رضا نقدبیشی، مدیرکل دفتر تحلیل و نظارت بر امور پژوهشی دانش بنیان و فناوری دبیرخانه هیات موسس: تلاش برای قرار گرفتن در رتبه‌های برتر جهانی برای دانشگاه‌های مطرح دولتی کشور از‌جمله تهران، علوم پزشکی تهران، دانشگاه شهید بهشتی، دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه امیرکبیر و... دارای سابقه مدیدی است. همچنین این دانشگاه‌ها که سال‌ها قبل از انقلاب اسلامی تاسیس شده‌اند به‌دلایل مختلف دارای شهرت نسبی بوده‌اند. با تاسیس دانشگاه آزاد و تقویت زیرساخت‌های پژوهشی و فناورانه، اکنون این دانشگاه به‌عنوان یکی از دانشگاه‌های قرار گرفته در کنار سایر دانشگاه‌های دولتی محسوب می‌شود و فعالیت‌های آتی دانشگاه می‌تواند به‌گونه‌ای پیش رود تا علاوه‌بر توازن در همه زمینه‌های علمی، در شاخص‌های مختلف نیز بتواند به نحو موثری عمل کند. در کنار این موضوع بایستی این توجه را داشت که دانشگاه آزاد یک ساختار واحد یکپارچه و گسترده است که برخلاف دانشگاه‌های دولتی که محدودیت‌های توسعه‌ای دارند، توسعه کمی آن موجب توسعه کیفی شده است. بدیهی است سایر دانشگاه‌های دولتی نیز چنانچه شرایط را داشته باشند می‌توانند در فضای رقابتی همانند دانشگاه آزاد به توسعه کمی نیز بپردازند. بر این اساس توسعه کمی دانشگاه نمی‌تواند نقطه بحث برای زیر سوال بردن شرط رقابت مطرح شود. با عنایت به شواهد به‌نظر می‌رسد چنانچه همسویی لازم در دانشگاه آزاد صورت پذیرد، دستیابی به رتبه‌ برتر جهانی و ملی دور از دسترس نخواهد بود. در ادامه به تحلیل وضعیت دانشگاه آزاد در فضای رقابتی داخلی و خارجی با تکیه بر مستندات گزارش مذکور پرداخته می‌شود. بر اساس گزارش رتبه‌بندی بهترین دانشگاه‌های جهان (یو اس نیوز) در سال 2023، دانشگاه آزاد اسلامی در میان 52 موسسه داخلی و 2000 موسسه جهانی (از میان 95 کشور جهان) که گزارش آن توسط پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران منتشر شده است (موجود در وب‌سایت ایرانداک)، حائز رتبه‌های قابل توجه هم در شاخص‌های 13‌گانه این رتبه‌بندی و هم در زمینه‌های علمی متنوع شده است.

بر این اساس دانشگاه در بسیاری از شاخص‌ها و زمینه‌های علمی واجد رتبه برتر (از‌جمله مهندسی مکانیک، علوم پلیمر، مهندسی عمران، ریاضیات، مهندسی شیمی، هوش مصنوعی و...) است و در‌مجموع نیز دانشگاه آزاد بعد از دانشگاه تهران به‌عنوان دومین دانشگاه ایران رتبه‌بندی شده است.رتبه‌بندی‌های معتبر جهانی یکی از عوامل اشتهار و بیانگر میزان پیشرفت و توسعه علمی دانشگاه‌هاست که به‌سبب آن نقش و جایگاه بین‌المللی آنها را مشخص و علاوه بر این میزان جذب همکاری‌های پژوهشی بین‌المللی، جذب دانشجویان خارجی و ایجاد فرصت نقش‌آفرینی جهانی در عرصه‌های مختلف را تسهیل و فراهم می‌کند. همچنین جایگاه جهانی یک دانشگاه نشان می‌دهد سودمندی عملکرد دانشگاه در ارتباط با حل مسائل واقعی محیط پیرامونی و بلافصل چه میزان بوده است.

تدقیق وضعیت و شناسایی جایگاه دانشگاه در این نوع رتبه‌ها، علی‌رغم اینکه گاهی با شرایط بومی دچار تناقض و یا عدم‌سنخیت است می‌تواند به‌عنوان عامل خود ارزیابی برای دستیابی به برخی اهداف تعیین شده در تولید علم و ارتقا و رشد علمی در مقیاس جهانی باشد تا ضمن حفظ اصول و تامین نیازهای کشور، در یک گستره جهانی امکان بررسی وضعیت موجود را نیز فراهم کند. نظام رتبه‌بندی بین‌المللی یو اس نیوز (U.S.News) یکی از رتبه‌بندی‌های معتبر و پرمخاطب در سطح دنیاست که از سال ۲۰۱۵ میلادی اقدام به رتبه‌بندی دانشگاه‌ها در سطح جهانی کرده و از آن سال به بعد به‌طور سالانه دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی سراسر جهان را مورد ارزیابی و رتبه‌بندی قرار داده است.

