به گزارش «فرهیختگان»، تلاش برای تبدیل‌شدن به دهکده جهانی، شرایط زندگی در تمام کشورها را تغییر داده و امروزه دیگر مولفه‌های برتری کشورها فقط قدرت نظامی‌شان نیست؛ این روزها هرکدام از کشورها بسته به شرایط خاص جغرافیایی و البته امکانات خود تلاش دارند تا به تکنولوژی‌های روز دست پیدا کرده و باعث پیشرفت و خلق فناوری‌های جدید شوند. البته شاید برتری علمی آنچنان‌که باید و شاید مانند سایر برتری‌های اقتصادی و نظامی به چشم نیاید اما نمی‌توان از قدرت نفوذ آن غافل بود. ساخت تجهیزات پیشرفته در حوزه‌های مختلف یکی از روش‌های اثبات قدرت علمی بودن به‌شمار می‌رود.

دانشگاه‌ها هم یکی از مهم‌ترین مراکز آموزشی و تولید علم در هر کشوری محسوب می‌شوند که با پرورش افراد متخصص می‌توانند برای صنعت و اقتصاد یک کشور بسیار مهم و حیاتی باشند. کیفیت آموزشی و پژوهشی دانشگاه‌ها ازجمله دغدغه‌های اصلی نظام‌های آموزش عالی در اغلب کشورهای جهان است.

بنابراین در سال‌های اخیر، رتبه‌‌بندی‌های علمی برای مقایسه دانشگاه‌‌های جهان نیز گسترش و محبوبیت چشمگیری یافته است؛ مولفه‌ای که می‌تواند تا حدودی ثابت کند کدام کشور از نظر علمی جایگاه بالاتری را نسبت به سایر کشورها دارد. نظام‌های رتبه‌بندی جهانی همانند یک داور بیرونی هرساله میزان پیشرفت علمی هر کشور را مورد ارزیابی قرار داده و نتیجه ارزیابی خود را اعلام می‌کنند تا کشورهای پیشرو در تولیدات علمی در میان سایر کشورها شناخته شوند. البته فقط یک نظام رتبه‌بندی در جهان وجود ندارد بلکه نظام‌های رتبه‌‌بندی زیادی هستند که با شاخص‌های موردنظر خود عملکرد دانشگاه‌های جهان را ارزیابی می‌‌کنند.

هرساله هم آمارهای متفاوت بین‌المللی از جایگاه جهانی دانشگاه‌ها در رسانه‌ها مطرح می‌شود؛ آمارهایی که البته نیاز به تجزیه و تحلیل و بررسی دارند. اینکه کدام موسسات بین‌المللی دانشگاه‌ها جهان را رتبه‌بندی می‌کنند؟ شاخص‌های امتیازدهی آنها چیست؟ جایگاه دانشگاه ایران در هر کدام از این رتبه‌بندی‌ها کجاست؟ رتبه‌بندی‌ها اساسا با چه هدفی انجام می‌شود؟

 پایگاه‌های رتبه‌‌بندی تلاش دارند با مقایسه نهادهای علمی و تسهیل مسیریابی دانشجویان اقتدار علمی دانشگاه‌ها در درون یک کشور و همچنین اقتدار کشورها در سطح بین‌الملل را نشان دهند. به همین دلیل است که این روزها کشورهای جهان از طریق طراحی نظام‌های رتبه‌بندی مختلف، با یکدیگر رقابت دارند. دانشگاه‌های ایران نیز طی سال‌های اخیر تلاش زیادی برای کسب رتبه در پایگاه‌های رتبه‌بندی جهانی کرده‌اند تا جایی که تصویر دانشگاه‌های ایران در آینه این پایگاه‌های رتبه‌بندی نشان از رشد و درخشش در میان برترین‌های جهان دارد. این در حالی است که شرایط تحریمی حاکم بر علیه ایران، به جز مباحث اقتصادی بر فعالیت ها و مراودات علمی هم اثرگذار بوده است. با وجود این تحریم های ظالمانه یکی از دانشگاه‌هایی که در سال‌های اخیر توانسته است بین سایر دانشگاه‌های ایران بدرخشد دانشگاه آزاد اسلامی است. این روزها هر خبری که از رتبه‌بندی‌های پایگاه‌های بین‌المللی منتشر می‌شود نام دانشگاه آزاد اسلامی هم در آن وجود دارد. Incites از منابع اصلی مورد استفاده در اکثر نظام‌های معتبر رتبه‌بندی دانشگاه‌هاست. اینسایت (Incites) یکی از پایگاه‌های اصلی وب‌آوساینس است که به صورت تخصصی به حوزه علم‌سنجی و شاخص‌های آن می‌پردازد. در این پایگاه می‌توان خروجی‌های پژوهشی پژوهشگران، دانشگاه‌ها و کشورها را رصد کرد و رتبه و سطح پژوهش‌های انجام‌شده در سطح ایران و جهان را بررسی و مقایسه کرد. در این گزارش تلاش کرده‌ایم عملکرد پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی طی سال‌های 2015-2020 را با توجه به داده‌های استخراج شده از آخرین ویرایش اینسایت در 7 مهر 1399 (28 سپتامبر 2020) مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم.

