به گزارش «فرهیختگان»، از انفجار بیروت که چهارم آگوست رخ داد، قریب دو ماهی می‌گذرد. لبنان دیگر شاید به این زودی‌ها عروس خاورمیانه نشود و نتوان آن زیبایی چشم‌نواز را در آن مشاهده کرد. بازگرداندنش به حالت اول همکاری و همت بالایی را می‌طلبد و باید بسیاری از قسمت‌های شهر بازسازی شوند تا بتوان دوباره نام عروس خاور میانه را به آن داد. یکی از بخش‌هایی که در این انفجارها آسیب جدی دیده، دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی بیروت هستند. اما این روزها خبرهای خوشی از شروع بازسازی دانشگاه‌ها در این منطقه به گوش می‌رسد و امید است به‌زودی شاهد شروع فعالیت آنها و تحصیل دوباره دانشجویان باشیم.

 شکل‌گیری آموزش عالی دانشگاهی

آموزش عالی دانشگاهی بیروت یکی از قدیمی‌ترین‌ها در منطقه است و قدمت آن به قرن نوزدهم برمی‌گردد که برای اولین‌بار دانشگاه آمریکایی بیروت در سال 1866 میلادی و به‌دنبال آن دانشگاه سنت ژوزف در سال 1875 احداث شدند. دانشگاه لبنان که تنها دانشگاه دولتی در این کشور است، در سال 1951 ساخته شد و کار خود را آغاز کرد. بیشتر 49 موسسه آموزشی و دانشگاهی که هم‌اکنون در لبنان فعالیت می‌کنند، در اواخر دهه 90 و هنگامی به‌طور قانونی تاسیس شدند که بخش خصوصی به‌دنبال جنگ داخلی 15 ساله لبنان بین سال‌های 1975 تا 1990 دچار رشدی سریع و ناگهانی شد. تمام این سال‌های جنگ تاثیر بسیار مخربی روی آموزش عالی بیروت به جا گذاشت. ساخت‌وسازهای دانشگاه‌های متعدد بعد از جنگ و رشد آموزش عالی، آزادی و استقلال را به لبنان بازگرداند. سیستم آموزش دانشگاهی لبنان به دو بخش آموزش دانشگاهی حرفه‌ای و آموزش دانشگاهی غیرحرفه‌ای تقسیم می‌شود. وزارت آموزش‌وپرورش مسئولیت تمام آموزش‌های دانشگاهی را در کشور برعهده دارد. در سال 2002، اداره‌کل آموزش عالی در این کشور راه‌اندازی شد تا مدیریت بخش خصوصی آموزش عالی، نظارت و هماهنگی بر تمام اقدامات لازم در این بخش‌ها را برعهده بگیرد. این اداره درحال‌حاضر، مسئولیت تمام موسسه‌های خصوصی آموزش عالی لبنان را در دست دارد؛ در این میان تنها دانشگاه دولتی لبنان باقی می‌ماند که به‌طور مستقیم توسط دولت اداره می‌شود.

 سیستم آمریکایی و اروپایی در دل لبنان

به گزارشsupporthere ، شمار دانشجویانی که طی سال تحصیلی 2017، 2018 در سیستم آموزش عالی دانشگاه‌های لبنان ثبت‌نام کردند به بیش از 200 هزار نفر می‌رسید که 36درصد از آنها در دانشگاه دولتی لبنان و 64درصد نیز در دانشگاه‌های بخش خصوصی مشغول تحصیل شدند. شورای ملی پژوهش‌های علمی لبنان تحت‌نظارت نخست‌وزیر و با استقلال اداری و مالی در سال 1962 افتتاح شد. بعد از مدت‌ها، رابطه تنگاتنگی بین شورای ملی پژوهش‌های علمی و دانشگاه‌های لبنان ایجاد شد. شاخص پژوهش‌های مرکز رتبه‌بندی اسکوپوس نشان می‌دهد که تعداد مقالات منتشرشده از سوی موسسه‌ها و دانشگاه‌های آموزش عالی لبنان تا دسامبر 2016 به حدود 28 هزار و 243 مقاله می‌رسید که تنها سهم 6 دانشگاه از این مقالات 93درصد بوده است.

