تکرار تاریخ

به گزارش «فرهیختگان»، شاید بتوان اعتراض به نتایج انتخابات را در برخی کشورها عادی به حساب آورد اما در قرقیزستان، باید آن را مساله‌ای در حد و اندازه سقوط دولت درنظر گرفت. بیشکک در دموکراسی، یک سروگردن از سایر کشورهای آسیانه میانه بالاتر است اما این کشور همواره درگیر ناآرامی‌های سیاسی بوده. شدت ناآرامی‌ها در قرقیزستان به حدی است که در ۱۵ سال گذشته، دو رئیس‌جمهور با شورش‌های خشونت‌آمیز سرنگون شده و سومین رئیس‌جمهور هم با دستور جانشینش به زندان افتاده است. پس از چند سال آرامش نسبی، قرقیزستان از روز یکشنبه و با اعلام نتایج انتخابات پارلمانی، یک‌بار دیگر درگیر ناآرامی‌های سیاسی شد. طرفداران احزابی که با نتایج انتخابات پارلمانی در قرقیزستان مخالف بودند، به خیابان‌های بیشکک آمده و با نیروهای امنیتی درگیر شدند. پلیس بیشکک با شلیک گلوله‌های پلاستیکی و گاز اشک‌آور سعی در متفرق کردن آنها داشت اما با سازماندهی مجدد معترضان و حمله آنها به ساختمان‌های اصلی حکومت ازجمله پارلمان و محل استقرار رئیس‌جمهور مواجه شد. سورونبای جینبکف، رئیس‌جمهور قرقیزستان، این تحولات را تلاشی برای تصرف غیرقانونی قدرت خوانده است. دیروز به‌دنبال تداوم اعتراضات مردمی و خشونت‌ها، کمیسیون مرکزی قرقیزستان نتایج انتخابات پارلمانی روز یکشنبه را باطل اعلام کرد. بااین‌حال مشخص نیست که این اقدام به بازگشت آرامش به قرقیزستان کمک می‌کند یا با توجه به ادعای اپوزیسیون مبنی‌بر در دست گرفتن قدرت، باید آماده سقوط دولتی دیگر در بیشکک بود. نخستین تغییر اساسی در بیشکک غروب دیروز اتفاق افتاد و پارلمان قرقیزستان، در جلسه فوق العاده ، سدیر جباروف را مامور تشکیل حکومت کرد. جباروف مورد قبول معترضان به نتایج انتخابات پارلمان می باشد.

اعتراض خیابانی و سرنگونی دیگر

انتخابات پارلمانی در قرقیزستان، چهارم اکتبر (13 مهر) با مشارکت 56.5 درصدی مردم برگزار شد. درحالی‌که نظرسنجی‌ موسسه جمهوری‌خواهی بین‌المللی مورد حمایت آمریکا، نشان می‌داد ۱۵درصد از شرکت‌کنندگان حامی ایده رای دادن علیه تمامی احزاب سیاسی هستند، اما پس از بررسی آرای ۹۸درصد از شعبه‌ها، نتایج اولیه نشان داد که از میان 16 حزب، چهار حزب به پارلمان راه یافتند که سه حزب نزدیک به رئیس‌جمهوری قرقیزستان هستند. براساس قانون اساسی قرقیزستان، احزابی به مجلس راه پیدا می‌کنند که حداقل بتوانند حدنصاب هفت درصد آرا را به دست بیاورند. پس از اعلام نتایج انتخابات، طرفداران احزاب شکست‌خورده حاضر به پذیرش نتایج انتخابات نشدند. آنان مدعی بودند حلقه نزدیک به رئیس‌جمهور اقدام به خرید آرا و ارعاب رای‌دهندگان کرده‌اند. عدم پذیرش نتیجه انتخابات از سوی 12 حزب و همچنین تایید دست داشتن حلقه نزدیک به رئیس‌جمهور در رقم خوردن چنین نتیجه‌ای از سوی ناظران بین‌المللی انتخابات قرقیزستان، اعتراضات خیابانی را به‌دنبال داشت. روز دوشنبه، پلیس با استفاده از گلوله‌های پلاستیکی، نارنجک دودزا و بمب‌های صوتی سعی در متفرق کردن معترضان داشت اما دقایقی بعد معترضان با سازماندهی مجدد، به‌سمت ساختمان‌های مهم شهر هجوم بردند. گزارش‌ها حاکی از آن است که معترضان شامگاه دوشنبه وارد ساختمان محل استقرار ریاست‌جمهوری و پارلمان شدند. این ساختمان که در قرقیزستان به‌عنوان «کاخ سفید» نامیده می‌شود، صبح دیروز دچار آتش‌سوزی شد. معترضان سپس به‌سمت مقر کمیته امنیت ملی کشور قرقیزستان حرکت کردند و آلمازبیک آتامبایف، رئیس‌جمهوری سابق را که امسال به اتهام فساد به حبس محکوم شده بود، آزاد کردند. دیروز رئیس‌جمهور قرقیزستان در سخنانی گفت، تلاش‌هایی در طول شب برای «تصرف غیرقانونی قدرت» در این کشور انجام شد. او با بیان اینکه از احزاب کشورش خواسته تا حامیان‌شان را از خیابان‌ها جمع کنند، گفت از ماموران اجرای قانون خواسته تا به‌سمت معترضان شلیک نکنند.

