به گزارش «فرهیختگان»، تحریم‌های اقتصادی بعد از انقلاب اسلامی وارد واژگان اقتصاد ایران شد و تقریبا هر سال در دو، سه نوبت شاهد برقراری تحریم‌های تازه بر پیکره اقتصاد ایران هستیم.  عمده‌ترین تحریم‌ها علیه ایران پس از تسخیر سفارت آمریکا در ایران شکل گرفت و در پی چالش‌های برنامه هسته‌ای با شدت بیشتری ازسوی قدرت‌های جهان اعمال شد. به‌موجب قرارداد برجام بخشی از این تحریم‌ها به‌حالت تعلیق درآمد و درنهایت پس از خروج آمریکا از برجام به‌گفته ریچاد نفیو، یکی از طراحان اصلی تحریم‌های ضدایرانی بی‌سابقه‌ترین تحریم‌های علیه یک کشور درمورد ایران صورت گرفته و تقریبا طی چند سال اخیر، تمام بخش‌های اصلی اقتصاد و بسیاری از مسئولان ایران در لیست تحریم‌های آمریکا قرار گرفته‌اند.  تحریم‌های اقتصادی ازطریق پایین آمدن نرخ رشد اقتصادی ایران، کاهش صادرات نفت، سقوط ارزش ریال و بالا رفتن هزینه زندگی و درنهایت کاهش درآمد خانوارها توانسته اقتصاد ایران را تحت‌تاثیر خود قرار دهد اما آن چیزی که برخلاف باور عموم مردم، تحریم‌های اقتصادی نتوانسته آن را تحت‌تاثیر منفی خود قرار بدهد، بازار بورس اوراق بهادار تهران است و از لحاظ روانی بعد از اعمال تحریم در بیشتر موارد، شاخص کل با رشد نیز همراه بوده و در ذهن بسیاری، شائبه‌ دستوری بودن شاخص کل را به‌وجود آورده است.  در این مطلب درنهایت به ‌این سوال پاسخ می‌دهیم که چگونه تحریم‌ها باعث شکوفایی شرکت‌های بورسی می‌شوند.

  تاریخچه تحریم‌ها

«تحریم» به ‌یکی از شیوه‌های وادار‌سازی کشور‌ها به ‌انجام رفتار سیاسی مورد نظر گفته می‌شود که در آن از ابزار‌های مالی و اقتصادی به‌عنوان اهرم‌های فشار استفاده می‌شود. این روش در جنگ‌های باستانی به‌عنوانی تاکتیکی برای کشور گشایی توسط فرماندهان جنگی مورد استفاده قرار می‌گرفت، ولی امروزه برای تغییر رفتار مورد نظر یا گسترش نفوذ در کشور هدف ازسوی برخی از قدرت‌های جهانی استفاده می‌شود. در یک بررسی اجمالی آمریکا بزرگ‌ترین سهم را در کاربرد سیاست تحریم اقتصادی داشته و درمجموع می‌توان گفت در بیشتر تحریم‌های اعمال‌شده علیه کشور‌های گوناگون، دولت آمریکا نقش اصلی را ایفا کرده است. به‌نحوی که از سال 1918 میلادی و پس از پایان جنگ جهانی اول تا امروز، دولت‌های آمریکا درمجموع دوسوم از تحریم‌های اقتصادی را علیه کشورهای مختلف به‌خصوص ایران اعمال کرده‌اند.

از لحاظ فنی تحریم‌های اعمال‌شده علیه ایران به‌ چهار گروه تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل، تحریم‌های اتحادیه اروپا، تحریم‌های کنگره آمریکا و تحریم‌های یکجانبه ‌دولت‌ها تقسیم می‌شود که تصویب و لغو هرکدام سازوکارهای جداگانه‌ای دارد. در دوران معاصر، اولین تحریم جامع سراسری ایران، توسط بریتانیا به‌منظور واکنش دربرابر انتخاب محمد مصدق به‌ سمت نخست‌وزیری بود و اولین قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل نیز در همین دوران به‌منزله واکنش علیه ملی شدن صنعت نفت ایران صادر شد. عمده‌ترین تحریم‌ها علیه ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 و در پاسخ به ‌تسخیر سفارت آمریکا اعمال شد که از آن زمان تاکنون بخشی جدایی‌ناپذیر اقتصاد ایران محسوب می‌شود. پس از آن برنامه‌های هسته‌ای ایران نیز بهانه جدیدی برای اعمال تحریم‌های جدید بود و پس از شدت گرفتن اختلافات بین ایران و کشور‌های عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل در زمان ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد دو قطعنامه جدید تحریمی و برگرفته از فصل هفتم منشور سازمان ملل که در آن صحبت از تهدید یا نقض صلح در جهان به‌میان آمده است، اعمال شد. همچنین در سال 1384 چهار قطعنامه علیه برنامه اتمی ایران صادر شد. در این بین آمریکا و کشورهای عضو اتحادیه اروپا تحریم‌های یکجانبه‌ و فراتر از قطعنامه‌ها علیه ایران صادر کردند. درنهایت پس از امضای قرارداد برجام در 27 دی‌ماه 1394، با صدور فرمان اجرایی توسط باراک اوباما، رئیس‌جمهور وقت دولت آمریکا بسیاری از تحریم‌های اقتصادی علیه ایران به‌ حالت تعلیق درآمد و به‌دنبال آن اتحادیه اروپا، پس از تایید نهایی آژانس و اجرایی شدن برجام به ‌همراه شورای سازمان ملل همه تحریم‌های هسته‌ای خود علیه ایران را لغو کردند. تنها چندماه پس از انتخاب دونالد ترامپ به‌عنوان رئیس‌جمهور دولت آمریکا، وی در 18 اردیبهشت 1397 ضمن انتقاد صریح از قرارداد برجام از این قرارداد خارج شد و طبق برنامه اعلامی او، پس از 90 روز تنفس و فرصت برای تجار و فعالان اقتصادی بخش اول تحریم‌ها و پس از 180 روز بخش دوم و پایانی تحریم‌ها علیه ایران اعمال شد و سرمایه‌گذاران و فعالانی که در دوره برجام وارد عرصه اقتصاد ایران شده بودند، از ایران خارج شدند. از این تاریخ به‌بعد بسیاری از صنایع و اشخاص ایرانی به‌بهانه‌های مختلف در لیست تحریم‌های اقتصادی آمریکا قرار گرفته‌اند که به‌گواه بسیاری از کارشناسان بی‌سابقه‌ترین تحریم‌های اقتصادی درطول تاریخ علیه ایران صادر شده است.

