«فرهیختگان» نقش یک فناوری نوپا در اقتصاد را بررسی می‌کند
به گزارش«فرهیختگان»، بخش مالی در اقتصاد هر کشوری، از مهم‌ترین ارکان زیربنایی نظام اقتصادی محسوب می‌شود که متولیان آن می‌کوشند با بهره‌گیری از به‌روزترین ابزار‌ها و استفاده از دانش‌های نوین مالی، سرعت رشد و راندمان فعالیت‌های اقتصادی را افزایش دهند. این هدف موجب شده تا در یک دهه اخیر، صنعتی مرکب از فناوری اطلاعات و صنایع مالی سنتی در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته شکل بگیرد که به آن «فین‌تک» یا فناوری مالی گفته می‌شود.
تصور کنید که در دهه 70، افراد باید برای پرداخت قبوض، نقل‌وانتقالات پول، واریز اقساط و به‌طور کلی عملیات‌‌های بانکی و مالی شخصا به بانک مراجعه کرده و از خدمات بانکی استفاده می‌کردند. این فرآیند، طبیعتا علاوه‌بر زمان‌بر بودن، مشکلات عدیده دیگری نیز به‌همراه داشت. با ظهور فناوری فین‌تک در جهان و ورود این فناوری به ایران تحول شگرفی در بخش مالی کشور رخ داد و اگرچه در ابتدای امر، پدیده‌ای ناآشنا و غریب به‌نظر میرسد، اما رفته‌رفته جای خود را در نظام مالی کشور باز کرد. اولین نشانه‌های ظهور صنعت فین‌تک در ایران با نصب خودپردازها آغاز شد. اما شروع تحول سیستم مالی سنتی را می‌توان از سال 1372 و شروع اتوماسیون سیستم بانکی و تأسیس شرکت خدمات انفورماتیک دانست. برای اولین‌بار در سال 1375، بانک ملی طرح جامع اتوماسیون سیستم بانکی، با نام سیبا را توسط شرکت خدمات انفورماتیک اجرا کرد. در دهه 80 نیز تحولات بیشتری در ارائه خدمات مالی در قالب فناوری فین‌تک صورت گرفت و در دهه 90 نیز با شکل‌گیری استارتاپ‌های حوزه فین‌تک، این فناوری بخش قابل توجهی از نظام خدمات مالی کشور را در اختیار گرفته است.
فناوری در خدمت مدیریت مالی
فناوری فین‌تک از ترکیب دو عبارت «Financial Services» به‌معنای خدمات مالی تشکیل شده است. فین‌تک در واقع استارتاپ‌هایی هستند که به شرکت‌ها، بانکها و صاحبان مشاغل مختلف برای مدیریت بهتر امور و تراکنش‌های مالی کمک می‌کنند. فین‌تک یکی از انواع کسب‌وکارهای نوپاست که با توسعه روزافزون کامپیوترها و سیستم‌های هوشمند، پیشرفت‌های چشمگیری داشته است. فینتکها در بخش‌ها و حوزههای مختلف، خدمات گوناگونی ارائه میدهند. پرداخت، مدیریت ثروت، وام‌دهی، انتقال بین‌المللی پول، تامین مالی جمعی، رمز‌ارزها و بسیاری از حوزهها از جمله موارد کاربردی فناوری فین‌تک است. آنچه مسلم است، فین‌تک سبب ظهور نوآوری‌های فراوانی در صنعت بانکداری کشور شده است، اما با این حال، چالش‌های موجود در این بخش و موانعی که پیش‌روی فعالان زیست‌بوم فناوری قرار دارد، نتوانسته ایران را در جایگاهی همسطح با سایر کشورهای پیشرفته در حوزه فین‌تک قرار دهد. علاوه‌بر اینکه وجود نگرش سنتی به مدیریت مالی، هنوز نتوانسته اعتماد برخی از بخش‌ها را به استفاده از فناوری فین‌تک جلب کند. در این گزارش قصد داریم، وضعیت این فناوری را در ایران بررسی کنیم و مزایای فین‌تک را در توسعه و رشد اقتصاد دانش‌بنیان مورد مطالعه قرار دهیم.
