زهرا رمضانی، خبرنگار:یکی از ماموریت‌های مهم دانشگاه‌ها که طی سال‌های اخیر بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته، ارتباط با صنعت و جامعه است. ارتباطی که در قالب پروژه‌های مختلف تعریف می‌شود و یکی از بازوهای درآمدی مراکز آموزش عالی به شمار می‌رود. یعنی هم دانشگاه‌ها می‌توانند بهره مالی از کنار این پروژه‌ها ببرند و هم صنعت و جامعه توانسته‌اند به راهکارهای علمی و عملی برای برون‌رفت از چالشی که با آن روبه‌رو بوده‌اند، برسند. در این میان اساتید به‌عنوان حلقه اتصال میان دانشگاه با صنعت و جامعه، نقش پررنگی دراجرای این تفاهمنامه‌ها برعهده دارند و طبیعتا هر چه دانشگاهی از آوازه بهتری در کشور برخوردار باشند، سهم بیشتری از این قراردادها هم خواهد داشت. اهمیت پروژه‌های برون‌دانشگاهی باعث شده تا وزارت علوم طی سال‌های اخیر گزارش عملکرد مربوط به حوزه ارتباط با جامعه و صنعت را منتشر کند که آخرینش هم مربوط به سال 1401 است. این گزارش وضعیت نظام آموزش عالی در انجام پروژه‌های مرتبط با صنعت و جامعه را به صورت شفاف در دسترس عموم قرار داده است. گزارشی که هر‌چند تدوین و انتشار آن برخلاف رویه مرسوم این وزارتخانه، کار قابل تقدیری است، اما نمی‌توان وجود برخی از ایرادات نگارشی در این گزارش رسمی را هم نادیده گرفت به‌ویژه آن که اولین بار نیست دفتر ارتباط با صنعت وزارت علوم گزارشی را منتشر می‌کند که در آن اشکالاتی در هنگام درج اعداد و رسم نمودارها وجود دارد. گزارش اخیر وزارت علوم و مولفه‌های مختلف دانشجویی، استادی و عملکرد دانشگاه‌ها به تفکیک مراکز آموزشی، مورد ارزیابی قرار گرفته تا از این طریق سهم هر کدام از بازیگران دخیل در تحقق تفاهمنامه‌ها، مشخص شود. در گزارش پیش‌رو وضعیت مشارکت و عملکرد اساتید در انجام این قراردادها و همچنین سهم آنها از تالیف و ترجمه کتاب‌های علمی را مورد بررسی قرار دادیم که در ادامه می‌خوانید.
توان اساتید بیش از هزار میلیارد تومان درآمد خلق کرد
بد نیست پیش از اینکه بخواهیم نقش اساتید دانشگاه‌ها در جذب قراردادهای صنعت و جامعه را مورد بررسی قرار دهیم، نگاه جامعی به وضعیت کلی قراردادها داشته باشیم. براساس گزارش منتشر‌شده، تعداد قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت که در حال اجرا محسوب می‌شدند در سال گذشته 10 هزار و 835 مورد بود که در یک سال قبل‌تر از آن تعدادشان به 8 هزار و 710 قرارداد می‌رسید. یعنی عملا تعداد چنین قراردادهایی با رشد 24 درصدی همراه بوده است. تعداد قراردادهای خاتمه‌یافته هم از هزار و 913 مورد در سال 1400 به 2 هزار و 837 مورد در سال گذشته رسید که نشان از رشد 48 درصدی دارد. در این میان تعداد قراردادها و گرنت‌های بین‌المللی جذب‌شده، هر‌چند هنوز به رقم 500 نرسیده، اما طی یک سال با رشد 23 درصدی همراه شده و از 254 به 313 در سال گذشته رسید.
مجموع قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت در حال اجرا برای سال گذشته 4 هزار و 704 میلیارد تومان بود که این میزان در سال 1400 به 3 هزار و 106 میلیارد بود و نشان از رشد 51 درصدی مجموع رقم قراردادهای منعقد‌شده طی سال گذشته دارد. اما این بدان معنی نیست که همه 4 هزار میلیارد تومان به حساب دانشگاه‌ها واریز شده بلکه از این میزان مجموع مبلغ جذب‌شده در سال 1401 به هزار و 100 میلیارد تومان می‌رسید، رقمی که به نسبت 997 میلیارد تومانی در سال 1400، با رشد 10 درصدی همراه بوده است. مبلغ قراردادها و گرنت‌های بین‌المللی هم در سال گذشته به 19 میلیون و 906 هزار و 39 دلار می‌رسید، در‌حالی‌که این رقم در سال 1400، 12 میلیون و 107 هزار و 8 دلار بود که اگر بخواهیم معادل ریالی آن را حساب کنیم، با توجه به اینکه نرخ دلار در آن سال فراز و فرودهای زیادی را داشت، با ملاک قرار دادن دلار 38 هزار و 500 هزار تومان، باید عنوان کرد دانشگاه‌های قید‌شده در این گزارش توانسته بودند 766 میلیارد و 382 میلیون تومان گرنت بین‌المللی جذب کنند.