  واکنش بازار بورس به‌تحریم‌ها

بازار‌های مالی در جهان علاوه‌بر داده و ارقام و تحلیل‌های نموداری تحت‌تاثیر رفتار و احساسات فعالانش قرار دارد. رفتار‌های برخاسته از هیجان باعث جهت‌گیری‌هایی در بازار‌های مالی می‌شود. در چند سال اخیر به‌دفعات زیاد چه در خرید و چه در فروش سهام رفتارهای هیجانی زیادی در بازار بورس اوراق بهادار ایران را شاهد بوده‌ایم و گویای این امر است که اخبار و رخداد‌های سیاسی در جهان و ایران تاثیر بسیار زیادی در جهت‌گیری‌های بازار بورس اوراق بهادار دارند. یکی از این رخداد‌های سیاسی، مساله تحریم است که به‌باور همگان تحریم موجب قطع ارتباط شرکت‌های بورسی با جهان بیرون می‌شود و بسیاری از این شرکت‌های بورسی از لحاظ خرید مواد اولیه یا فروش محصولات نهایی دچار دردسر می‌شوند و درنهایت با کاهش سود یا کاهش فعالیت‌های تولیدی مواجه خواهند شد و در زمان تحریم بازار سرمایه محل خوبی برای سرمایه‌گذاری نخواهد بود، اما این تنها ظاهر قضیه است و برای درک اصل قضیه باید به‌تحریم‌های اعمال‌شده بعد از خروج آمریکا از برجام رجوع کنیم. 18 اردیبهشت سال 1397، آمریکا از قرارداد برجام خارج شد و از آن تاریخ تاکنون بیش از 24 تحریم در حجم‌های مختلف نسبت به‌ایران اعمال کرده است که با توجه به‌اعمال تحریم بر صنایع مختلف، بسیاری از شرکت‌های بورسی نیز درگیر تحریم شده‌اند.

 اما از زمان خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌های اقتصادی، شاخص کل بورس اوراق بهادار تهران با رشدی 1600 درصدی مواجه شده و بررسی گزارش‌های ماهانه شرکت‌های بورسی نشان از افزایش فروش و سود‌آوری بیشتر شرکت‌ها به‌جهت کاهش ارزش پول ملی و ارزان شدن کالاهای ایرانی برای خرید می‌دهد.

از طرفی هنگام برقراری تحریم، عموم افراد نسبت به ‌آینده بدبین شده و برای در امان ماندن از شرایط سخت آینده اقتصادی درصدد خرید دارایی‌هایی از قبیل: سهام، دلار، طلا و املاک هستند؛ از طرفی پر بیراه نیست اگر بگوییم هنگام برقراری تحریم، دولت با کاهش درآمد و کسری بودجه مواجه می‌شود و در این هنگام به‌ناچار شاهد افزایش نقدینگی در جامعه هستیم. در این شرایط بار دیگر همای خوشبختی به‌ بازار‌های مالی رو می‌کند و هر کدام از این بازار‌ها بخشی از این نقدینگی ایجادشده را به‌خود جذب می‌کنند و روند صعودی به‌خود می‌گیرند. بنابر اطلاعات موجود، با بازگشت تحریم‌ها از اردیبهشت سال 1397، رفتار شاخص کل در فردای روز معاملاتی بعد از برقراری تحریم، اکثرا با افزایش واحد همراه بوده و از مجموع 24 ردیف تحریمی، تنها در پنج‌بار این شاخص در روز معاملاتی بعد با افت واحد مواجه شده است. البته درمورد تحریم‌هایی که در 29 مرداد و 31 شهریور 1399 اعمال شد و شاخص کل، به‌ترتیب با افت 68هزار و 57هزار واحدی روبه‌رو شد، ذکر این نکته خالی از لطف نیست که بازار بورس اوراق بهادار تهران از 25 مرداد در یک اصلاح عمیق به‌سر می‌برد و طی این مدت با افتی 30 درصدی مواجه شده و نمی‌توانیم در این دو روز مساله برقراری تحریم را عامل اساسی ریزش شاخص کل بنامیم. در گذشته مساله تحریم، موضوعی برای ریزش‌های پی‌درپی بازار بورس و اوراق بهادار بود، ولی امروزه همان‌طور که پیش‌تر ذکرشده عموم افراد برای در امان ماندن از شرایط سخت آینده اقتصادی متوجه بازار‌های مالی می‌شوند و مساله تحریم مانند اثر دیگر ریسک‌های سیاسی به‌طور مقطعی باعث ریزش شاخص‌ها می‌شود، اما به‌نظر می‌رسد تحریم‌های جدید تنها جنبه‌ روانی داشته باشند و از نظر فنی تاثیر بسیار کمتری بر بازار بگذارند.

