ندا اظهری، مترجم: پژوهش‌های علمی یک کلیدواژه قدرتمند در میان ماموریت‌های موردنظر دانشگاه‌های آفریقایی به شمار می‌روند. برخی دانشگاه‌های آفریقا بیان کرده‌اند که این چشم‌انداز قرار است در آینده‌ای نزدیک به موسسات پژوهشی تبدیل شود. دیگر دانشگاه‌های این قاره نیز ماموریت خود را بیشتر در حوزه‌های آموزش، یادگیری، پژوهش و برنامه‌هایی برای اطلاع‌رسانی به جامعه متمرکز کرده‌اند و هدف آنها برقراری همکاری‌های مشترک با محققان بین‌المللی به‌منظور مزایای متقابل است. بررسی‌هایی که روی دانشگاه‌های آفریقایی انجام شده بیانگر آن است که بیشتر آنها فاقد فرهنگ درحال ظهور پژوهش‌های علمی یا حتی فرهنگ پژوهش علمی هستند. تدریس در این مراکز آموزشی ادامه پیدا می‌کند تا نقش اصلی آنها محقق شود و پژوهش نقشی محوری پیدا کند.
محققان، فرهنگ پژوهش علمی را به‌عنوان ارزش، باور یا آیینی تعریف می‌کنند که تمرکز اصلی آن پذیرش و به‌رسمیت شناختن عملکرد و خروجی پژوهشی به‌عنوان فعالیتی ارزشمند و برجسته است. به عبارت دیگر، این فرهنگ بر پرورش روحیه پژوهشی در یک موسسه متمرکز است. فرهنگ پژوهش علمی نقش مهمی در اطلاع‌رسانی و هدایت اقدامات اعضای نهادی ایفا می‌کند که درنظر دارد در فعالیت‌های پژوهشی علمی شرکت کنند. علاوه‌بر این، لازم به ذکر است که فرهنگ پژوهش علمی، خرده‌فرهنگ یک فرهنگ سازمانی فراگیر است که براساس ارزش‌ها، باورها و مفروضات مشترک و حسی از چگونگی رفتار افراد با یکدیگر، چگونگی تصمیم‌گیری و نوع انجام فعالیت‌های کاری ساخته شده است. توسعه ظرفیت پژوهشی جزء لازم و ضروری فرهنگ پژوهشی است. این شامل ارائه آموزش بیشتر برای جذب بیشتر محققان بالقوه و فعال در دانشگاه، جذب محققان ارشد و ارائه حداقل زیرساخت‌های پژوهشی مانند آزمایشگاه‌ها، تجهیزات، کتابخانه‌ها و سیستم‌های موثر ذخیره‌سازی، بازیابی و استفاده از اطلاعات است. این امر لازمه لابی برای دریافت بودجه‌های بیشتر دولتی و نیز بهره‌برداری از منابع مالی خصوصی، بومی و بین‌المللی است. علاوهبراین، این امر مستلزم توسعه سیاست‌ها و راهنمایی‌ها و ابتکارات مرتبط است که از موفقیت محققان در تمام مراحل شغلی آنها حمایت می‌کند. به‌عنوان مثال کاهش بار کاری کارکنان دانشگاهی درگیر در پژوهش‌های علمی است. ابتکاراتی مانند کنفرانس‌های پژوهشی فارغ‌التحصیلان که در آن دانشجویان تحصیلات تکمیلی می‌توانند یافته‌های پژوهشی خود را ارائه دهند، سمپوزیوم‌های پژوهشی هم برای دانشجویان و هم برای دانشکده‌ها و جوایز پژوهشی در امر پرورش فرهنگ پژوهش علمی در دانشگاه‌ها از اهمیت بالایی برخوردارند.
چرا فرهنگ پژوهش‌های علمی اهمیت دارد؟
تا همین سال‌های اخیر، سازمان‌های بین‌المللی کمک‌کننده مانند بانک جهانی، دانشگاه‌های آفریقا را به‌عنوان دانشگاه‌هایی نخبه‌گرا رد می‌کردند. اما بانک جهانی به‌تازگی اعلام کرده است که این دانشگاه‌ها می‌توانند از طریق فعالیت‌های پژوهشی خود سهم عظیمی در توسعه آفریقا داشته باشد. این بدان معناست آن دسته از دانشگاه‌های آفریقا که فرهنگ پژوهش‌های علمی را پرورش می‌دهند، نسبت به دانشگاه‌هایی که عمدتا بر تدریس تمرکز دارند، برای توسعه اجتماعی اقتصادی آفریقا مفیدتر هستند.