  رتبه 71 جهان و رتبه اول ایران در تولیدات علمی سال 2020

آنطور که علی جهان مدیرکل امور کتابخانه‌ها، مجلات، انتشارات علمی و علم‌سنجی دانشگاه آزاد اسلامی به «فرهیختگان» گفته است دانشگاه آزاد اسلامی با توجه به تعداد مستندات علمی مستخرج از Incite تا تاریخ فوق‌الذکر، رتبه 71 بین‌المللی و رتبه اول ملی را کسب کرده است.

براساس آنچه این پایگاه منتشر کرده است دانشگاه آزاد اسلامی با 6485 مقاله علمی در سال 2020 توانسته 16.21 درصد پژوهش‌های علمی سال 2020 ایران را عهده‌دار باشد. همچنین 17.92 درصد استنادات به تولیدات علمی کشور، 21.63 درصد مقالات پراستناد کشور و 22.58 درصد مقالات داغ و 14.34 درصد همکاری‌های بین‌المللی کشور را داراست.

نگاهی به عملکرد پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی در رتبه‌بندی اینسایت

پژوهشگران دانشگاه آزاد اسلامی در فاصله سال‌های2020-2015 در حوزه‌های گوناگونی فعالیت کرده‌اند. بیشترین فعالیت پژوهشی این دانشگاه در حوزه اصلی مهندسی و فناوری است که با 21187 مستند علمی 32 درصد فعالیت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی را شامل می‌شود. حوزه علوم فیزیکی با 20151 مقاله علمی 31 درصد فعالیت علمی دانشگاه را به خود اختصاص داده است. حوزه‌های علوم‌زیستی با 13257 مقاله علمی 20 درصد و سلامت و پزشکی با 6558 مقاله علمی، 10درصد و علوم اجتماعی با 3698 مقاله علمی، 6 درصد و هنر و علوم انسانی با 857 مقاله علمی یک‌درصد فعالیت پژوهشی دانشگاه را به خود اختصاص داده‌اند.

بهره‌وری علمی دانشگاه آزاد اسلامی چگونه بوده است؟

تعداد مستندات علمی دانشگاه آزاد اسلامی که در پایگاه استنادی وب‌آوساینس (WOS) نمایه می‌شوند؛ از سال 2015 تاکنون رشد قابل‌توجهی در مقایسه با سایر دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی ملی و بین‌المللی داشته است. به گفته جهان، دانشگاه آزاد اسلامی در سال 2015 با 7835 مقاله علمی، در سال 2016 با 9932 مقاله علمی، در سال 2017 با 10051 مقاله علمی، در سال 2018 با 9168 مقاله علمی، در سال 2019 با 9846 مقاله علمی و در سال 2020 (18 مهر 1399) با 6485 مقاله علمی نقش قابل‌ملاحظه‌ای را در پژوهش کشور داشته است.  برای بررسی کامل‌تر بهره‌وری علمی دانشگاه نمودار تعداد مقالات Q1,Q2,Q3,Q4 طی سال‌های2020-2015  استخراج شد. همچنان‌که در تصویر شماره 3 نشان داده شده است مقالات Q1,Q2,Q3 طی سال‌های مورد بررسی رشد داشته‌اند و انتشار مقالات Q4 روندی نزولی را طی می‌کند.

آنطور که مدیرکل امور کتابخانه‌ها، مجلات، انتشارات علمی و علم‌سنجی دانشگاه آزاد اسلامی می‌گوید یکی از شاخص‌های اصلی برای سنجش بهره‌وری علمی دانشگاه‌ها در اینسایت تاثیر استنادی نرمال شده براساس موضوع، سال و نوع مستندات است. تصویر شماره 4 نشان‌دهنده شاخص مذکور طی سال‌های2020-2015  است. آنطور که مشاهده می‌کنیم دانشگاه طی سال‌های 2015 تا 2017 رشد داشته است اما بعد از سال 2017 تاکنون رشد قابل‌ملاحظه‌ای ایجاد شده است به‌طوری که در مقایسه با متوسط نمودار تاثیر استنادی ایران و جهان (نمودارهای نقطه چین) رشد قابل‌توجهی است.

تعداد مقالات دانشگاه آزاد در مجلات علمی چقدر بوده است؟

تعداد مقالات ازجمله شاخص‌های تاثیرگذار در رتبه دانشگاه بوده که به نوعی بیانگر خروجی علمی دانشگاه هستند.
تعداد مقالات علمی دانشگاه آزاد اسلامی طی سال‌های2020-2015 منتشرشده در مجلات علمی با درجه Q1 برابر با 7968 است که 24.46 درصد مقالات علمی دانشگاه را شامل می‌شود.
تعداد مقالات Q2 دانشگاه برابر با 8197 است که 25.16% مقالات علمی دانشگاه را شامل می‌شود. تعداد مقالات Q3 برابر با 8504 مقاله که26.11% مقالات علمی دانشگاه را شامل می‌شود.
تعداد مقالات Q4 برابر با 7907 می‌باشد که 27.24% مقالات دانشگاه را شامل می‌شود.

