وفادار به تفکر عقلانی اندیشه اسلامی

به گزارش «فرهیختگان»، مرحوم دکتر لاله بختیار (متولد 1317 شمسی) اسلام‌پژوه برجسته در بیست‌وهفتم مهر 1399 در 82 سالگی در شهر شیکاگو-آمریکا درگذشت و دوستدارانش را در غم فقدانش به سوگ نشاند. دکتر بختیار پدری ایرانی و مادری آمریکایی داشت و در لس‌آنجلس و واشنگتن دی‌سی بزرگ شد و تا سن 19 سالگی به دین کاتولیک بود تا اینکه با دکتر حسین نصر در شهر بوستون ملاقات کرد. دکتر نصر به او می‌گوید چون پدرت مسلمان است، مردم انتظار دارند تو هم مسلمان باشی. لاله در پاسخ می‌گوید چیزی درباره اسلام نمی‌داند. دکتر نصر می‌گوید: «خوب پس اسلام را بیاموز» و همین می‌شود آغاز سفر روحانی این بانوی گرامی. لاله بعد از چندی در 24 سالگی برای بهتر آموختن اسلام به همراه همسرش به ایران سفر می‌کند و تحصیلات خود را در دانشگاه تهران با آموختن زبان عربی، زبان فارسی و عرفان اسلامی آغاز می‌کند.

پدر لاله، دکتر ابوالقاسم بختیار (1250-1349 هجری شمسی) اولین پزشک تحصیلکرده در آمریکا و از بنیانگذاران دانشکده پزشکی دانشگاه تهران است. وی رئیس بخش جراحی‌های صغیر صنعت نفت به همراه همسرش هلن جفریز بختیار - اولین پرستار بهداشت جامعه در ایران- خدمات ارزنده‌ای به جامعه پزشکی ایران ارائه کردند. این زوج خدمتگزار به مردم ایران به دلیل ارادت‌شان به فردوسی، طبق وصیت‌شان در آرامگاه فردوسی در شهر توس به خاک سپرده شدند.

 لاله بختیار نیز همچون پدر و مادر، دستی در امور طبابت داشت و در رشته روان‌درمانی خدمات شایانی کرد. او استاد روانشناسی دانشگاه شیکاگو بود. اهمیت دکتر بختیار اما در مطالعات اسلامی به‌ویژه قرآن، عرفان و فلسفه اسلامی است. محصول مطالعاتش در این دو زمینه، تلفیق علوم بالینی روانشناسی با فلسفه اسلامی و معارف قرآنی بود و در 1991 میلادی مرکز مشاوره‌ای به نام «موسسه اخلاق-روانشناسی سنتی» تاسیس کرد. او علاوه‌بر برگردان متون کلاسیک سنتی در این موضوع به زبان مادری‌اش، همچون ترجمه کتاب قانون ابوعلی سینا در طب، در آثار تالیفی‌اش نظریات فلسفه و عرفان اسلامی در باب نفس، روح و حکمت عملی در باب اخلاق و تربیت اسلامی را مورد توجه قرار می‌داد و به نظریه‌های بدیعی درباره ارتباط روانشناسی مدرن با فلسفه و اخلاق اسلامی دست یافت.

دکتر بختیار صاحب 25 تالیف و ترجمه ارزشمند است. علاوه‌بر این، او در تولید و مشارکت علمی بیش از صدوپنجاه اثر درباره اسلام و به‌ویژه قرآن کریم مشارکت داشت. وی همچنین به‌عنوان مسئول موسسه Traditional Psychology and Scholar-in-Residence در انتشارات کازی تا آخرین روزهای عمر پربرکتش در شیکاگو صدها عنوان کتاب را ویراستاری کرد و به چاپ رساند.

ترجمه قرآن در میان آثار وی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این ترجمه در سال 2007م (فروردین 1386) با عنوانThe sublime Qur’an (قرآن عظیم) منتشر شد و بازتاب‌های فراوانی در محافل علمی پدید آورد. بختیار با نگاه دقیق و متکی بر پیام‌های اصلی آیات، متنی جذاب از قرآن برای مخاطبان انگلیسی‌زبان ارائه کرد. ویژگی این ترجمه که او را اثری بی‌بدیل ساخت نگاه زنانه او به معارف قرآنی است. او در مقدمه ترجمه‌اش به زنان مترجم قرآن، که پیش از او این کار را انجام داده‌اند، انتقاد کرده است که هیچ نگاه اصیل و زنانه به متن نداشته‌اند و تنها سنت‌های مردانه را در ترجمه قرآن ادامه داده و تقویت کرده‌اند.

بسیاری از خوانندگان، از مسلمان و غیرمسلمان در آمریکا، این ترجمه را پسندیدند و آن را بهترین ترجمه قرآن تا آن زمان یافتند. برخی دانشمندان حتی این ترجمه را نقطه‌عطفی هم در ترجمه قرآن و هم در تاریخ زنان مسلمان دانستند و برخی دیدگاه‌های جسورانه او را ستودند و کارش را راهگشا برای فهم اسلام در دنیای امروز دانستند. اما این ترجمه به‌دلیل نگاه زنانه‌اش مخالفانی در میان برخی مفتیان الازهر و دیگر عالمان مسلمان عرب داشت. بختیار سالیانی را در چالش‌ها و دفاع از ترجمه‌اش مقالات و سخنرانی‌های فراوانی ارائه کرد.

فعالیت اصلی دکتر بختیار در سال‌های پس از ترجمه قرآن، در شیکاگو با انتشارات کازی زیرنظر پروفسور نصر بود. آثار او در این دوران درخشان‌ هستند. او تا آخر به سنت تفکر عقلانی اندیشه اسلامی وفادار ماند. این وفاداری در آخرین اثر ارزشمندش در سال 2019 تحت عنوان Qur’nic Psychology:Textbook on Islamic Moral Psychology به‌خوبی پیداست. وی در این اثر به‌طور گسترده از مبانی و آرای علم‌النفس ابن‌سینا و ملاصدرا برای پژوهش‌های روانشناسی خود بهره برده است. در این آخرین پژوهش که گام به گام مرا در جریان آن می‌گذاشت، دکتر بختیار با نگاهی فلسفی و قرآنی، روانشناسی نوینی را به جوامع علمی عرضه کرد.  دکتر لاله بختیار همان‌گونه که خود بارها گفته و نوشته و از همه آثارش برمی‌آید، عاشق انسان‌ها بود و همه رخدادهای زندگی‌اش را خواست خدا می‌دانست. او تا روزهای آخر عمر پربرکتش تمام‌وقت و با پشتکاری شگفت‌انگیز کار کرد و ناگهان به‌دلیل عود بیماری سرطان در بیمارستان بستری شد و بعد از چند روز دار فانی را وداع گفت. روحش شاد و یادش گرامی باد.

* نویسنده: سیدخلیل‌الرحمان طوسی، سرویراستار انتشارات اسموس پرس- لندن