رتبه‌بندی یو‌.اس‌.نیوز هر‌ساله حدود ۱۵۰۰ دانشگاه‌ را در سه صورت جهانی (کل موسسه)، منطقه‌ای و موضوعی (رشته‌ای) مورد ارزیابی و رتبه‌بندی قرار می‌دهد. در رتبه‌بندی منطقه‌ای، رتبه دانشگاه‌های برتر جهان را در سطح ۵ منطقه جغرافیایی گزارش می‌کند که این پنج منطقه شامل آفریقا، ‌آسیا،‌ استرالیا/ نیوزیلند،‌ اروپا،‌ آمریکای لاتین است و در رتبه‌بندی موضوعی، دانشگاه‌ها را بر اساس ۳۸ رشته موضوعی مورد ارزیابی قرار می‌دهد.قابل ذکر است بخشی از اطلاعات مورد‌نیاز رتبه‌بندی یو.اس.نیوز از طریق نظرسنجی و بخشی دیگر نیز از پایگاه استنادی وب آو ساینس برای بازه پنج‌ساله تهیه می‌شود.

شرط حضور در لیست مورد بررسی در رتبه‌بندی یو.اس.نیوز حداقل 1500 مقاله در بازه زمانی پنج‌ساله در پایگاه استنادی وب آو ساینس می‌باشد. یو.اس.نیوز عملکرد کمی و کیفی دانشگاه‌ها را بر اساس 13 شاخص مورد بررسی قرار می‌دهد.با توجه به گزارش پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) درخصوص رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان (یو.‌اس.‌نیوز) که در سال 2023 به بررسی 2000 موسسه از 95 کشور مختلف پرداخته است، 52 موسسه از ایران و در دسته‌بندی‌های مختلف با شاخص‌های گوناگون در میان این لیست از دانشگاه‌های جهان واجد رتبه‌بندی‌های متنوعی شده‌اند.

وضعیت موجود

براساس آمار و اطلاعات گزارش ایرانداک که مستخرج از رتبه‌بندی مطروحه است موارد زیر قابل ملاحظه‌اند. در این گزارش 13 شاخص: 1. آوازه جهانی پژوهش، 2. آوازه منطقه‌ای پژوهش، 3. شمار انتشارات، 4. کتاب‌ها، 5. همایش‌ها، 6. تاثیر استنادی تعدیل شده، 7. کل استنادها، 8. شمار انتشارات با کیفیت، 9. نسبت انتشارات با کیفیت، 10. شمار همکاران جهانی، 11. نسبت همکاری جهانی، 12. شمار مقاله‌های پر استناد 13. نسبت مقاله‌های پر استناد؛ به ارزیابی دانشگاه‌ها پرداخته شده که وضعیت دانشگاه آزاد بر اساس مندرجات جدول 3 در سال 2023 به‌صورت اجمالی به شرح ذیل است:

با این وصف و براساس جدول شماره 4‌، در مقایسه با سال 2021 وضعیت دانشگاه آزاد از منظر زمینه علمی در رشته‌های فیزیک، پزشکی بالینی، مهندسی عمران، بیوتکنولوژی و میکروبیولوژی کاربردی، زیست‌شناسی و بیوشیمی، علوم گیاهی و دامی، ریاضیات و محیط‌زیست، ارتقای جایگاه داشته‌اند و رشته‌های مهندسی مکانیک، علم مواد، مهندس برق، علوم کامپیوتر، شیمی و مهندسی شیمی و انرژی و سوخت‌ها از رتبه سال 2021 تنزل داشته و برخی رشته‌ها مانند کشاورزی ثابت مانده است. دانشگاه آزاد در رتبه‌بندی موضوعی بهترین دانشگاه‌های جهان در سال 2023 نیز واجد رتبه‌های قابل توجه به‌ویژه در سطح ملی است. بر اساس جدول شماره 5، این وضعیت قابل تحلیل است.

دانشگاه آزاد پس از دانشگاه تهران در جایگاه دوم کشوری قرار گرفته است. این در‌حالی است که فاصله امتیازی با رتبه اول دانشگاه تهران بسیار اندک (حدود 13 امتیاز) است.

براساس مستندات مرورشده، دانشگاه بایستی سناریوهایی متناسب با شرایط مختلف پیش‌رو را تدوین کند. همچنین نیاز است تا دانشگاه در‌خصوص الف) سازگاری با محیط؛ ب) تاثیرگذاری متقابل؛ و ج) مرزگستری؛ در همه یا برخی زمینه‌های علم و فناوری موضع خود را مشخص کند تا بتواند در‌خصوص تصمیم‌گیری‌های آینده پیشرانی لازم را کسب کند. از طرف دیگر یافتن روش تبدیل توفیقات کمی به‌دست آمده که به‌عنوان یک مزیت رقابتی شناخته می‌شود (تعداد بالای هیات‌علمی و رشته‌های متعدد موجود) به دستاوردهای کیفی و کاربردی ملموس‌ در ماموریت حوزه پژوهش و فناوری دانشگاه تاکید کند. افزون بر اینها چگونگی تاثیرگذاری یافته‌های پژوهشی دانشگاه در شرایط واقعی جامعه نیز باید علاوه بر کسب رتبه‌های جهانی مورد نظر باشد.