نگارش یک سوم تولیدات علمی دانشگاه آزاد با همکاری‌های بین‌المللی

یکی از شاخص‌های مهم مورد استفاده در نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی دانشگاه‌ها شاخص همکاری بین‌المللی است. این شاخص به بررسی تولیدات علمی مشترک با یک یا چند کشور دیگر می‌پردازد. نمودار زیر درصد همکاری‌های بین‌المللی دانشگاه آزاد اسلامی را طی سال‌های2020-2015 نشان می‌دهد.

از سال 2016 تاکنون درصد همکاری‌های علمی بین‌المللی رشد داشته است.

درحال حاضر بالغ بر 28 درصد تولیدات علمی دانشگاه با همکاری سایر کشورها انجام می‌شود.

رتبه دانشگاه آزاد اسلامی از نظر تعداد مستندات علمی در اینسایت

دانشگاه آزاد اسلامی با توجه به تعداد تولیدات علمی در سال 2020 در جایگاه 71 بین‌المللی قرار گرفت. نمودار شماره 7 رتبه‌های کسب شده توسط دانشگاه آزاد اسلامی طی سال‌های 2015 تا 2020 در اینسایت را نشان می‌دهد.

نکته مهم اینکه دانشگاه آزاد اسلامی همواره طی سال‌های 2020-2015 با توجه به تعداد تولیدات علمی در سطح کشور رتبه نخست را دارا بوده است.

کسب بالاترین درصد مقالات پراستناد بین 15 دانشگاه برتر تولید علم کشور

شاخص استناد شاخص کیفی محسوب می‌شود، تعداد کل استنادهای دریافتی هر دانشگاه طی سال‌هایی که تولیدات علمی دانشگاه در پایگاه‌های استنادی (وب‌آف‌ساینس، اسکوپوس، گوگل‌اسکالر) نمایه شده است، مورد بررسی قرار می‌گیرد. مقاله پراستناد نیز به مقاله‌ای گفته می‌شود که از زمان انتشار تاثیر بسیاری بر آثار علمی و پژوهشی داشته و استناد زیادی دریافت کرده باشد. طبق آخرین ویرایش اینسایت (Incites)  دانشگاه آزاد اسلامی همچنین بالاترین درصد مقالات پراستناد را در مقایسه با 15 دانشگاه برتر تولید علم کشورشناخته شده است

با توجه به گزارش مستخرج از Incites، 27 درصد تولیدات علمی دانشگاه در فاصله زمانی 2018 تا 2020 بوده است. درصد مقالات پراستناد دانشگاه آزاد اسلامی در بازه زمانی فوق در مقایسه با کل تولیدات قبل از 2017 دانشگاه، از 0.45 درصد به 1.36 درصد رسیده است. این شاخص نشان‌دهنده برتری دانشگاه آزاد اسلامی درکیفیت تولید علم در مقایسه با 15 دانشگاه برتر ایران در تولید علم است، به‌طوری که از نظر شاخص «درصد مقاله‌های پراستناد» رتبه بعدی به صورت مشترک مربوط به دانشگاه صنعتی امیرکبیر و علوم پزشکی ایران (1.22) است و دانشگاه شیراز رتبه 15 را با 0.8 درصد داراست. نکته مهم‌تر اینکه برتری دانشگاه آزاد اسلامی در تولید مقالات پراستناد کشور نه‌تنها در سال 2020 حفظ شده است، بلکه به 1.43 درصد نیز افزایش یافته است.

آنطور که مدیرکل امور کتابخانه‌ها، مجلات، انتشارات علمی و علم‌سنجی دانشگاه آزاد اسلامی می‌گوید درصد همکاری‌های بین‌المللی علمی دانشگاه آزاد اسلامی در فاصله زمانی 2018 تا 2020 در مقایسه با کل تولیدات قبل از 2017 دانشگاه، از 16.2 درصد به 25 درصد رسیده است. روند افزایش درصد همکاری‌های بین‌المللی علمی در سال 2020 ادامه داشته است و به 28.14  درصد رسیده است.

همچنین دانشگاه آزاد اسلامی در سال 2020 با 142 مقاله برتر رتبه 47 جهان و رتبه اول کشور از نظر شاخص تعداد مقالات یک درصد برتر دنیا و با 633 مقاله برتر رتبه 79 جهان و رتبه نخست کشور از نظر شاخص تعداد مقالات 10درصد برتر دنیا را کسب کرده است.

 * نویسنده :  سارا طاهری و زهرا رمضانی،گروه دانشگاه