فرهیختگان: رشته تاریخ تنها گردآوری روایات و مقایسه آنها و شناخت «واقعیت» حوادث گذشته نیست. ورای این کار، نظر به توجیه و تفسیر این واقعیات دارد که بین جزئیات رابطه برقرار می‌کند و آنها را به یکدیگر پیوند می‌دهد. دانشگاه آزاد این روزها احیای رشته تاریخ را دنبال می‌کند که این مهم در دستور کار دانشکدگان فرهنگ و تمدن قرار گرفته است. در این گزارش به بررسی مسائل و چالش‌های آموزشی پژوهشی دانشجویان و استادان گروه‌های تاریخ و باستان‌شناسی در دانشگاه آزاد و هم‌اندیشی درباره شناسایی فرصت‌های احیای رشته‌های تاریخ و باستان‌شناسی می‌پردازیم و راهکارهای توجه بیش‌ازپیش به مساله‌محوری در آموزش‌ها و پژوهش‌های تخصصی این رشته‌ها را بررسی کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
احیای رشته تاریخ در دستور کار دانشکدگان فرهنگ و تمدن
به‌نظر می‌رسد سخن گفتن و محدود ساختن تاریخ و باستان‌شناسی به دو رشته با چند گرایش و مقطع تحصیلی، ظلم بزرگی به تاریخ و باستان‌شناسی خواهد بود. تاریخ و میراث فرهنگی «چرایی و چیستی» و «ماهیت و هویت» ما را شکل می‌دهند. تاریخ و میراث فرهنگی، هویت پرفروغ و سرگذشت پرفراز و فرود مردمی هستند که پس از گذشت چندین هزارسال، ایران و ایرانیت را درکنار ادیان توحیدی برای ما به‌عنوان میراثی ماندگار به یادگار گذاشته‌اند. تاریخ درکنار باستان‌شناسی و میراث فرهنگی، شالوده‌شناسی حیات اجتماعی انسان معاصر را شکل داده‌اند. تاریخ، عرصه جنگ روایت‌ها و بهترین میدان برای تمرین دموکراسی و تحمل افکار، دیدگاه‌ها، رویکردها و قرائت‌های گوناگون است. برخلاف آنچه شهرت دارد، تاریخ نه تکرارپذیر است و نه عبرت‌آموز و هگل، فیلسوف آلمانی به‌درستی گفته است که تاریخ تنها این را به ما آموخت که هیچ کس از آن نیاموخت. تاریخ آینه‌ای است برای متنبه‌سازی، آگاه‌سازی، معرفت‌افزایی و توانمندسازی در راستای تحول، تعادل، توسعه و تعالی. شاید به‌جرات بتوان گفت که یکی از وجوه ممیزه انسان با سایر جانداران، همین تاریخ‌مندی انسان است. انسان این جاندار پویا برای تداوم و تحول خود نیازمند آگاهی تاریخی است.
مساله چیست؟
متاسفانه تاکنون کمتر به موضوع کارکردها و اثرگذاری‌های اجتماعی تاریخ عنایت شده است؛ مهم‌ترین مولفه‌هایی که می‌تواند به تاریخ نقش کاربردی بدهد، موضوعات مهم «هویت»، «جهاد تبیین»، «تمدن‌سازی» و «حکمرانی» است. امروز کشور با بحران جدی در زمینه هویت در میان جوانان و خانواده‌ها مواجه شده است. مسائل گوناگون و پیچیده‌ای وجود دارند که شیوه حکمرانی موجود را با چالش‌های جدی مواجه کرده‌اند و موانع و تهدیداتی که تمدن نوین اسلامی در مسیر رشد خود با آنها دست‌وپنجه نرم می‌کند. حال این پرسش مطرح می‌شود که نقش خدمات و محصولات برآمده از رشته تاریخ برای هویت بخشی، تمدن‌سازی و نیز جایگاه این رشته در حکمرانی علم و مدیریت فرهنگ کشور کجاست؟
آسیب‌شناسی وضع موجود دانش تاریخ؛ نقش عوامل بیرونی