روز گذشته گروه‌های اپوزیسیون پس از آنکه ساختمان‌های دولتی را در پایتخت به کنترل خود درآوردند، از تصرف قدرت در این کشور آسیای میانه خبر دادند و گفتند که طرح‌هایی برای برکناری سورونبای جینبکف، رئیس‌جمهور قرقیزستان و تشکیل دولت جدید در دست دارند. رئیس‌جمهور قرقیزستان همچنان تاکید دارد با تلاش برای کودتا مواجه است. اپوزیسیون قرقیزستان همچنین از آغاز رایزنی‌ها برای تشکیل دولت موقت خبر داده است. هنوز مشخص نیست که نقش آتامبایف در این میان چه خواهد بود اما رئیس‌جمهوری کنونی قرقیزستان هیچ سیگنالی درباره ترک قدرت نداشته است. تا این لحظه اصلی‌ترین خواسته معترضان که ابطال نتیجه انتخابات بود، برآورده شده و یکی از اعضای کمیسیون مرکزی انتخابات قرقیزستان در پیامی در شبکه فیسبوک اعلام کرد این کمیسیون به ابطال نتایج انتخابات جنجالی تصمیم گرفته است اما معلوم نیست اپوزیسیون بیشکک چقدر توان برای جابه‌جایی قدرت در این کشور خواهد داشت.

بافت جمعیتی قرقیزستان

قرقیزستان ازلحاظ جمعیتی دچار پیچیدگی‌های فراوانی است. از جمعیت 6.5 میلیون نفری این کشور، تنها 69 درصد قرقیز هستند. 14 درصد جمعیت این کشور را ازبکستانی‌ها تشکیل داده‌اند که به‌دلیل سیاست‌های شوروی سابق به‌جای تعلق گرفتن به کشور مادری‌شان ازبکستان، در درون مرزهای قرقیزستان سکنی داده شده‌اند. روس‌تباران نیز جمعیتی 9 درصدی در این کشور دارند. شوروی در سالیان حکومت بر این منطقه دست به مهاجرت دادن گسترده مردم خود به این منطقه زده بود تا بتواند به‌شکل موثرتری بر آن مسلط شود. این روس‌تباران در دوره شوروی مسئولیت‌های عالی دولتی، صنعتی و نظامی را برعهده داشته‌اند و هم‌اکنون نیز چه در قرقیزستان و چه در دیگر جمهوری‌های استقلال‌یافته از شوروی ستون اصلی نیروهای نظامی و اطلاعاتی این کشورها را تشکیل می‌دهند. این روس‌تباران به‌دلیل تحولات به‌وجودآمده درپی فروپاشی شوروی و دور ماندن از وطن اصلی خود گرایشات ملی‌گرایانه شدیدی نسبت‌به روسیه دارند. به‌جز این موارد، 2.8 درصد از جمعیت قرقیزستان اوکراینی، دو درصد تاتار و 1/1 درصد آلمانی هستند. آلمانی‌تباران قرقیزستان آلمانی‌های ولگا هستند که در قرن نوزدهم در حاشیه رود ولگا ساکن شدند، اما پس از وقوع جنگ بین روسیه و آلمان طی دو جنگ جهانی و بیم همکاری آنان با کشور اصلی‌شان به قرقیزستان تبعید شدند.

تاثیر ناآرامی‌ها در روابط خارجی

عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، قرقیزستان را در مدار سیاسی و اقتصادی روسیه قرار داده است. بیشکک با توجه به اشتراکات فرهنگی ازجمله زبان روسی و مزایای نزدیکی به مسکو، حاضر نیست سیاست خارجی خود را با چرخشی معنادار همراه کند. به همین دلیل نیز بیشکک در تغییرات قانون اساسی خود، امکان ایجاد تحول در سیاست خارجی را محدود کرده و این امکان را از مقامات این کشور سلب کرد. علاوه‌بر روسیه، چین قدرت دیگر جهانی نیز نگاه ویژه‌ای به این کشور دارد اما با این حال پکن به خوبی از نفوذ ریشه‌دار مسکو در این کشور آگاه است و جز محور اقتصادی، فعالیت چندانی در بیشکک ندارد. ناآرامی‌ها در بیشکک، بیش از سایر کشورها، برای مسکو و پکن حائزاهمیت است. با وجود اینکه قرقیزستان یک کشور فقیر در آسیای میانه است اما برای بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای به دلایل جغرافیایی و امنیتی بسیار مهم است.

