در حالی که فروش سینمای ایران به اعداد بیش از 9 رقمی رسیده و هرچند وقت یک‌بار رکورد‌های جدیدی از میزان فروش منتشر می‌شود، سینمای هنر و تجربه در شرایطی قرار دارد که گویی غبار مرگ بر آن نشسته است. سینمایی که روزی با شعار‌هایی همچون «ارتقای فرهنگ سینمایی»، «حمایت از فیلمسازان جوان» و «فضایی برای تجربه و خلاقیت» فعالیت خود را آغاز کرد، حالا به جایی رسیده که نه‌تنها آثار آن به‌ندرت مورد توجه قرار می‌گیرند، بلکه در بهترین حالت، برخی فیلم‌ها پس از چندین ماه نمایش، تنها چندصد بلیت فروخته‌اند. 

در فضای خبری و رسانه‌ای، به‌ندرت می‌توان رد و نشانی از سینمای هنر و تجربه یافت. این بی‌توجهی رسانه‌ای خود به یکی از دلایل اصلی بی‌رونقی این گروه سینمایی تبدیل شده است. فیلم‌های این گروه، پس از مدتی محدود از اکران کنار ‌می‌روند و جای خود را به آثار دیگری می‌دهند که باز هم بدون مخاطب روی پرده ‌می‌روند؛ انگار که نه خانی آمده و نه خانی رفته! این گزارش، شاید بعد از مدت‌ها اولین گزارشی باشد که به‌طور جامع به وضعیت سینمای هنر و تجربه می‌پردازد و عملکرد آن را در 10 ماه امسال بررسی می‌کند. با یک حساب کتاب کوچک سرانگشتی هم می‌شود وضعیت بد سینمای هنر و تجربه را متوجه شد. اما برای درک بهتر میزان فروش و مخاطبان 10 ماه هنر و تجربه را با سه ماه سینمای جریان عادی مقایسه کردیم. سینما در پاییز امسال، ۵۸۶ میلیارد و ۳۴۰ میلیون فروش داشته است. سینمای هنر و تجربه هم در 10 ماه، تنها 640 میلیون فروش داشته است. یعنی، هنر و تجربه 91 هزار و 616 درصد کمتر از جریان اصلی فروخته است! این نسبت عجیب‌وغریب، در میزان مخاطبان هم صدق می‌کند. در سه ماه پاییز 10 میلیون و 596 هزار بلیت فروخته شده، درصورتی‌که در 300 روز، تنها 13 هزار و 628 نفر برای فیلم‌های هنر و تجربه بلیت خریدند. وقتی نسبت می‌گیریم، به عدد 77 هزار و 752 درصد می‌رسیم! 

هنر و تجربه چطور شکل گرفت؟ 

13 مهر 1393 بود که این گروه سینمایی با چهار سالن سینما در تهران و یک سالن در پردیس سینمایی هویزه مشهد، فعالیت خودش را با عنوان مؤسسه هنر و تجربه و زیر نظر وزارت ارشاد آغاز کرد. سینمای هنر و تجربه در ایران به‌عنوان یک فضای جدید برای فیلم‌هایی با طعم متفاوت و نگاهی عمیق‌تر به سینما شکل گرفت. این سینما به دنبال نمایش آثاری است که در آن‌ها خلاقیت حرف اول را می‌زند؛ آثاری که از سینمای پرزرق‌وبرق و تجاری فاصله گرفته و بیشتر به جنبه‌های هنری و تجربی اهمیت می‌دهند. فیلم‌هایی که در این عرصه قرار می‌گیرند، معمولاً با موضوعات پیچیده‌تر، ساختار‌های خاص و روایت‌هایی متفاوت از سینمای رایج شناخته می‌شوند. 