با تحقیق به عمل آمده به‌نظر می‌رسد نگارش کتاب‌های تاریخ دوران متوسطه، توسط اشخاص غیرمتخصص، اولین جایی است که بذر نفرت از تاریخ و تاریخ‌گریزی در اندیشه نوجوانان و جوانان ما کاشته می‌شود. صداوسیمای ملی ما دومین محلی است که گاهی با دعوت از کارشناسان دون‌پایه و کم‌سواد، نه‌تنها به شبهات و ابهامات تاریخی دامن می‌زند، بلکه ضمن تقلیل جایگاه دانش تاریخ در نزد افکار عمومی، اعتماد مردم به اهل تاریخ را نیز تضعیف می‌کند. اینان با تاکید بر کلان روایت‌های چیره و مسلط غیردقیق و ناصحیح، عوام‌زدگی را نیز بر دانش تاریخ تحمیل می‌کنند. دانشگاه سومین جایی است که با تضعیف استقلال فکری و کاهش امنیت شغلی استادان تاریخ، شرایط را برای رشد و پویایی این رشته ناهموار ساخته است. مصادره به مطلوب کردن تاریخ توسط گروهای علمی، سیاسی و شبه‌مذهبی که فیلسوفان تاریخ از آن تحت‌عنوان «استفاده و سوءاستفاده از تاریخ» یاد می‌کنند عوامل دیگر تضعیف جایگاه این رشته در میان جوانان و مردم است. این درحالی است که اگر استقلال دانش تاریخ حفظ شود بی‌تردید نتیجه حاصله از این علوم، خودشناسی، جامعه‌شناسی و درنتیجه خداشناسی خواهد بود. ورود سایر رشته‌های دانشگاهی به عرصه (حرم و حریم) رشته تاریخ، مثل جامعه‌شناسی سیاسی، جغرافیای سیاسی، علوم سیاسی، روابط بین‌الملل، فرهنگ و زبان‌های باستانی، مردم‌شناسی، جمعیت‌شناسی، مدیریت فرهنگی، ایران‌شناسی و... از دیگر مسائلی هستند که موجب کاهش استقبال دانشجویان از ادامه تحصیل در رشته تاریخ می‌شوند. اقدامات سیاست‌زده و تبعیض‌آمیز وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در دولت‌های مختلف موجب فربه‌سازی و توسعه دانشگاه‌های تابعه، به‌ویژه مراکز پیام نور شده که این امر ضربه سختی را به رشته‌های هویت‌ساز دانشگاه آزاد وارد ساخته‌اند. موضوع اشتغال جوانان نیز مزید بر علت شده و عدم به‌کارگیری فارغ‌التحصیلان رشته‌های تاریخ و باستان‌شناسی در وزارتخانه‌ها و نهادهایی که جایگاه و پایگاه اهل تاریخ و باستان‌شناسی هستند موجب رویگردانی جوانان و عموم علاقه‌مندان از این رشته‌های هویت‌ساز شده است.
تهدیدات و آفات درون‌گروهی
درخودتنیدگی اهالی تاریخ و توجه به «تاریخ بماهو تاریخ» یا تاریخ محض باعث شده که نه‌تنها رشته‌های بین‌رشته‌ای و فرارشته‌ای در تاریخ شکل نگیرد، بلکه اهالی تاریخ از دستاوردهای سایر علوم در تکمیل تحلیل‌ها و تبیین‌های تاریخی بی‌بهره شوند. رویکرد سنتی و تک‌بعدی نظامی و سیاسی به تاریخ و عدم توجه به ابعاد دیگر آن ازجمله تاریخ اجتماعی (جامعه‌شناسی تاریخی، مردم‌شناسی، قوم‌شناسی، جمعیت‌شناسی و...)، تاریخ اقتصادی، تاریخ فرهنگی، تاریخ قضایی و... از دیگر تهدیدات محسوب می‌شوند. همچنین گذشته‌نگری محض (توجه به گذشته دور) از دیگر آفاتی است که باید به آن توجه کرد. درواقع همان عدم توجه به گذشته نزدیک یا همان تاریخ معاصر ایران، تاریخ معاصر اسلام و تاریخ معاصر جهان. مطالعه گذشته دور اگرچه لازم و زیربناست اما کافی نیست. پرداختن به تاریخ حال یا اکنون می‌تواند در راستای حل مسائل روز ایران و جهان گره‌گشا و تعیین‌کننده باشد. از دیگر نکاتی که باید به آن توجه شود عدم توجه به تاریخ و تحولات معاصر کشورهای همسایه و خاورمیانه (روسیه، عراق، افغانستان، ترکمنستان، تاجیکستان، پاکستان، ترکیه، آذربایجان، امارات متحده عربی، بحرین، عمان، عربستان و...) است.