مشارکت حدود 6هزار هیات‌علمی در 10 هزار قرارداد
در بخش اجرا هم مجموع تعداد مجریانی که در قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت در حال اجرا طی سال گذشته مشارکت کردند، 6 هزار 343 نفر عنوان شده که این میزان برای یک سال قبل‌تر به 5 هزار و 552 مجری بود و شاهد رشد 14 درصدی در تعداد مجریان هستیم. اما به صورت جزئی‌تر تعداد اعضای هیات‌علمی همکار در قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت در حال اجرا 5 هزار و 797 نفر در سال گذشته و 4 هزار و 872 نفر در سال 1400 بود که حاکی از رشد 18 درصدی مشارکت اساتید است. در مقابل هم تعداد اعضای هیات‌علمی دانشگاه/ پژوهشگاه‌های این گزارش، 21 هزار و 428 نفر بوده که در مقایسه با سال 1399، کاهش 3 درصدی را تجربه کرده است، چراکه در آن سال 22 هزار و 291 استاد در اجرای این قراردادها همکاری می‌کردند.
آمار کتاب‌های تالیفی از سوی اساتید آب رفت!
تعداد کتاب‌های تالیفی توسط اعضای هیات‌علمی هم در سال گذشته با ریزش 6 درصدی از 1324 کتاب در سال 1400 به هزار و 238 کتاب در سال گذشته رسید. در این میان کتاب‌های ترجمه‌شده اما با افزایش 10 درصدی همراه بوده و تعدادشان از 609 به 675 اثر رسیده است. همچنین تعداد فرصت‌های مطالعاتی ارتباط با جامعه و صنعت توسط اعضای هیات‌علمی نیز در سال گذشته 690 مورد بوده که نسبت به 260 فرصت مطالعاتی در سال 1400 رشد 165 درصدی داشته است. تعداد ثبت اختراعات داخلی هم از 288 به 300 و ثبت اختراعات خارجی هم از 234 مورد به 284 مورد رسیده است.
کدام مراکز آموزش عالی بیشترین ثبت اختراع را دارند؟
تعداد ثبت اختراعات داخلی انجام‌شده توسط اعضای هیات‌علمی؛ دانشگاه تهران با 26 اختراع رتبه اول را دارد، دانشگاه فردوسی مشهد هم با 15 اختراع بعد از پژوهشگاه پلیمر در رتبه سوم قرار دارد، دانشگاه تربیت مدرس و رازی هم هر کدام با 14 و 12 اختراع در زمره 5 دانشگاه برتر قرار دارند. وضعیت در حوزه تعداد اساتیدی که در یک سال اخیر از فرصت مطالعاتی مرتبط با جامعه و صنعت استفاده کرده‌اند نیز به نفع محقق اردبیلی با 34 فرصت مطالعاتی بوده است، بعد از آن دانشگاه لرستان با 31 و صنعتی قم با 28 فرصت مطالعاتی قرار دارد. دانشگاه بیرجند و سراسری یزد هم با 27 و 26 قرار دارد. جالب اینجاست که در این بخش هیچ‌کدام از دانشگاه‌های مطرح پایتخت حضور نداشتند و عمده فرصت‌های مطالعاتی در اختیار دانشگاه‌های مادر استان بوده است.
بیشترین قرارداد؛ دانشگاه تهران
وقتی اسم قراردادهای برون‌دانشگاهی به میان می‌آید، طبیعتا نام برخی از دانشگاه‌ها به‌عنوان برترین‌های این حوزه به ذهن متبادر می‌شود، گذاره‌ای که گزارش منتشر‌شده از سوی وزارت علوم هم آن را تایید می‌کند. دانشگاه تهران با هزار و 553 پروژه در رتبه نخست تعداد قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت در حال اجرا قرار دارد، بعد از آن دانشگاه شیراز با 984 و دانشگاه صنعتی شریف با 950 قرارداد در جایگاه دوم و سوم قرار گرفته است. اما موضوع زمانی جالب می‌شود که به تعداد قراردادهای دانشگاه علم و صنعت می‌رسیم، این دانشگاه 771 قرارداد را از آن خود کرده و بعد از آن هم دانشگاه شهید بهشتی با 708 و دانشگاه صنعتی امیرکبیر با 620 تفاهمنامه در جایگاه‌های بعدی قرار گرفته‌اند.