یکی از ویژگی‌های اصلی سینمای هنر و تجربه این است که نه برای سرگرمی ساده، بلکه برای به چالش کشیدن فکر و احساس تماشاگر ساخته می‌شود. فیلم‌های این سینما می‌خواهند بیشتر از آنکه شما را بخندانند یا به هیجان بیاورند، شما را به تفکر و تأمل وادار کنند. این سینما به دنبال عمیق‌تر شدن در احساسات انسانی، مسائل اجتماعی یا حتی تجربیات ذهنی است. درواقع، سینماگرانی که وارد این جریان می‌شوند، نه‌تنها از فرم‌های معمول سینما عبور می‌کنند، بلکه به نوعی مسیر جدیدی را برای سینما در ایران می‌سازند. در دنیای هنر و تجربه، همه‌چیز به جزئیات بستگی دارد. انتخاب‌های بصری، نورپردازی، رنگ‌ها و حتی نحوه روایت داستان، همه به‌طور دقیق و با دقت طراحی می‌شوند تا تجربه‌ای منحصر به فرد برای تماشاگر ایجاد کنند. این سینما به‌جای اینکه به دنبال جواب‌های ساده باشد، به دنبال باز کردن در‌های جدیدی است که هر بیننده می‌تواند از زاویه‌ای متفاوت به آن‌ها نگاه کند. سینمای هنر و تجربه، درحقیقت واکنشی به نیاز‌های سینمای ایران است؛ سینمایی که به‌دلیل مشکلات اقتصادی و تجاری، مدت‌هاست نتوانسته به آثار هنری و مستقل پرداخته و آن‌ها را در سطح وسیعی به نمایش بگذارد. این سینما فرصت جدیدی برای نمایش فیلم‌هایی فراهم کرده که شاید در فضای معمول سینمایی ایران جایی نداشتند. به این ترتیب، سینمای هنر و تجربه نه‌تنها به تماشاگران فرصتی برای دیدن آثار خاص می‌دهد، بلکه سینمای ایران را به‌سمت تحول و نوآوری هدایت می‌کند. 

با وجود آنکه تأسیس گروه سینمایی هنر و تجربه در ابتدا گامی مهم برای نمایش آثار سینمایی هنری و تجربی در ایران به حساب می‌آمد، اما مشکلات مدیریتی و اجرایی باعث شد تا این گروه نتواند مسیر خود را به‌درستی ادامه دهد و پس از حدود هفت سال فعالیت، در اواخر اسفند ماه ۱۴۰۰ تعطیل شود. ازجمله مشکلاتی که این گروه با آن‌ها دست و پنجه نرم می‌کرد، می‌توان به کمبود مخاطب، نامنظم بودن برنامه‌های اکران و مشکلاتی در سالن‌های نمایش‌دهنده فیلم‌های این گروه اشاره کرد. همچنین، مخالفت‌های تند سینماگران سینمای بدنه و نبود حمایت‌های لازم در زمینه تبلیغات و معرفی آثار باعث شد تا این تجربه با شکست مواجه شود. اما با آغاز دولت سیزدهم و تصدی محمد خزاعی به‌عنوان رئیس سازمان سینمایی، تلاش‌ها برای احیای گروه سینمایی هنر و تجربه آغاز شد. در این دوره، تصمیم گرفته شد که این گروه تحت نظارت مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی فعالیت کند و این تغییر ساختاری در نهایت به احیای گروه هنر و تجربه در شهریور ماه ۱۴۰۱ انجامید. با این بازسازی، گروه سینمایی هنر و تجربه دوباره به فعالیت خود ادامه داد و تلاش کرد تا مشکلات گذشته را حل کند و بر مخاطبان بیشتری تأثیر بگذارد. 

تنها نبود؛ اما تنها شد

قبل از تأسیس گروه سینمایی هنر و تجربه، سینمای ایران تلاش‌هایی برای ایجاد فضا‌هایی ویژه برای نمایش فیلم‌های هنری و تجربی داشت. این تلاش‌ها به‌ویژه در قالب گروه‌های سینمایی خاص در دولت‌های گذشته صورت گرفت. اولین گام در این راستا در اواخر دولت هشتم برداشته شد، زمانی که گروه سینمایی «آسمان باز» در سال ۱۳۸۳ تأسیس شد. این گروه به دنبال ایجاد فضایی برای نمایش فیلم‌های هنری و تجربی بود، اما به دلیل محدودیت‌های اقتصادی و مشکلات در جذب مخاطب، نتوانست در مقیاس وسیع موفقیتی کسب کند و پس از مدتی فعالیت آن متوقف شد. پس از آن، در اواسط دولت نهم، گروه سینمایی «مخاطب خاص» در سال ۱۳۸۶ تشکیل شد. این گروه نیز به‌دنبال نمایش فیلم‌هایی با مخاطبان خاص و محدود بود، اما همانند تجربه قبلی، مشکلاتی همچون عدم زیرساخت‌های مناسب برای اکران و کمبود تبلیغات کافی باعث شد نتواند در جذب مخاطب و ادامه فعالیت خود موفق باشد. در دولت دهم نیز تلاش‌ها برای تشکیل گروه مشابه دیگری با نام «مخاطب خاص» در سال ۱۳۹۰ صورت گرفت که آن نیز در نهایت با مشکلات مشابه روبه‌رو شد و نتوانست به موفقیت پایدار دست یابد. 