نفوذ به نفع غرب

قرقیزها جزء آخرین اقوام ترک‌تباری بودند که به اسلام گرویدند و به همین دلیل بیش از روحیه مذهبی، روحیه ملی‌گرایانه شدیدی دارند. پس از فروپاشی شوروی، ترکیه اولین کشوری بود که استقلال جمهوری قرقیزستان را به رسمیت شناخت. بیشکک بعدها وارد ساختار کشورهای ترک‌زبان شده که توسط ترکیه اداره می‌شود. این سازمان که با پشتیبانی ناتو و غرب از ترکیه شکل گرفته، می‌کوشد با استفاده از ظرفیت‌های ترکیه در مناطق آسیای میانه، قفقاز و ترکستان شرقی چین، نفوذی را به نفع غرب و به ضرر چین و روسیه به دست آورد. ترکیه در قرقیزستان ضمن نژاد یکسان با قرقیزها با تاتارها و اویغورها نیز هم‌نژاد است. همین مساله باعث شد تا در رزمایش اخیر روسیه در منطقه قفقاز قرقیزستان به دلیل مخالفت ترکیه با این رزمایش که پاسخی روسی به رزمایش مشترک ترکیه و آذربایجان در قفقاز بود، شرکت نکند. ترکیه دارای پروژه بسیار جدی و بزرگی در قرقیزستان است. بیمارستان ‌دوستی قرقیزستان و ترکیه در بیشکک، تنها یکی از آنها است. همچنین توافقنامه‌ای میان دو کشور مبنی‌بر اعزام سالانه 100 بیمار از قرقیزستان به ترکیه وجود دارد. این بیماران بدون پرداخت هرگونه وجهی و در تمامی شاخه‌های پزشکی مورد معالجه و درمان قرار می‌گیرند.

گریزگاه مطمئن اژدهای زرد

برای چین آسیای میانه و به‌خصوص قرقیزستان ازجمله تنفس‌گاه‌های اصلی این کشور در صورت وقوع بحران به شمار می‌رود. چین به‌طور گسترده‌ای از لحاظ سرزمینی توسط متحدان منطقه‌ای متحد غرب محاصره شده است. از سمت کشورهایی مانند کره‌جنوبی، ژاپن، تایوان، فیلیپین، اندونزی، ویتنام و هند به‌عنوان رقبای منطقه‌ای و متحدان آمریکا از سمت شرق و جنوب چین را در برگرفته‌اند. در سمت شمال نیز چین با روسیه هم‌مرز است اما مرزهایی که به مناطق کم‌جمعیت سیبری و قطب شمال می‌رسند، درحالی که در سمت شرق و جنوب دریاهای آزاد با قابلیت دسترسی به مناطق پرجمعیت جنوب‌شرق آسیا و اروپا و آمریکا واقع شده‌اند. در سمت غرب نیز چین با افغانستان ناآرام روبه‌روست. همچنین پاکستان با وجود وابستگی به چین ارتباط تنگاتنگی با غرب و متحدان آن در منطقه مانند عربستان سعودی، امارات و حتی ترکیه دارد. تنها محل تنفس و گریزگاه مطمئن چین برای دسترسی به مناطق پرجمعیت و مهم جهان ازجمله غرب آسیا و اروپا گذرگاه‌های موجود در قرقیزستان است که در سمت شمال غربی همسایه چین است. در این مسیر چین می‌تواند در مسیر کوتاه‌تر و ارزان‌تر به مناطق عمقی آسیای میانه دست یافته و از طریق آن به غرب آسیا، محیط پیرامونی دریای خزر مانند قفقاز و نیز از طریق آنها به اروپا متصل شود. اهمیت بالای قرقیزستان در شکستن محاصره ژئوپلتیکی چین و نیز تاثیر امنیتی آن بر محیط پیرامونی و داخلی روسیه باعث شده تا این کشور مستعد بحران و مداخله مورد توجه کشورهای غربی قرار بگیرد.