میانگین پروژه‌های اساتید دانشگاه‌های دولتی به 1 نمی‌رسد
با کنار هم گذاشتن تعداد 10 هزار و 835 مورد قرارداد در حال اجرا طی سال 1401 و تعداد 6 هزار و 343 مجری این قراردادها، باید عنوان کرد که سهم هر مجری 1.7 پروژه بوده است؛ در‌حالی‌که این میزان در سال 1400 به 1.64 می‌رسید اما اگر بخواهیم این میزان را برای 21 هزار و 428 عضو هیات‌علمی مشمول این گزارش در نظر بگیریم باید عنوان کرد هر عضو هیات‌علمی اجرای نصف یک پروژه را عهده‌دار بوده است، رقمی که در سال گذشته به 0.4 پروژه به ازای هر عضو هیات‌علمی و در سال 1399 هم به 36 صدم یک پروژه رسید. این در حالی است که با توجه به رقم 4 هزار و 704 میلیارد تومانی مبلغ قراردادهای در حال اجرا، سهم هر یک از اعضای هیات‌علمی از این رقم برای سال گذشته 200 میلیون تومان بوده؛ رقمی که البته در سال 1400 به 139 میلیون تومان و یک سال قبل‌تر از آن به 90 میلیون تومان رسیده بود.
همه اساتید دانشگاه تهران پروژه گرفتند؟
براساس گزارش منتشر‌شده خود وزارت علوم، 2 هزار و 26 عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران در اجرای این قراردادها همکاری داشته‌اند. این آمار دو معنی عجیب و قابل توجه دارد؛ اول اینکه حدود یک سوم کل اساتید مشارکت‌کننده در قراردادها از دانشگاه تهران هستند و جالب‌تر اینکه تقریبا همه اساتید دانشگاه تهران در انجام پروژه‌ها مشارکت داشتند، چراکه آمار مندرج در سایت دانشگاه تهران تعداد استادان این مجموعه آموزش عالی را 2 هزار و 41 نفر نشان می‌دهد، یعنی فقط 15 نفر از آنها پروژه‌ای نداشتند! از لحاظ تعداد اساتید بعد از تهران، دانشگاه صنعتی اصفهان با 334 استاد، دانشگاه صنعتی شریف با 327، دانشگاه رازی با 300 و علامه طباطبایی با 237 قرار گرفته است.
سهم هر استاد صنعتی شریف: 2.5 پروژه
وقتی بحث تعداد قراردادهایی که هر عضو هیات‌علمی دانشگاهی جذب کرده به میان می‌آید، ورق به نفع صنعتی‌ها برگشته و دانشگاه صنعتی‌شریف دست برتر این حوزه را پیدا می‌کند. به عبارت دقیق‌تر سهم هر عضو هیات‌علمی این دانشگاه از قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت در حال اجرا 2.5 پروژه بوده و بعد از آن دانشگاه علم و صنعت با 1.77 پروژه به ازای هر عضو هیات‌علمی‌اش قرار دارد. دانشگاه شیراز هم با 1.41 پروژه در ازای هر عضو هیات‌علمی در جایگاه سوم قرار گرفته است، اگر از پژوهشگاه‌هایی مانند تربیت بدنی و علوم ورزشی، رنگ، زلزله‌شناسی و پلیمر بگذریم، باید عنوان کرد دانشگاه صنعتی امیرکبیر هم توانسته برای هر عضو هیات‌علمی خود 1.16 پروژه تعریف کند.
مشارکت اساتید 3 دانشگاه صنعتی تهران رشد کرد
نکته دیگر اینکه دانشگاه صنعتی شریف طی 5 سال اخیر به جز سال 1400، همیشه بیشترین میزان قراردادها را به ازای هر عضو هیات‌علمی خود داشته است؛ به‌طوری‌که تعداد آن در سال 97، به ازای هر استاد 1.4 پروژه، در سال 98 به 2 پروژه و در سال 99 هم به 1.6 پروژه رسیده است. اما این دانشگاه در سال 1400 با عقب ماندن از دانشگاه علم و صنعت به ازای هر عضو هیات‌علمی خود توانسته بود 1.5 پروژه بگیرد، در‌حالی‌که این میزان برای علم و صنعت به 1.6 پروژه می‌رسید، رقمی که برای امسال به 1.76 پروژه به ازای هر استاد علم و صنعتی رسیده بود. در این میان دانشگاه امیرکبیر هم توانسته بود روند صعودی را طی کند، به‌طوری‌که سهم هر استاد این دانشگاه از قراردادهای در حال اجرای سال 97 به 0.7 پروژه می‌رسید که یک سال بعد به 0.9 پروژه افزایش یافت. البته این روند افزایشی کماکان ادامه داشت و هر کدام از اساتید این دانشگاه توانستند 1.1 پروژه را در سال 99 و 1.2 پروژه را در سال 1400 داشته باشند، رقمی که برای سال گذشته به 1.15 پروژه به ازای هر عضو هیات‌علمی این دانشگاه رسید.