بیشترین سهم از انتشار مقالات علمی مربوط به دانشگاه آمریکایی بیروت 56درصد می‌شد و بعد از آن دانشگاه لبنان با 14درصد، سنت ژوزف 9درصد، دانشگاه آمریکایی لبنان هفت درصد، دانشگاه بالمند پنج درصد و دانشگاه عرب بیروت سه درصد قرار داشتند. یک‌سوم این مقالات را مراکز بیمارستانی و پزشکی تولید کرده‌اند. با توجه به اینکه بسیاری از موسسه‌های خصوصی آموزش عالی، سیستم‌های متفاوت آموزشی را ارائه می‌دهند، سیستم آموزش عالی لبنان کاملا متنوع است. دو دانشگاه قدیمی این کشور یعنی دانشگاه آمریکایی بیروت و سنت ژوزف که به‌ترتیب سیستم آموزش آمریکایی و اروپایی را تدریس می‌کنند، نمونه‌ای از این تنوع آموزشی هستند. آموزش عالی لبنان از سال 2015 با درگیر شدن در پروژه‌های بین‌المللی مختلف، از بودجه 6 میلیارد یورویی برخوردار شده است که براساس این پروژه‌ها، 1736 بورسیه تحصیلی برای دانشجویان و استادان درنظر گرفته شد؛ 1228 بورسیه برای خروج دانشجویان از لبنان به مقصد اروپا و 508 بورسیه هم از اروپا به لبنان برای تحصیل اختصاص یافت.  در این میان، وظیفه اصلی کارشناسان اصلاح آموزش عالی، هدایت این بخش به‌سمت مدرن‌سازی شدن و اصلاح در لبنان است. هدف از تشکیل گروه کارشناسان اصلاح آموزش عالی، تشکیل و تربیت شمار زیادی از کارشناسان و متخصصان در حوزه‌ای خاص در این منطقه است. این گروه لبنانی از طریق سمینارها و کنفرانس‌های برگزارشده، بررسی تحقیقات و مباحث مطرح‌شده و کار با ماموریت‌های گروهی و فنی، دست به انجام فعالیت‌های زیادی برای به‌روز کردن و مدرن‌سازی موسسه‌های آموزش عالی، اعضای هیات‌علمی و موسسه‌های دولتی زدند.

 نقش بیروت در توسعه پایدار آموزش عالی عرب

دانشگاه‌ها و موسسه‌های آموزش عالی نقش حیاتی در پیشرفت برنامه هدف توسعه پایدار 2030 دارند. این هدف‌گذاری روی آموزشی باکیفیت و فراگیر تنظیم شده است اما درواقع، تاثیر آن از طریق آموزش و یادگیری، خروجی تحقیقاتی و ابتکارات دانشگاهی، فراتر از این هدف‌ها پیش می‌رود. درواقع، موسسه‌های آموزش عالی رشد اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی را به‌دنبال دارند و یکی از شیوه‌های پرورش ایده‌ها و راهکارها برای حل چالش‌های جهانی به شمار می‌روند. موقعیت مرکزی دانشگاه‌های آموزش عالی در میان شبکه‌های دولتی، جامعه شهری و شرکای صنعتی به این معناست که قابلیت بالایی برای ایجاد اثرات مثبت در اختیار دارند. از زمانی که اعضای اجتماعی بین‌المللی دولت‌ها برای دستیابی به برنامه 2030 دور هم جمع شدند، برخی موسسه‌های آموزش عالی از راه‌های مبتکرانه برای بهبود توسعه پایدار داخلی خود استفاده کردند؛ درحالی‌که دیگران برنامه‌های ارتباط با جامعه، گروه‌های دانشجویی، مراکز تحقیقی و نوآوری را اجرا کردند. با وجود این، شاهد پیشرفت‌های کمی در منطقه کشورهای عربی در بخش آموزش عالی هستیم. سال گذشته بود که یونسکو در بیروت کارگاهی منطقه‌ای را با موضوع نقش موسسه‌های آموزش عالی در دستیابی به برنامه هدف توسعه پایدار در منطقه عرب سازمان‌دهی کرد. نمایندگانی از موسسه‌ها و دانشگاه‌های آموزش عالی و موسسه‌های پژوهشی و تحقیقاتی و نیز نمایندگانی از وزارت‌های آموزش و آموزش عالی از 12 کشور عربی در این کارگاه گرد هم جمع شدند. هدف اصلی این کارگاه، ارائه پلتفرمی به شرکت‌کنندگان برای به اشتراک‌گذاری و انعکاس برنامه‌های هدف توسعه پایدار بوده است. در این کارگاه به اهمیت نقش دانشگاه‌ها و موسسه‌های آموزش عالی در دستیابی به برنامه هدف توسعه پایدار اشاره شد.