نگران توسعه افراط‌گرایی

کشور کوچک قرقیزستان همسایه کشورهایی مانند چین، قزاقستان، تاجیکستان و ازبکستان است. از لحاظ ژئوپلتیکی این کشور به‌طور مستقیم در محدوده امنیتی پیرامونی روسیه و چین قرار گرفته است. این محدوده به مدت چند صد سال، تحت‌حکومت روسیه بوده است و از این جهت بیشکک دارای پیوندهای گسترده‌ای با مسکو است. مجاورت آسیای میانه با روسیه و هماهنگی نژادی و مذهبی آن با بخش‌هایی از روسیه باعث شده است تا این منطقه از اهمیت بالایی برای روسیه برخوردار باشد. اهمیت قرقیزستان برای روسیه به حدی است که این کشور یک پایگاه هوایی خود را در این کشور دایر کرده است. هرگونه نا‌آرامی در هرگوشه از آسیای میانه، قابلیت بحرانی کردن کل این منطقه و سرایت دادن بحران به سرزمین اصلی روسیه را دارد. یکی از نگرانی‌های اصلی روسیه در آسیای میانه، توسعه افراط‌گرایی و تروریسم است. همین نگرانی‌ها نیز باعث شده روسیه سال گذشته رزمایشی در منطقه آسیای مرکزی برای آمادگی برای مقابله با تهدید‌های جدی تروریستی برگزار کند. از سویی دیگر این منطقه و کشورهایی همانند قرقیزستان که در آن واقع شده‌اند، به روسیه توانایی نظارتی در محدوده چین، تاجیکستان و افغانستان را می‌دهد.

تهدید مسکو -پکن

اگر برای چین، منافع اقتصادی همکاری با آسیای میانه حائز اهمیت است و برای روسیه همکاری پکن با آسیای میانه به‌معنای رونق اقتصادی و تضعیف زمینه افراط‌گرایی و تروریسم تلقی می‌شود اما برای آمریکا، آسیای میانه جغرافیایی برای مهار پکن و مسکو دو دشمن دیرینه واشنگتن است. چندماه پیش تارنمای خبری اندیشکده آمریکایی موسوم به «مرکز سیاست جهانی»، در گزارشی نوشت دولت دونالد ترامپ اواخر سال ۲۰۱۹ میلادی کاری انجام داد که دولت‌های قبلی این کشور انجام نداده بودند و آن اینکه، راهبردی جدید برای آسیای میانه ترسیم کرد. در این گزارش آمده بود دولت آمریکا از آنجاکه چین را رقیب اصلی خود می‌داند، باید با دولت‌های محلی، متحدان و شرکا با هدف ارائه جایگزینی برای طرح چینی «یک کمربند، یک جاده» هماهنگی برقرار کند و ظرفیت دولت‌های محلی را برای برخورد با مسکو و پکن افزایش دهد. در سال‌های گذشته به‌ویژه در میانه جنگ تجاری آمریکا و چین، واشنگتن سیاست چندلایه‌ای را برای فشار بر چین به‌ویژه در محیط پیرامونی پکن در دستور کار قرار داد. این کشور با توجه به نیاز بیشکک به پروژه‌های اقتصادی چین و حمایت روسیه، سیاست‌های ضدچینی خود را در قالب سیستم منطقه‌ای سازمان‌های غیردولتی فعال کرد. این سیستم از طریق تحریک «مساله سین‌کیانگ» و همچنین مطرح‌کردن موضوعات سنتی تهدید توسعه‌طلبی چین در قلمرو کشورهای همسایه به ایجاد یک تصویر منفی از چین پرداخت و یک کمپین نسبتا قدرتمند ضدچینی را در بیشکک و آسیای میانه فعال کرد. آمریکا تنها برای تبلیغات علیه چین از طریق موسسه توسعه بین‌المللی آمریکا (USAID) 5 میلیون دلار هزینه کرده و توانسته با همکاری برخی موسسات انگلیسی و بنیاد سوروس، تبلیغات ضدچینی را تقویت کند. نشست‌های سازمان‌های غیردولتی و تظاهرات ضدچینی بخش دیگر برنامه‌های آمریکا علیه چین است که در آسیای میانه و به‌ویژه قرقیزستان پیگیری می‌شود. تبلیغات ضدچینی در بیشکک مربوط به دولت فعلی آمریکا نیست و در دولت اوباما نیز این روند به‌نحوی ادامه داشت که حتی منجر به حمله انتحاری به سفارت چین شد. این وضعیت باعث شده بخشی از پروژه‌های سرمایه‌گذاری چین در منطقه، قربانی اعتراضات مردمی با حمایت نیروهای آمریکایی شود. درمجموع می‌توان چنین گفت که حضور آمریکا در آمریکای‌لاتین با هدف مهار چین و روسیه و تحت‌فشار گذاشتن دو کشور صورت می‌گیرد.