فین‌تک و 300 هزار کسب‌وکار خانگی
آمارها نشان می‌دهد که بیشتر فعالیت شرکت‌های تازه‌تاسیس فین‌تک در ایران، در بخش پرداخت متمرکز است. به‌عبارت دیگر، استارتاپ‌هایی که خدمات پرداخت پول را در قالب فناوری فین‌تک ارائه می‌دهد، در ایران بیشتر از سایر حوزهها طرفدار دارند. آپ، هف‌هشتاد، انواع همراه‌بانک‌ها و استارتاپ‌هایی از این جنس، نمونه‌ای از استارتاپ‌هایی هستند که در حوزه پرداخت، خدمات خود را ارائه میدهند. به‌نظر میرسد اهمیت این دسته از استارتاپها در ایران به‌دلیل ایجاد امکان تراکنش و فعالیت مالی برای کسب‌وکارهای خرد و کوچک است. طبق آماری که از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس ارائه شده است، در سال 98، بیش از 300 هزار کسب‌وکار خانگی از خدمات استارتاپ‌های این حوزه استفاده کردهاند.
اگرچه فناروی‌های جدید سرعت انجام کارها را افزایش میدهند و عموما موجبات سهولت در انجام کار را فراهم می‌کنند، اما به گفته طراحان و مجریان استارتاپ‌های فین‌تک، ورود به حوزه خدمات مالی حساسیت و خطرپذیری بالایی را به‌دنبال دارد. همین امر موجب شده تا نهادهای متولی و حاکمیتی، با وضع قوانین سختگیرانه، شرایط دشواری را برای توسعه این دست از استارتاپها ایجاد کنند.
کارشناسان بر این باورند که گسترش فناوری فین‌تک بدون درنظر گرفتن سازوکار مشخص برای فعالیت فعالان این عرصه، موجب می‌شود که نقش بانکها به‌مرور زمان، کمرنگ شود و لذا بانکها تمایل چندانی به توسعه این فناوری ندارند. از طرف دیگر، فینتکها مرز بین صنعت مالی و تکنولوژی هستند که با ترکیب این دو، دنیای جدید را برای کاربران ایجاد می‌کنند. اما با وجود اینکه بسیاری از محصولاتی که با فناوری فین‌تک طراحی می‌شود، ساده و استاندارد به‌نظر میرسد، اما درحقیقت به‌دلیل برخورداری از فناوری و دانش تخصصی، پیچیدگی‌‌های خاص خود را دارد و تطبیق آن با نظام مالی، حساسیت‌های فراوانی را ایجاد می‌کند. امنیت اطلاعات نیز یکی از مهم‌ترین چالش‌های حوزه فین‌تک است. چراکه اطلاعات مالی مهم کاربران در استارتاپ‌های فین‌تک قرار می‌گیرد و کوچک‌ترین خطایی می‌تواند نگهداری یا محافظت از این داده‌ها را با مشکل مواجه کند و فعالیت‌های مالی کاربران را مختل سازد.
ارائه مجوز فعالیت از سوی بانک مرکزی
بانک مرکزی در مهرماه سال 96 با انتشار سندی، سیاست‌های خود را درخصوص فناوریهای مالی ابلاغ کرد. این سند ضمن تعریف فناوریهای مالی و خدماتی که مشمول این فناوری‌ها می‌شوند، با هدف پرهیز از هرج‌ومرج و آشفتگی در بازارهای پولی و مالی، همچنین بهره‌گیری بهینه از نوآوری‌ها برای ارائه خدمات به مردم، سرفصل‌هایی را برای استفاده کسب‌وکارها مشخص کرد. این سرفصل‌ها دو هدف اصلی شامل پرهیز از هرج‌ومرج و آشفتگی در بازارهای پولی و مالی و بهره‌گیری بهینه از نوآوری‌ها برای ارائه خدمات بهتر به مردم را دنبال می‌کند. با وجود انتشار چنین سندی، اما همچنان موضوع فعالیت فینتکها، با چالش‌های فراوانی روبه‌رو است.
رضا الفت‌نسب، عضو هیات‌مدیره اتحادیه و انجمن صنفی کسب‌وکارهای مجازی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به وضعیت استارتاپ‌های فین‌تک در ایران می‌گوید: «تا 6-5 سال گذشته، استارتاپ‌های حوزه مالی در ایران، از جایگاه خوبی برخوردار نبودند و به‌دلایل متعددی از جمله اینکه کسب‌وکارهای نوپا و ناشناخته‌ای بودند، به‌رسمیت شناخته نمی‌شدند. اما خوشبختانه حدود 6 سال است که بانک مرکزی، فعالیت این استارتاپها را به‌رسمیت شناخته است. در این راستا بسیاری از استارتاپها توانستند مجوز فعالیت خود را از بانک مرکزی دریافت کنند و به این ترتیب دامنه فعالیت خود را گسترش دهند.»
به گفته وی به‌رسمیت شناخته شدن فینتکها از سوی بانک مرکزی موجب توسعه و پیشرفت این استارتاپها و ارائه خدمات مختلفی از سوی آنها شد. البته این نگرش نیز وجود دارد که رشد فینتکها در آینده، رقیب جدی برای بانکها و موسسات مالی خواهد بود و بانکها، فینتکها را رقیب سرسختی در حوزه ارائه خدمات مالی و بانکی می‌دانند.