  شکوفایی شرکت‌های بورسی  در سایه تحریم

در بازار‌های مالی همواره شاهد وقوع رخداد‌های غیرمنتظره‌ای هستیم که برخی از آنها به‌عنوان تهدید‌های نادیده گرفته‌شده یاد می‌کنند که در ادبیات‌های مالی آن را قوی سیاه یا کرگدن خاکستری نامگذاری کرده‌اند. تحریم را نیز در حکم یکی از قو‌های سیاه برای بازار بورس می‌توان دانست، چراکه در ایام تحریم، سرمایه‌گذاران و سیاستگذاران در یک فضای نااطمینانی ملزم به‌تصمیم‌گیری هستند، اما این فضا برای شرکت‌های بورسی می‌تواند فرصت‌های بسیاری همراه داشته باشد. بسیاری از تصمیم‌گیران اقتصادی هنگام تحریم به‌ نگاه به‌داخل و استفاده از ظرفیت‌های تولیدی داخل کشور اعتقاد دارند و بسیاری از صنایع را از حمایت‌های خود بهره‌مند می‌سازند. اساسی‌ترین تاثیری که به‌موجب تحریم‌های بیشتر اقتصاد ایران دچار آن می‌شود افزایش انتظار برای بالا رفتن قیمت ارز است؛ این موضوع جذابیت اسمی در سود‌آوری شرکت‌ها را افزایش داده و هنوز هم بازار بورس اوراق بهادار تهران بسیاری از تحولات گذشته را نظیر بحران‌های ارزی را در خود حل نکرده و همچنان برای بسیاری از شرکت‌های بورسی برای افزایش سود‌آوری ظرفیت‌های اسمی بسیاری وجود دارد. همچنین کارشناسان اقتصادی مساله خود تحریمی از داخل را به‌مراتب خطرناک‌تر از مساله تحریم می‌دانند و نهاد‌های تصمیم‌گیر را در این دوران به‌وضع قوانینی درجهت حمایت از تولید داخل یا رفع موانع تولید تشویق می‌کنند. صنایع بزرگ بورسی در ایران شامل فولاد و فلزات، محصولات نفتی و پالایشی و محصولات پتروشیمی است که اکثرا نیاز مواد اولیه خود را از داخل کشور تهیه می‌کنند و به‌جهت کاهش ارزش پول ملی در این چندسال، تمایل خارجی‌ها برای خرید از محصولات ایرانی افزایش پیدا کرده است. اگرچه تحریم‌ها، صادرات این صنایع را به‌شدت کاهش داده اما با توجه به ‌افزایش فروش و تولید تاثیر چندانی بر درآمد و سودآوری شرکت‌ها نخواهد داشت. بنابراین شرکت‌های بورسی از این طریق میزان فروش خود را افزایش می‌دهند.

همچنین صنایع مواد غذایی، نساجی و ریسندگی، محصولات دامی و چرمی، گروه استخراج مواد معدنی و فلزات گرانبها و کاشی و سرامیک که در بازار بورس فعالند، مواد اولیه لازم جهت تولید را عمدتا از داخل ایران تهیه می‌کنند و بازار فروش محصولات این صنایع نیز عمدتا در داخل ایران قرار دارد و با افزایش قیمت محصولات ناشی از تورم این صنایع نیز سود‌آوری بیشتری خواهند داشت و کمتر درگیر اثرات تحریم‌های اقتصادی می‌شوند.

همچنین هنگام برقراری تحریم بسیاری از محصولاتی که در گذشته به‌راحتی وارد ایران می‌شد، اکنون دچار افزایش قیمت می‌شوند و برخی شرکت‌های بورسی این افزایش قیمت کالای وارداتی را غنیمت می‌شمارند و به‌ جایگزین کردن کالاهای داخلی با قیمت پایین‌تر به‌جای کالاهای وارداتی اقدام می‌کنند.

 * نویسنده: حسین جعفری، پژوهشگر اقتصاد