سهم هر مجری دانشگاه صنعتی‌شریف، 3.45 پروژه مرتبط با صنعت و جامعه
اگر ملاک وضعیت دانشگاه‌ها در اجرای قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت در حال اجرا را مجریان در نظر گرفته و پژوهشگاه‌های فعال در این حوزه را فاکتور بگیریم، باز هم دانشگاه صنعتی‌شریف در جایگاه اول مراکز آموزشی قرار دارد، به‌طوری‌که سهم هر مجری این دانشگاه 3.45 پروژه بوده است، بعد از آن نیز دانشگاه علم و صنعت با 2.91 پروژه به ازای هر مجری قرار دارد. البته دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی با 2.87 و دانشگاه تخصصی فناوری‌های نوین آمل هم با 2.50 پروژه به ازای هر مجری در رتبه‌های بعدی قرار گرفته است. با این حال با نگاهی به روند طی شده 5 سال اخیر از سوی 3 دانشگاه برتر این حوزه باید گفت دانشگاه علم و صنعت روند نزولی عجیبی را طی کرده است، به‌طوری‌که سهم هر مجری این دانشگاه در سال 97 از چنین قراردادهایی 5.4 پروژه بود که یک سال بعد با ریزش 3.2 پروژه‌ای به 2.2 قرارداد رسیده است. این میزان هر‌چند از سال بعد دوباره افزایش داشته و به 2.28 و در سال 1400 به 2.7 پروژه به ازای هر مجری رسیده و سال گذشته هم در بهترین حالت به 2.91 منتهی شده بود، اما هنوز با نقطه آغازین در سال 97 فاصله زیادی دارد. همچنین دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی و صنعتی شریف روند صعودی را طی کردند، به‌طوری‌که میزان قراردادهای در حال اجرای خواجه نصیر در سال 97 به ازای هر مجری 1.6 پروژه بود که این میزان به 2.4 پروژه در سال بعد رسید. در این میان دانشگاه صنعتی شریف در سال 97 به ازای هر مجری، 1.8 پروژه داشت که این میزان در سال بعد به 2.6 پروژه رسید؛ روند رو‌به‌رشد این دانشگاه در جذب قراردادها به همین جا متوقف نماند و در سال 99 هم به ازای هر مجری 3.01 پروژه در این دانشگاه دنبال شد، یک سال بعد هم این میزان به 3.4 و درنهایت در سال گذشته به 3.45 پروژه رسیده بود. با این حال بدون در نظر گرفتن سهم هر یک از مجریان در قراردادها، باید گفت دانشگاه تهران با 942 مجری، بالاترین آمار مجریان قراردادهای ارتباط با صنعت و جامعه را در یک سال اخیر داشته است. بعد از آن دانشگاه شیراز با 48، شهید بهشتی با 341، صنعتی شریف و صنعتی اصفهان هر کدام با 275 مجری در زمره 5 دانشگاه برتر قرار داشتند. دانشگاه امیرکبیر هم با 270 و علم و صنعت هم با 265 مجری بیشترین مجریان دخیل در اجرای این پروژه‌ها را داشته‌اند.
یک ترجمه کتاب به ازای 10 استاد علامه در سال
در بخش نسبت کتاب‌های ترجمه‌شده از سوی اعضای هیات‌علمی به نسبت اساتید هم از پژوهشگاه تربیت بدنی و علوم ورزشی، سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی و موسسه تحقیقات جمعیت کشور بیشترین آمار را به خود اختصاص دادند. بعد از آن هم دانشگاه علامه‌طباطبایی و محقق اردبیلی هستند که هر دو به ازای هر عضو هیات‌علمی خود 0.1 کتاب را تالیف کرده‌اند. دانشکده علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری و خوارزمی هم با 0.09 کتاب در جایگاه بعدی قرار دارند. البته به صورت کلی اما دانشگاه تهران بیشترین تعداد کتاب ترجمه‌شده را راهی بازار کرده است، به‌طوری که این دانشگاه با 56 کتاب ترجمه‌شده در جایگاه اول قرار گرفته و رتبه دوم با 54 کتاب به دانشگاه علامه طباطبایی می‌رسد. شهید بهشتی و خوارزمی هم با 52 و 47 کتاب ترجمه رتبه‌های سوم و چهارم را به خود اختصاص داده‌اند. در این میان دانشگاه محقق اردبیلی هم توانسته 39 کتاب را منتشر کند.