 انفجاری که همه‌چیز را نابود کرد

از آنجا که غیر از یک دانشگاه دولتی، تمام دانشگاه‌های بیروت خصوصی هستند، بسیاری از کارشناسان، بازسازی دوباره دانشگاه‌ها را مستلزم دریافت بودجه از منبع دانشجویان و نیز نگهداری کارکنان و اعضای هیات‌علمی خود می‌دانند. اما مدیران بر این باورند که آینده بخش آموزش عالی دانشگاه‌ها به شکل‌گیری دولت جدید در این کشور بستگی دارد. از همان ابتدای سال 2020، موسسه‌ها و دانشگاه‌های آموزش عالی در جهان دوران سختی را با وجود همه‌گیری کرونا پشت‌سر گذاشتند و دانشگاه‌های لبنان هم از این امر مستثنی نبودند و باید به هر شکلی که شده با کووید-19 کنار می‌آمدند. چهارم آگوست با انفجار مقادیر زیادی نیترات آمونیوم در اسکله بیروت که کشته‌ها و زخمی‌ها و بی‌خانمان‌های زیادی بر جای گذاشت، بسیاری از دانشگاه‌های این منطقه هم آسیب‌های جدی را متحمل شدند. این درحالی است که سال گذشته هم دانشجویان در بیروت نسبت به اعمال تغییراتی در بودجه‌های اختصاص‌یافته به آموزش عالی اعتراض‌هایی را داشتند و حتی برخی دانشجویان از شرکت در کلاس‌های دانشگاهی خودداری کرده بودند.

 اعضای هیات‌علمی را از دست می‌دهیم

فضلو خوری، رئیس دانشگاه آمریکایی بیروت معتقد است که بخش دانشگاهی شهر بیروت بسیار آسیب دیده و با بررسی‌های دقیق می‌توان گفت که دانشگاه‌ها بر اثر انفجار چیزی حدود 150 تا 200 میلیون دلار خسارت دیده‌اند که تنها بازسازی آنها قریب7.5 میلیون دلار هزینه به‌دنبال دارد. از 40 ساختمان دانشگاهی، تنها 6 ساختمان آسیب ندیده‌اند. رئیس این دانشگاه در ادامه می‌گوید: «ما حدود سه هفته قبل از انفجار به‌دلیل بحران اقتصادی حاکم بر منطقه مجبور شدیم حدود 650 نفر از کارکنان این دانشگاه را اخراج کنیم و انفجار بیروت هم وضعیت وخیمی را که با آن مواجه بودیم، تشدید کرده، به‌طوری‌که مهاجرت دانشجویان، کارکنان و اعضای هیات‌علمی را افزایش داده است.» او پیش‌بینی می‌کند که تا ماه دسامبر قریب 10 تا 12درصد اعضای هیات‌علمی این دانشگاه را ترک کنند؛ این درحالی است که سهم قابل‌توجهی از این استادان در زمینه‌های پزشکی و بازرگانی متخصص هستند و از دست دادن آنها جبران‌ناپذیر است و مدت زمان زیادی طول می‌کشد تا بتوان جایگزین‌های مناسبی برای آنها پیدا کرد.  کتابخانه پزشکی که در این دانشگاه واقع شده، جزء برترین کتابخانه‌های پزشکی در خاورمیانه به‌شمار می‌رود. زاها حدید، از معماران برجسته دنیا و نیز «سلیم الهاس»، وزیر سابق لبنان جزء فارغ‌التحصیلان دانشگاه آمریکایی بیروت بوده‌اند. بخش بیشتر دروس این دانشگاه به زبان انگلیسی تدریس می‌شوند.

سال گذشته حدود 25 درصد از دانشجویان دانشگاه آمریکایی بیروت را دانشجویان بین‌المللی تشکیل می‌دادند، اما پروفسور «خوری» با توجه به وضعیت ایجادشده در این کشور پیش‌بینی می‌کند که این تعداد به‌شدت کاهش یابد. او می‌افزاید: «هدف ما این است که از ظرفیت بالای بهترین کارکنان و اعضای هیات‌علمی دانشگاهی در دانشگاه استفاده کنیم تا بتوانیم کیفیت را بالا نگه داریم.»  تعداد دانشجویان مقطع کارشناسی از 7200 نفر به 5 تا 6 هزار نفر در بعضی گروه‌های دانشگاهی کاهش داشته است و دانشگاه مجبور است برای جبران خسارت‌های وارده، میزان درآمد حاصله از دولت‌ها و بنیادهای خارجی را افزایش دهد. با وجود این، رئیس دانشگاه آمریکایی بیروت معتقد است که آینده بخش آموزش عالی این منطقه درحال حاضر به این بستگی دارد که شهر تا چه اندازه می‌تواند بعد از انفجار خود را بازیابد و بازسازی کند و اینکه آیا افرادی صادق و توانمند از دولت جدید برای توسعه بخش اقتصادی روی کار می‌آیند یا نه. البته مساله‌ای که در اینجا جلب توجه می‌کند این است که آیا دولت‌ها و کشورهای دیگر دست روی دست می‌گذارند و شاهد ماجرا خواهند بود و تنها از مزایای لبنان استفاده می‌کنند یا اینکه قدم جلو می‌گذارند و برای بازسازی این کشور سرمایه‌گذاری می‌کنند؟