وی می‌افزاید: «دریافت کارمزد در نظام بانکی ایران تعریف نشده است و تصور مردم ایران از دریافت خدمات بانکی و مالی همواره این بوده که هر گونه خدماتی که از سوی بانکها ارائه می‌شود باید به‌صورت رایگان باشد. در حالی که این امر در هیچ جای دنیا مرسوم نیست و بانکها برای خدماتی که به مشتریان ارائه میدهند، کارمزد دریافت می‌کنند. فینتکها توانستند این تعریف را در نظام بانکی و خدمات مالی کشور نهادینه کنند و برای ارائه هر نوع خدمتی، کارمزد دریافت کنند. بنابراین می‌توان یکی از مزایای رشد فینتکها در کشور را دریافت کارمزد دانست. درواقع فینتکها توانسته‌اند موقعیتی را برای خود به‌وجود آورند که علاوه‌بر درآمدزایی، با ارائه خدمات باکیفیت و پیشرفته‌تر تعداد کاربران خود را افزایش دهند.»
فین‌تک؛ دروازه‌ای برای ورود نخبگان
الفت‌نسب معتقد است که فعالیت فینتکها از چند جهت می‌تواند به اقتصاد کشور کمک کند؛ نخست آنکه صاحبان کسب‌وکارها می‌توانند به‌راحتی با استفاده از فینتکها، فعالیت‌های مالی خود را مدیریت و کنترل کنند. فینتکها همچنین جریان نقدینگی بهتر و مدیریت سرمایه کارآمدتر و منابع مالی امن و پایدارتری را ایجاد می‌کنند. همچنین فینتکها نقش کاتالیزوری را در اقتصاد کشور ایفا می‌کنند. فین‌تک تنها دیجیتال کردن پول نیست، بلکه روند ارزش مالی دادن به داده‌هاست. گسترش فینتکها همچنین دریچه‌‌ای برای ورود نخبگان و قشر تحصیلکرده است تا بتوانند نظام مالی سنتی را با استفاده از فناوری به‌روزرسانی کنند.
وی با اشاره به چالش‌هایی که در بحث توسعه فینتکها وجود دارد می‌گوید: «به‌طور کلی مهم‌ترین مشکل ما در توسعه فناوریهای نوین، نبود زیرساخت‌های لازم است. در حوزه فین‌تک نیز این موضوع مصداق دارد. از طرف دیگر، در بخش رگولاتوری، چالش‌های زیادی وجود دارد که توسعه فعالیت را دشوار و گاهی متوقف می‌کند.»
به گفته وی نبود قوانین مشخص که چارچوب قانونی فعالیت فینتکها را مشخص کند، یکی دیگر از چالش‌های این بخش است. درحال حاضر، ظرفیت‌ها و توانمندی‌های بی‌شماری در کشور وجود دارد که می‌تواند درجهت توسعه اقتصاد دانش‌بنیان با بهره‌گیری از فناوری فین‌تک، حرکت کند، اما متاسفانه قوانین و چارچوب‌های مشخصی برای افرادی که تمایل به ورود به این حوزه را دارند، وجود ندارد. ارائه مجوز و به‌رسمیت نشناختن فینتکها نیز بحث مهمی است که سد راه فعالیت فعالان این عرصه می‌شود.
عضو هیات‌مدیره اتحادیه و انجمن صنفی کسب‌وکارهای مجازی معتقد است که نبود زیرساخت‌ها و چالش‌های موجود در بخش رگولاتوری، موجب سوءاستفاده برخی از سودجویان می‌شود و از آنجایی که مسائل مالی، از حساسیت خاصی برخوردار است، باید زیرساخت‌ها به‌گونه‌ای باشد که امکان سوءاستفاده برای سودجویان را فراهم نکند.
وی می‌افزاید: «فینتکها هر روزه در سراسر جهان در حال توسعه و پیشرفت هستند و بسیاری از کشورها از نمونه‌های موفق کشورهای دیگر در این زمینه الگوبرداری می‌کنند. در ایران نیز، فینتکها براساس نمونه‌های خارجی الگوبرداری شده و کمتر، آمیخته به خلاقیت و نوآوری‌های بومی است. با این وجود این حوزه، یکی از حوزههای قابل پیشرفت است که پیش از هر چیز نیازمند به‌رسمیت شناخته‌شدن است. همچنین وجود قوانینی که خط‌مشی حرکت فینتکها را براساس یک چارچوب قانونی مشخص کند، ضروری به‌نظر میرسد که سیاستگذاران باید در قالب تنظیم سیاست‌های اقتصاد دانش‌بنیان، به این موارد نیز توجه ویژه داشته باشند.»