درنهایت، با توجه به مشکلات متعدد در اکران فیلم‌های هنری و تجربی و کمبود فضا برای نمایش آثار نوآورانه سینماگران، در سال ۱۳۹۲ گروه سینمایی هنر و تجربه به‌طور رسمی تأسیس شد. این گروه به‌منظور نمایش فیلم‌هایی با ویژگی‌های هنری و تجربی که اغلب قادر به جذب مخاطب انبوه نبوده و در سینما‌های اصلی جریان اصلی جایگاهی نداشتند، ایجاد شد. هدف اصلی گروه هنر و تجربه، پاسخ‌گویی به مطالبات فیلمسازان نوگرا و جوان و فراهم کردن فضایی برای نمایش آثار متفاوت از سینمای تجاری بود تا هم‌زمان به ارتقای فرهنگ سینمایی ایران کمک کند. پس از شش ماه مطالعه، تحقیق و مذاکرات با فعالان سینما، این گروه با مأموریت از سوی رئیس سازمان سینمایی فعالیت خود را از مهرماه ۱۳۹۳ آغاز کرد. در ابتدا، سینما‌های معدودی در تهران و مشهد به نمایش فیلم‌های این گروه پرداختند و به‌تدریج فعالیت‌های آن به سایر شهر‌ها نیز گسترش یافت. ازجمله شهر‌هایی که سینما‌های گروه هنر و تجربه به نمایش آثار هنری و تجربی در آن‌ها پرداختند، می‌توان به شیراز، اصفهان، کرج و بابل اشاره کرد. این گروه با ارائه چنین فضایی توانست به یکی از مهم‌ترین ابزار‌ها برای نمایش آثار سینمایی با مضامین پیچیده و هنری تبدیل شود. 

وضعیت فعلی 

در جدول پیش رو، فیلم‌هایی که از فروردین تا دی ماه 1403 در بخش هنر و تجربه به نمایش درآمده‌اند، آورده شده است. این جدول اطلاعات کاملی از فروش فیلم‌ها، تعداد بلیت‌های فروخته‌شده، تعداد سانس‌های هر فیلم و تاریخ شروع اکران آن‌ها را نشان می‌دهد. آمار‌ها حاکی از آن است که مجموع فروش 27 فیلمی که در این بازه زمانی به نمایش درآمده‌اند، تنها حدود 640 میلیون تومان بوده است. این درحالی است که این رقم معادل فروش یک فیلم پرفروش در چند ساعت ابتدایی اکرانش در سینمای جریان اصلی است. این مقایسه، ابعاد بحران در گروه هنر و تجربه را به‌وضوح نشان می‌دهد. از نظر تعداد مخاطب نیز شرایط تفاوت چندانی ندارد. در طول این 10 ماه، تنها 13 هزار و 628 بلیت به فروش رفته است. این میزان فروش، حتی کمتر از تعداد بلیت‌هایی است که یک فیلم کمدی یا تجاری موفق در یک روز پرفروش می‌تواند به دست آورد. 

نکته جالب توجه آن است که هرچه به سمت پایین جدول حرکت می‌کنیم، آمار‌ها حتی نگران‌کننده‌تر می‌شوند. برخی از فیلم‌ها با وجود گذشت چندین ماه از شروع اکران، تنها چند بلیت فروخته‌اند. به‌عنوان مثال، یکی از فیلم‌ها در بازه زمانی چهارماهه تنها 7 بلیت فروخته است. چنین اعدادی، حتی اگر به کیفیت پایین این آثار اشاره داشته باشد، باز هم نشان‌دهنده ضعف جدی در مدیریت و برنامه‌ریزی این گروه سینمایی است. هنر و تجربه که قرار بود فضایی برای دیده شدن آثار متفاوت و دغدغه‌مند باشد، اکنون به بستری برای آمار‌های ضعیف و عملکردی کم‌رمق تبدیل شده است. 

این آمار و ارقام نشان می‌دهند موفقیت در سینمای ایران، حتی برای آثار هنری و خاص، تا حد زیادی به عواملی مانند تبلیغات گسترده، دسترسی مناسب به سالن‌های سینما و سرمایه‌گذاری برای جلب مخاطب وابسته است. بدون ایجاد زیرساخت‌های مناسب، حمایت مالی کافی و برنامه‌ریزی دقیق برای بازاریابی، سینمای هنر و تجربه محکوم به عملکردی حاشیه‌ای و کم‌اثر باقی خواهد ماند.