مسئله مرکزی اخلاق است اما فیلمساز به ورطه شعار نمی‌افتد
محمد قربانیدر این سال‌های سینمای ایران و حتی جهان، فیلم‌هایی که توانسته باشند خود را از گزند مسائل، ژست‌ها و مد‌های روز دور نگه دارند، بسیار نادرند. این روز‌ها کمتر فیلم اصیلی را پیدا می‌کنیم که بی آن که مرعوب زمانه باشد، حرف خودش را بزند. «علت مرگ: نامعلوم» از این دست فیلم‌هاست. مسئله مرکزی فیلم نسبت فقر و اخلاق است، اما فیلمساز نه آدم‌های فقیر را لگدمال کرده و نه به ورطه شعار و نصیحت افتاده است. شروع فیلم چندان امیدوارکننده نیست. صحنه افتتاحیه اضافی است و نما‌های بسته اولیه به‌شدت تو ذوق می‌زند. اما هر چه فیلم جلوتر می‌رود بهتر می‌شود و جان می‌گیرد به‌ویژه وقتی شب اول می‌گذرد و با برآمدن روز، نما‌ها بازتر می‌شوند و قاب‌های مناسب‌تری برای یک فیلم جاده‌ای بسته می‌شود. مقدمه فیلم هدر شده است. مقدمه‌ای که می‌توانست به شخصیت‌پردازی مسافران ون کمک کند. اما با وقوع حادثه محرک -مرگ یکی از مسافران- قصه جان می‌گیرد. به مرور و با پیشرفت ماجرا همه شخصیت‌ها کم‌وبیش در واکنش به موقعیت دراماتیک شناسانده می‌شوند. بعضی شخصیت‌ها مانند زندانی سابقه‌دار، کارمند و راننده پرداخت موفق‌تری دارند و برخی دیگر مانند فراری سیاسی، دوست‌دخترش و قاچاق‌بر کمتر به شخصیت‌هایی ملموس تبدیل شده‌اند. با این حال فیلمنامه توانسته از عهده ساختن یک گروه بربیاید و تماشاگر را با آن‌ها همراه کند. فیلم یک نقطه قوت ژانری بسیار برجسته دارد. اینکه جاده در آن تزئینی نیست. جاده در علت مرگ: نامعلوم نقش زمان عینیت‌یافته را بازی می‌کند و ضرب‌الاجل وقایع را که در زمان تعیین می‌شوند به بعد مکان می‌آورد.
مسئله اساسی فیلم اخلاق و تصمیم‌گیری در بزنگاه‌های اخلاقی است. اما آنچه علت مرگ: نامعلوم را از همه فیلم‌های امثال فرهادی فرسنگ‌ها جلوتر قرار می‌دهد، این است که شخصیت‌ها صرفاً مترسک‌هایی در خدمت حرف‌های فیلمساز نیستند. آدم‌ها در علت مرگ: نامعلوم شناسنامه و رگ و پی دارند. به همین دلیل تماشاگران آن‌ها را از خودشان می‌دانند و قاطی‌شان می‌شوند. به همین دلیل است که در اوج و موقعیت اخلاقی نهایی، دوراهی اخلاقی شخصیت‌ها به آن سوی پرده راه می‌یابد و به مسئله تماشاگر تبدیل می‌شود.
علت مرگ: نامعلوم می‌توانست طوری ساخته شود که در بازار اپوزیسیون خریدار پیدا کند یا می‌توانست به ورطه شعار بیفتد، اما به سلامت از همه این گردنه‌ها عبور کرده و به کسی و چیزی باج نداده است. همین مسئله علت مرگ: نامعلوم را به فیلمی ماندگار در سینمای ایران تبدیل خواهد کرد. در سال‌های آینده از این فیلم بیشتر خواهیم شنید.
یادداشت‌های مرتبط با «علت مرگ: نامعلوم» را در روزنامه فرهیختگان بخوانید:
مطالب پیشنهادی