کدام دانشگاه‌ها در تالیف کتاب فعال‌ترند؟
شرایط در کتاب‌های تالیفی متفاوت است و اگر باز هم از سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم انسانی و اسلامی و ایرانداک که به ترتیب به ازای هر عضو هیات‌علمی خود 1.16 و 0.28 کتاب تالیفی داشته‌اند، بگذریم، دانشگاه محقق اردبیلی با 0.19 کتاب در جایگاه سوم و الزهرا با 0.18 کتاب در جایگاه چهارم قرار دارد. دانشگاه شهید بهشتی هم با 0.15 کتاب تالیفی به ازای هر استاد خود در رتبه بعدی قرار گرفته است. در حوزه چاپ کتاب‌های تالیفی هم شهید بهشتی با 128 کتاب دست برتر را دارد. بعد از آن دانشگاه تهران با 103 کتاب و محقق اردبیلی با 77 کتاب قرار گرفته‌اند. رتبه چهارم هم به الزهرا با 65 کتاب می‌رسد، دانشگاه خوارزمی و علامه طباطبایی هم توانسته‌اند به ترتیب با 62 و 61 کتاب در زمره 15 دانشگاه برتر قرار بگیرند.
یک میلیارد و 700 میلیون به ازای هر استاد علم و صنعت
در بحث سهم هر عضو هیات‌علمی در مجموع مبلغ قراردادها هم دست برتر در اختیار علم و صنعت بوده است، به‌طوری‌که این دانشگاه به ازای هر عضو هیات‌علمی خود یک میلیارد و 764 میلیون تومان قرارداد منعقد کرده که دلیلی برای قرارگیری این دانشگاه در جایگاه اول است. بعد از آن صنعتی شریف با یک میلیارد و 347 میلیون تومان در جایگاه دوم قرار گرفته است. دانشگاه تربیت مدرس هم با 600 میلیون تومان و دانشگاه صنعت نفت با 594 میلیون تومان در جایگاه‌های بعدی قرار دارند. در این میان دانشگاه صنعتی امیرکبیر بعد از پژوهشگاه هوافضا با 560 میلیون تومان به ازای هر استاد در جایگاه بعدی قرارگرفته است. اگر بخواهیم سهم هر استاد را در جذب مبلغ قرارداد ملاک قرار دهیم، دانشگاه صنعتی امیرکبیر با 993 میلیون تومان در رتبه اول قرار دارد، بعد از آن دانشگاه تربیت مدرس با 545 میلیون تومان جایگاه دوم را به دست آورده و دانشگاه صنعتی شریف هم بعد از پژوهشگاه شیمی و علوم زمین در جایگاه پنجم با 242 میلیون تومان به ازای هر عضو هیات‌علمی قرار دارد. دانشگاه علم و صنعت هم با 165 میلیون در جایگاه نهم و بعد از آن دانشگاه صنعت نفت با 162 میلیون تومان قرار دارد.
متوسط جذب مالی هر استاد؛ 53 میلیون
سهم هر عضو هیات‌علمی از مبلغ قراردادهای در حال اجرا با رشد 122 درصدی ظرف این 3 سال همراه بوده، اما نمی‌توان مبلغ کل قراردادها در این سال‌ها را هم نادیده گرفت؛ چراکه در سال 99 مجموع این ارقام به 2 هزار و 137 میلیارد تومان می‌رسید. اما اگر بخواهیم سهم هر عضو هیات‌علمی از مبالغ جذب‌شده را حساب کنیم، باید عنوان کرد از بین 21 هزار و 428 نفر عضو هیات‌علمی ملاک عمل این گزارش، به هر عضو هیات‌علمی در سال گذشته 53 میلیون تومان از مبلغ جذب‌شده قراردادها رسیده است. رقمی که برای یک سال قبل‌تر 44 میلیون تومان بود و کل دریافتی عضو هیات‌علمی از این قراردادها برای سال 99 هم به 17 میلیون تومان رسید. البته طبیعی بود که با افزایش تورم و بالا رفتن رقم قراردادها، سهم هر عضو هم طی همین بازه زمانی در این حوزه رشد 211 درصدی داشته باشد.