 جبران خسارت 2.2 میلیون دلاری

به گزارش تایم، دانشگاه سنت ژوزف بیروت هم با پنج دانشکده، کمتر از یک کیلومتر از مرکز انفجار بیروت فاصله دارد. این دانشگاه که با سیستم اروپایی اداره می‌شود، علاوه‌بر برنامه‌های آموزشی دانشگاهی، امکانات تفریحی را نیز همچون کتابخانه، تئاتر، موزه، سالن ورزشی، استخر شنا و قسمت‌های اختصاص یافته برای ورزش‌های خاص دانشجویان فراهم کرده است. این دانشگاه همچنین مجهز به خوابگاه‌های مدرن و به‌روز دنیاست و اقامتگاه‌های بسیار مناسبی را برای دانشجویان بین‌المللی فراهم کرده است. دروس این دانشگاه به زبان‌های عربی، فرانسه و انگلیسی تدریس می‌شود. رئیس این دانشگاه می‌گوید: «بازسازی و احیای این دانشگاه با وجود آسیب‌های زیادی که به دانشگاه وارد شده بیش از 2.2 میلیون دلار هزینه در پی دارد. بحران‌های اقتصادی، سیاسی و بهداشتی بودجه این دانشگاه را به‌شدت تحت تاثیر قرار داده است. چنانچه میزان شهریه‌های دانشجویی بدون تغییر باقی بمانند، میزان بودجه دانشگاه در سال پیش رو حدود 30 میلیون دلار افت می‌کند. این درحالی است که 4500 دانشجو در حدود 9 میلیون دلار کمک مالی نیاز دارند. در این میان، دانشگاه کمپینی بین‌المللی به راه انداخته تا بودجه لازم برای بازسازی دانشگاه و ارائه بورسیه دانشجویی را افزایش دهد.»

دانشگاه آمریکایی لبنان به دلیل تحصیل تعداد زیادی از زنان بسیار معروف است. حدود 30 درصد از دانشجویان این دانشگاه در رشته بازرگانی و 30 درصد دیگر هم در رشته‌های هنر و علوم تحصیل می‌کنند. دانشکده‌های مهندسی، معماری، طراحی و پرستاری نیز از دیگر دانشکده‌های آن محسوب می‌شود. از سال 1973، موسسه‌ای مختص مطالعات زنان در دنیای عرب در دانشگاه آمریکایی لبنان آغاز به‌کار کرد. ژوزف جابرا، رئیس دانشگاه آمریکایی لبنان می‌گوید: «با توجه به شیوع همه‌گیری کرونا و تعطیلی دانشگاه‌ها و به دنبال انفجار شدید بیروت، دانشگاه با چالشی عمیق در زمینه پیشرفت تحصیلی دانشجویان خود مواجه شده است.» درحالی که این دانشگاه در مقایسه با دیگر دانشگاه‌های بیروت خسارت کمتری را متحمل شده، بیمارستان وابسته به این دانشگاه با خسارت‌های یک میلیون دلاری مواجه شده است. با تمام این اوصاف و مشکلات پیش رو، رئیس این دانشگاه تمام تمرکز خود را روی این مساله جمع می‌کند که اثبات کند اتفاقات به‌وجود آمده تاثیر منفی روی دانشجویان و برنامه‌های آموزشی نداشته و بودجه‌ای مخصوص برای ارائه کمک مالی و بورسیه به دانشجویان در نظر گرفته است. او در ادامه صحبت‌هایش به این نکته تاکید می‌کند ما نمی‌خواهیم یک نسل دانشجو را از دست بدهیم. ما هر کاری از دست‌مان برآید انجام می‌دهیم تا فرصت ادامه تحصیل را برای دانشجویان‌مان فراهم کنیم و لبنان بهتری بسازیم.

 * مترجم: ندا اظهری