زینب موسوی: درمورد فردوسی عذرخواهی نمی‌کنم!

بازگشت دوباره زینب موسوی در برنامه «رک» به موضوع اظهاراتش درباره فردوسی، آن‌هم با تأکید صریح بر این‌که «عذرخواهی نمی‌کنم»، مسئله را از یک حاشیه رسانه‌ای ساده فراتر می‌برد و آن را به یک پرسش جدی فرهنگی تبدیل می‌کند: مرز طنز کجاست و حرمت میراث فرهنگی ما تا کجا قابل شوخی است؟

فردوسی برای ایرانی‌ها فقط یک شاعر یا یک نام در کتاب‌های درسی نیست. او ستون زبان فارسی است؛ کسی که بخش بزرگی از هویت تاریخی و فرهنگی این سرزمین روی شانه‌های شاهنامه ایستاده. شوخی با فردوسی، اگر هم نیت طنز داشته باشد، در نهایت شوخی با ریشه‌های زبانی و تاریخی ماست. مسئله دقیقاً همین‌جاست: وقتی درباره چنین چهره‌ای صحبت می‌کنیم، «لحن» و «مسئولیت» اهمیت پیدا می‌کند، حتی اگر گوینده خود را طنزپرداز بداند.

این‌که یک کمدین یا مجری بگوید قصد توهین نداشته و آنچه گفته «طنز» بوده، الزاماً به معنای پذیرفتنی بودن آن نیست. طنز، به‌ویژه در جامعه‌ای با حافظه تاریخی زخمی و حساس، نمی‌تواند هرچیزی را به اسم شوخی مصرف کند. طنز قرار است قدرت را نقد کند، تناقض‌ها را نشان دهد و به آگاهی کمک کند؛ نه این‌که به سرمایه‌های فرهنگی مشترک لگد بزند و بعد از واکنش‌ها، مسئولیت را نپذیرد.
اصرار بر عذرخواهی نکردن، مسئله را پیچیده‌تر می‌کند. عذرخواهی لزوماً به معنای عقب‌نشینی یا حذف طنز نیست؛ گاهی نشانه درک حساسیت اجتماعی است. وقتی بخش قابل‌توجهی از جامعه واکنش منفی نشان می‌دهد، ساده‌ترین انتظار این است که گوینده دست‌کم بپذیرد با موضوعی فراتر از شوخی روبه‌رو بوده است.

مشکل فقط یک جمله یا یک برنامه نیست. مسئله، عادی‌شدن بی‌دقتی در برخورد با نمادهای فرهنگی است؛ انگار فردوسی هم می‌تواند به سوژه شوخی‌های دم‌دستی تبدیل شود، بدون توجه به جایگاهش. این نگاه، در بلندمدت به تهی‌شدن مفهوم احترام فرهنگی منجر می‌شود.

فردوسی نه متعلق به یک جناح است و نه ابزار یک بحث سیاسی یا نمایشی. او بخشی از حافظه جمعی ماست. اگر قرار است درباره او شوخی شود، این شوخی باید آن‌قدر هوشمند، دقیق و آگاهانه باشد که به جای تخریب، فهم عمیق‌تری ایجاد کند. در غیر این صورت، اسمش طنز نیست؛ بی‌مسئولیتی فرهنگی است.