لزوم بازنگری در شاخص‌های ارتقای علمی استادان در دانش تاریخ
وقتی به تعداد آثار مکتوب برخی ادیبان و دانشمندان یادشده مراجعه می‌کنیم، می‌بینیم که هرکدام نهایتا یک یا دو اثر فرهنگی بیشتر خلق نکرده‌اند. امروز اگر امثال فردوسی و مولوی در دانشگاه مشغول به تدریس بودند، نه‌تنها از دریافت پایه ترفیع سالیانه محروم می‌شدند، بلکه به اتهام رکود علمی مجبور می‌شدند دانشگاه را ترک کنند. اما حقیقت گویای چیز دیگری است. شاهنامه و مثنوی شریف، ایرانیت و اسلامیت و نیز وحدت و انسجام ملی و دینی را در جامعه متکثر قومی و مذهبی ایران زمین، پس از گذشت قرن‌ها تامین کرده‌اند. ان‌شاءالله با تغییر ساختاری، کارکردی و ماهیتی شیوه‌های جذب و ارتقای به‌جای جذب فارغ‌التحصیلان دکترای تاریخ، دکترای ادبیات فارسی و دکترای باستان‌شناسی، بتوانیم شاهد ظهور و حضور نسلی ادیب، تاریخ‌نگار و باستان‌شناس در کرسی‌های دانشگاهی باشیم. زبان تاریخ و فرهنگ ما زبان یاوه‌گویی، زیاده‌گویی و زیاده‌نویسی نیست، زبان کم‌گویی، گزیده‌گویی و دُرنویسی است: «من نه آنم که دو صد قصه رنگین گویم/ من چو فرهاد یکی گویم و شیرین گویم».
وضع موجود رشته‌های تاریخ و باستان‌شناسی در دانشگاه آزاد
اعضای هیات‌علمی در این دو رشته در دانشگاه آزاد صدنفرند که یک‌چهارم را باستان‌شناسان و سه‌چهارم را تاریخی‌ها تشکیل می‌دهند. همچنین در این دانشگاه هشت مجله علمی در این حوزه وجود دارد که پنج مجله مربوط به رشته تاریخ و سه مجله علمی باستان‌شناسی است.
چه باید کرد؟
ماموریت‌گرایی برای رشته و ظرفیت تاریخ بسیار مهم است، به‌ویژه تحول از انتزاعی و ذهنی بودن به عینی و کاربردی‌سازی رشته تاریخ که البته این ماموریت‌گرایی و عینیت‌بخشی نیاز به تغییراتی در زیست‌بوم رشته در دانشگاه دارد، به‌طور مثال توجه به ملاحظات آمایشی باید درنظر گرفته شود؛ آمایش ظرفیت‌ها در حوزه تاریخ دانشگاه آزاد اگرچه کاری مقدماتی و تمهیدی است اما توان راهبری و برنامه‌ریزی راهبردی ما را افزایش خواهد داد. (ادغام استانی یا منطقه‌ای رشته‌های تاریخ و باستان‌شناسی)
جدیت در آموزش تاریخ در مقطع کارشناسی از موارد دیگر است. تصویب دو واحد درسی «آشنایی با تاریخ و میراث فرهنگی ایران» در مقطع کارشناسی تمام گرایش‌های تحصیلی به‌منظور تقویت هویت ملی در میان جوانان از موارد و تغییراتی است که باید درنظر گرفت. حمایت از رشته‌های پایه و هویت‌ساز در کشور نیز از تغییرات دیگری است که باید به آن توجه شود. حذف شهریه از مقطع تحصیلی کارشناسی رشته‌های هویت‌ساز مثل تاریخ، باستان‌شناسی، زبان و ادبیات فارسی و فرهنگ و زبان‌های باستانی و کاهش شهریه دانشجویان در مقاطع تحصیلی کارشناسی‌ارشد و دکتری رشته‌های یادشده به‌منظور جذب دانشجو و تقویت رشته‌های یادشده در کوتاه‌مدت و حمایت از فرهنگ و میراث ملی و هویت ایرانی- اسلامی در درازمدت. اگرچه حذف و کاهش شهریه‌ها در کوتاه‌مدت زیان مالی خواهد بود اما در درازمدت سرمایه‌گذاری و کسب ثروت برای تداوم فرهنگ ایرانی و ایران فرهنگی خواهد بود و هویت ملی و دینی جوانان و مردم ایران نیز بیمه خواهد شد.