چالش‌های اصلی فینتکها
یکی از چالش‌های مشترک میان مؤسسات مالی سنتی و استارتاپ‌های فین‌تک، چالش رگولاتوری در زمینه‌های الزامات سرمایه‌ای، ضد پولشویی و حریم خصوصی و امنیت است. این دو دسته براساس نوع خدمات مالی که ارائه میدهند، با الزامات قانونی متفاوتی مواجه هستند. از سوی دیگر بسیاری از فینتکها بر پایه فناوریهای جدیدند و ادغام کاربردهای فین‌تک با سیستم‌های موجود عموما چالش‌برانگیز است. بانکها نیاز به همکاری و سرمایه‌گذاری مشترک با استارتاپها، از طریق صندوق‌های سرمایه‌گذاری دارند. این مشارکت‌ها به مؤسسات مالی سنتی اجازه می‌دهد تا از فناوریهای جدید سهمی داشته باشند. اما در کاربردهای فین‌تک، ممکن است اطلاعات مهمی در موبایل ذخیره شود که احتمال گم یا دزدیده شدن دارد. فینتکها باید از اطلاعات مشتریان در برابر دسترسی غیرمجاز محافظت کنند. اعتماد، نقش مهمی در پذیرش فناوریهای جدید ایفا می‌کند و به‌طور خاص برای فینتکها امنیت و حریم خصوصی در صدر اولویت‌هاست. در این راستا انتظار می‌رود رگولاتورها، نهادهای حمایت از مصرف‌کننده و فینتکها با همکاری هم تجربه‌ای امن و ارزشمند برای مصرف‌کنندگان بسازند.
علاوه‌بر ریسک رگولاتوری، فینتکها با ریسک‌های زیادی ازجمله ریسک مالی مواجهند. ریسک مالی برای فینتکها با حوزههای متفاوت، متغیر است. برای مثال توسعه مشاورهای رباتیک برای مدیریت دارایی اوراق قرضه، اوراق خزانه و سهام، ممکن است برای مشتریان ریسک مالی به‌وجود آورد و فینتکها در برابر زیانی که به‌خاطر الگوریتم‌ها به مشتری وارد شده است، مسئولند. به‌طور کلی فینتکها باید علاوه‌بر مدیریت فناوری، بر مدیریت ریسک نیز تمرکز کنند. از آنجا که بسیاری از فینتکها پس از بحران مالی سال 2008 به‌وجود آمدند، باید درک کنند که در معرض ریسک نقدشوندگی و ریسک نرخ بهره نیز هستند.
رشد 10 درصدی فینتکها تا سال 2025
همان‌طور که گفته شد، فینتکها به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند و خدمات متنوع و گوناگونی در بستر این فناوری قابل ارائه است. بخش مهمی که پیشرفت آن در ایران چندان قابل توجه نبوده بخش بیمه است. به این فناوری اینشورتک گفته می‌شود. براساس آمار به‌دست آمده، پیش‌بینی شده که این فناوری در جهان، سالانه 10 درصد تا سال 2025 رشد می‌کند. در اروپا، این حوزه بعد از پرداخت، دومین رتبه را از جهت به‌کارگیری فین‌تک دارد. اما فعالیت شرکت‌های استارتاپی این حوزه در ایران، تاکنون بیشتر به‌صورت ارائه پلتفرم مقایسه و فروش بوده و کمتر از پتانسیل‌های فناورانه و نوآوری، در مقایسه با آنچه در دنیا صورت می‌گیرد، استفاده شده است.
درصد متوسط کاربرانی که در سال 2018، در اروپا از خدمات فین‌تک استفاده کردهاند 33 درصد بوده و بریتانیا و اسپانیا با 37 و 41 درصد بیشترین سهم را از لحاظ تعداد کاربران خدمات فین‌تک در اروپا داشته‌اند. آلمان با 35 درصد به‌عنوان سومین کشور اروپایی بالای متوسط جهانی قرار می‌گیرد.
مک‌کینزی (معتبرترین شرکت مشاور مدیریت جهانی) پیش‌بینی کرده است که تا سال 2025، خدمات مالی دیجیتال سبب افزایش 7.3 تریلیون دلاری در تولید ناخالص جهانی نسبت به سال 2015 خواهد شد. همچنین 95 میلیون شغل جدید و کاهش 110 میلیارد دلاری کسری سالیانه دولت‌ها از مزایای فین‌تک خواهد بود.
* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار
مطالب پیشنهادی
