارت بر آتشبس تشکیل خواهد شد.
۶- جمهوری ارمنستان منطقه کلبجار را تا ۱۵ نوامبر ۲۰۲۰ و منطقه لاچین را تا اول دسامبر ۲۰۲۰ تحویل جمهوری آذربایجان خواهد داد و کریدور لاچین را تا عرض ۵ کیلومتر پشت سر خواهد گذاشت. این اتصال قره‌باغ به ارمنستان را تضمین می‌کند. این مساله بر وضعیت شهر شوشا هم موثر نخواهد بود. طبق این توافق، طی سه سال آینده، برنامه‌ای برای احداث یک مسیر جدید حمل و نقل در طول کریدور لاچین مشخص خواهد شد. این مسیر، ارتباط بین استپاناکرت و ارمنستان را میسر خواهد کرد. جمهوری آذربایجان، ایمنی تردد شهروندان، خودروها و کالاها در طول کریدور لاچین در هر دو جهت را تضمین می‌کند.
۷- پناهندگان و مهاجرین به محدوده قره‌باغ و محدوده‌های خود تحت کنترل کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان باز می‌گردند.
۸- تبادل اسرای نظامی، گروگان‌ها و سایر افراد اسیر و اجساد قربانیان صورت می‌گیرد.
۹- تمامی ارتباطات حمل و نقلی و اقتصادی در منطقه از حالت مسدود خارج می‌شود. جمهوری ارمنستان امنیت تردد بین مناطق غربی آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را با هدف سازماندهی جابه‌جایی بدون مانع شهروندان، وسایل حمل و نقل، بارها در هر دو جهت را تضمین می‌کند. کنترل بر تردد توسط سازمان کنترل مرزی نیروی امنیت فدرال روسیه انجام می‌شود.
*نویسنده: سیدمهدی طالبی، روزنامه‌نگار
مطالب پیشنهادی