توجه به مرجعیت علمی نیز از مواردی است که می‌تواند به ماموریت‌گرایی رشته تاریخ کمک کند. نقش ظرفیت‌های دانشگاه آزاد در رشته تاریخ اعم از ظرفیت آموزشی و پژوهشی در ایجاد مرجعیت علمی این رشته در دانشگاه بسیار مهم است؛ به‌ویژه عرصه میان‌رشتگی، فرارشتگی و چندرشتگی با طرفیت تاریخ، موضوع جدید و جذابی است که دانشگاه آزاد می‌تواند در آن نقش پیشاهنگ داشته باشد و حتی رشته‌های جدیدی تعریف کند. ارائه پاسخ عالمانه به شبهات تاریخی نیز مورد دیگری است. حضور اندیشکده‌ای ظرفیت‌های رشته تاریخ در پاسخ به ابهامات، شبهات و حل مسائل تاریخی بسیار مهم است. همچنین جایگاه‌یابی رشته تاریخ (تمام ظرفیت‌های رشته تاریخ) در اسناد بالادستی نظام، مانند نقشه جامع علمی کشور، نقشه مهندسی فرهنگی، سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش، سند تحول و تعالی دانشگاه آزاد، اسناد مرتبط با تحول علوم انسانی و نقش این ظرفیت مبتنی‌بر تاریخ در عمق‌بخشی هویتی و کارکردی این اسناد به‌صورت کلان و ایجاد برش و تقاطع‌گیری ماتریسی این اسناد با تاریخ از موارد دیگری است که باید در نظر گرفت.
ظرفیت‌پردازی و بازآرایی جایگاه رشته تاریخ (با همان معنی همه ظرفیت‌های تاریخ اعم از ظرفیت دانشی، انسانی، نهادی و کالبدی رشته و حوزه تاریخ) برای ایفای نقش‌های بین‌المللی، چه در حوزه ایران فرهنگی و چه در حوزه ارتباطات فرهنگی و آکادمیک با کشورها و چه در حوزه دیپلماسی عمومی، از دیگر حوزه‌های مورد نیاز جدی است. تعریف کارویژه‌هایی با نهادهای تولید محتوا و دستگاه‌های فرهنگی و نیز نهادهای دارای مخاطب وسیع مانند آموزش‌وپرورش، صداوسیما، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، سازمان فرهنگ و ارتباطات، شهرداری‌ها، نیروهای مسلح و حضور محتواهای هویت‌بخش تاریخی در صنایع فرهنگی و خلاق از جمله سرخط‌هایی است که قابلیت توسعه را در حوزه‌های مختلف دارد. نرخ مطلوب سواد تاریخی برای افراد جامعه و نقش ظرفیت تاریخ دانشگاه آزاد در این باره نیز حائز اهمیت است. (تالیف و نگارش تاریخ ایران و اسلام با توجه به سن و جنس و تحصیلات افراد). مقوله تاریخ و آینده‌پژوهی و آینده‌نگاری علم و فناوری و فرهنگ، ایجاد اندیشکده تاریخ و باشگاه اندیشه‌ورزان تاریخ، تاسیس انجمن علمی تاریخ و باستان‌شناسی دانشگاه آزاد، جذب دانشجویان کشورهای همسایه که دارای تاریخ و میراث فرهنگی مشترک هستیم برای آموزش تاریخ اسلام و ایران. (کشورهای عراق، افغانستان، ترکیه، تاجیکستان و... / برگزاری کلاس‌ها به‌صورت مجازی و حضوری) و راه‌اندازی پست دکتری به‌منظور تقویت حوزه‌های آموزشی و پژوهشی رشته‌های تاریخ و باستان‌شناسی از موارد جدی دیگری است که نباید فراموش کرد.
راه‌های برون‌رفت از محدودیت‌های اشتغال چیست؟
برای برون‌رفت از محدودیت‌های اشتغال برای فارغ‌التحصیلان رشته‌های تاریخ و باستان‌شناسی راه‌های زیادی وجود دارد. به‌طور مثال تاسیس و راه‌اندازی رشته‌ای فرارشته‌ای مرکب از «تاریخ، باستان‌شناسی، جغرافیا، ایران‌شناسی و خط و زبان‌های باستانی» که بتواند در حوزه گردشگری و صنعت توریسم اشتغال‌آفرینی کند. عقد تفاهمنامه با سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی به‌منظور تخصیص سهمی از تامین رایزن‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران از فارغ‌التحصیلان رشته‌های تاریخ و باستان‌شناسی دانشگاه آزاد از دیگر راهکارهاست. همچنین عقد تفاهمنامه با وزارت کشور به‌منظور تخصیص سهمی از تامین مدیران و نیروهای فرهنگی استانداری‌ها، فرمانداری‌ها و شهرداری‌ها از فارغ‌التحصیلان رشته‌های تاریخ و باستان‌شناسی دانشگاه آزاد نیز می‌تواند راه‌حلی برای برون‌رفت از این مشکل باشد. عقد تفاهمنامه با وزارتخانه‌های فرهنگ و ارشاد اسلامی و میراث فرهنگی و گردشگری به‌منظور تخصیص سهمی از تامین مدیران و نیروهای فرهنگی در اداره کل‌های استان‌ها و ادارات شهرستان‌ها از فارغ‌التحصیلان رشته‌های تاریخ و باستان‌شناسی دانشگاه آزاد و عقد تفاهمنامه با وزارت آموزش‌وپرورش به‌منظور تخصیص سهمی از تامین معلمان تاریخ از فارغ‌التحصیلان رشته‌های تاریخ و باستان‌شناسی دانشگاه آزاد نیز می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. تاسیس شرکت‌های «فرهنگ بنیان» - با مشارکت و سرمایه‌گذاری دانشگاه آزاد - که با تولید آثار تاریخی و میراث فرهنگی بتوانند ضمن اشتغالزایی به معرفی فرهنگ و تقویت هویت ملی و دینی ما کمک کنند. تاسیس شرکت‌های دانش‌بنیان گردشگری باستان‌شناسی با امکانات واحدهای دانشگاه آزاد نیز از راهکارهای دیگری است که می‌توان به آن اشاره کرد.
برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت گروه کشوری تاریخ و باستان‌شناسی
در دانشگاه آزاد برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدتی در گروه کشوری تاریخ و باستان‌شناسی در نظر گرفته شده است. آمایش گروه‌ها و گرایش‌های تحصیلی رشته‌های تاریخ و باستان‌شناسی در کلیه واحدهای دانشگاه آزاد و تاسیس و راه‌اندازی رشته‌های تحصیلی «تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی» و «تاریخ فلسطین و لبنان» در مقطع دکتری و «باستان‌شناسی معاصر»، «تاریخ شهر»، «تاریخ روستا»، «تاریخ کشاورزی و دامداری»، «تاریخ محلی»، «تاریخ اقوام ایرانی»، «تاریخ مهاجرت»، «تاریخ رجال و انساب»، «تاریخ محیط‌زیست»، «تاریخ فرهنگ‌های ایرانی»، «اسناد و نسخ خطی» و... از جمله این برنامه‌هاست.
- تاسیس و راه‌اندازی رشته تحصیلی مطالعات کشورهای همسایه و خاورمیانه (روسیه، هندوستان، افغانستان، پاکستان، ترکمنستان، تاجیکستان، ترکیه، عراق، امارات، بحرین، عمان، عربستان، کویت و... ) و استفاده از فناوری‌های نوین در امر آموزش و پژوهش‌های تاریخی و باستان‌شناسی نیز از جمله برنامه‌های گروه کشوری است. تغییر در سبک و شیوه‌های تدریس و ارزیابی دانشجویان تاریخ و باستان‌شناسی، تالیف، تصنیف و ترجمه کتاب‌های مرجع در رشته گرایش‌های تاریخ و باستان‌شناسی، تاسیس انجمن علمی استادان و دانشجویان تاریخ و باستان‌شناسی دانشگاه آزاد و تاسیس، راه‌اندازی و نظارت بر مجلات علمی «ایجاد وحدت رویه در سبک نگارش و تدوین مقالات علمی» از برنامه‌های دیگر گروه کشوری تاریخ و باستان‌شناسی است. آمایش گروه‌های تاریخ و باستان‌شناسی در سطح کشور، نقش مشاوره‌ای در تدوین آیین‌نامه‌ها و بخشنامه‌های آموزشی و پژوهشی، نظارت بر عملکرد کمی و کیفی گروه‌های آموزشی تاریخ و باستان‌شناسی، نظارت بر جذب نخبگان جوان و حفظ استادان برجسته پیشکسوت و نظارت بر پیش‌دفاع‌های متمرکز و مصاحبه‌های دکتری نیز از برنامه‌های دیگر است. همچنین بر کمیت بر کمیت و کیفیت برگزاری آزمون‌های جامعه دکتری نظارت شده و سرفصل دروس دانشگاهی اصلاح و بازنگری شده است. نشست‌های علمی و تخصصی، همایش‌های ملی و بین‌المللی جلسات نقد و رونمایی کتاب نیز در همین راستا برگزار شده است. همچنین یک‌سری دوره‌های آموزشی به‌منظور توان‌افزایی علمی استادان تاریخ و باستان‌شناسی و یک‌سری کارگاه‌های آموزشی و پژوهشی برای دانشجویان تاریخ و باستان‌شناسی برگزار شده است. ترویج و تقویت سفرهای علمی و آموزشی در مکان‌ها و ابنیه تاریخی، تپه‌های باستانی و موزه‌ها نیز انجام شده و بر ترفیع سالیانه و ارتقای علمی اعضای هیات‌علمی گروه‌های تاریخ و باستان‌شناسی نظارت شده است.