پرورش فرهنگ پژوهش علمی در دانشگاه‌های آفریقا برای بهبود موقعیت انسان در آفریقا حیاتی است. این قاره دارای تاریخ استعماری است و همچنان در گذشته استعماری خود گرفتار است. با توجه به همین سابقه، آفریقا به روشنفکران و دانشمندان متعددی نیاز دارد که منافع و ذهنیت اصلی آنها رفاه این قاره است. پرورش فرهنگ پژوهش علمی راهی مطمئن برای ایجاد این گروه انتقادی از روشنفکران و دانشمندان است. این گروه برای دگرگونی قاره آفریقا و نیز ایجاد تغییر در چهره این قاره در دنیا پیشتاز خواهند بود. علاوه‌بر این، پژوهش‌های علمی گام موثری را در ایجاد نوآوری‌های اجتماعی و اقتصادی ایفا می‌کند و با تولید دانش، مهارت و رویکردهای جدیدی که برای رشد اقتصادی و توسعه فناوری حیاتی هستند، به این هدف نزدیک می‌شود. آفریقا برای به‌دست آوردن مزیت‌های رقابت اقتصادی و بهبود شرایط زندگی جمعیت درحال رشد جوانان خود به این پیشرفت‌ها نیاز دارد. محققان مدت‌هاست ارتباط مستقیمی بین پژوهش و سیاست برقرار کرده‌اند. پژوهش به سیاست و سیاست نیز به پژوهش کمک می‌کند. درواقع بدون فعالیت‌های پژوهشی مبتنی‌بر قاره آفریقا، کشورهای آفریقایی راه‌حل‌های موثری را برای مشکلات داخلی خود که ناشی از محیط‌زیست، نظام سیاسی، آموزش، بهداشت، مسکن، کشاورزی و زیرساخت‌های فناوری است، پیدا نخواهند کرد. آفریقا از آنجایی که همچنان به واردات و مصرف دانش تحقیقاتی در مقیاس عظیم از کشورهای شمالی مانند کشورهای توسعه‌یافته‌ای چون آمریکای‌شمالی، اروپا و استرالیا ادامه می‌دهد، به‌شدت در محرومیت قرار دارد. در‌حالی‌که چنین پژوهش‌های وارداتی از کیفیت عالی برخوردار است، در پرداختن به مشکلات خاص آفریقا بی‌اثر است. به همین دلیل است که دانشگاه‌های آفریقایی برای افزایش بازده پژوهشی خود باید ابتدا فرهنگ پژوهش‌های علمی را تقویت کند. با توجه به اینکه دانش و مهارت‌های تدریس شده در دانشگاه‌های آفریقا عمدتا از کشورهای شمالی وارد می‌شوند، دوگانگی‌ای بین دانش سازمانی و دانش بومی آفریقا شکل گرفته است. دانش بومی آفریقا در جامعه بزرگ‌تر آفریقایی وجود دارد و در نهادهای سیاسی سنتی، تجارت، والدین، مراقبت‌های بهداشتی، تهیه و نگهداری موادغذایی و شیوه‌های کشاورزی تعبیه شده است.
تقویت فرهنگ پژوهش علمی در دانشگاه‌های آفریقا می‌تواند شکاف بین این دو شکل از دانش را از بین ببرد و این اطمینان را ایجاد کند که دانش بومی آفریقا بخشی از بدنه دانش تدریس شده و مورد پژوهش قرار گرفته در سطح دانشگاهی است. این امر دانشگاه‌های آفریقا را بیشتر با جامعه آفریقایی آجین می‌کند. مطالعات پژوهشی علمی در‌مورد بیماری‌های آفریقایی و سلامت عمومی برای بهبود میزان مرگ‌ومیر در آفریقا حیاتی است و نیز این مطالعات به بیماری‌هایی می‌پردازد که مردم آفریقایی‌تبار ساکن در سایر نقاط جهان را مبتلا می‌کنند. علاوهبراین، آفریقا با چالش‌های توسعه‌ای دیگری نیز چون استراتژی‌های ضعیف مدیریت بیماری‌ها، توسعه ضعیف زیرساختی، عدم‌امنیت غذایی، بهداشت و نظافت ضعیف، سیستم‌های آموزشی غیرموثر و نبود آب آشامیدنی مواجه است. مقابله با این چالش‌های توسعه‌یافته مستلزم ترویج فرهنگ پژوهش‌های علمی در دانشگاه‌ها در کنار ارائه دستورکار پژوهشی قدرتمند است.
آموزش مهارت‌های پژوهشی
به گزارش universityworldnews، تقویت فرهنگ پژوهش‌های علمی در دانشگاه به این معنی است که دانشجویان در سطح کارشناسی و کارشناسی‌ارشد نظریه‌ها و شیوه‌های پژوهشی را درک می‌کنند. در مقطع کارشناسی، دانشجویان باید ماهیت شواهد را مورد مطالعه و بررسی قرار دهند، شواهد به‌دست آمده را تجزیه و تحلیل کرده و مقالات و فصول کتاب‌ها را خلاصه کرده و به نویسندگان اسناد دیجیتال، وبسایت‌ها، روزنامه‌ها، مجلات و ژورنال‌های دانشگاهی از طریق نقل‌قول‌های مستقیم و غیرمستقیم ارجاع دهند. این مهارت‌های پژوهشی باید در سراسر برنامه‌های درسی ادغام شده یا به‌عنوان دوره‌های مستقل توسعه پیدا کنند. کارآموزی واقعی برای پژوهش‌های علمی با دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد آغاز می‌شود. در‌نتیجه، دانشجویان کارشناسی‌ارشد باید در روش‌های تجزیه و تحلیل داده‌ها، اعم از کمی و کیفی و نیز روش‌های جمع‌آوری و رونویسی داده‌ها، به‌خوبی تسلط داشته باشند. آنها همچنین باید براساس توانایی آنها در تولید مقالات پژوهشی و نیز آزمون‌های کتبی ارزیابی شوند. دانشجویانی که مدرک کارشناسی‌ارشد مبتنی‌بر پژوهش را انتخاب می‌کنند باید از حمایت‌ها و مشوق‌هایی بهره‌مند شوند. دانشجویان در مقطع دکتری نیز باید فرصت‌هایی را برای توسعه مهارت‌های پژوهشی خود به‌دست آورند. این دانشجویان نه‌تنها باید از سوی مدرسان یا استادان دارای مدرک دکتری، بلکه از سوی محققان فعال در رشته‌های مربوط تحت نظارت قرار گیرند. دانشجویان دکتری زمانی می‌توانند دانش و مهارت‌های پژوهشی خود را به‌طور موثری توسعه داده و تقویت کنند که سرپرستان آنها، محققان فعالی باشند.
تلاش برای افزایش خروجی پژوهشی با افزایش جذب دانشجویان دکتری
اتحادیه دانشگاه‌های پژوهشی آفریقا (ARUA) طرح استراتژیکی را برای بازه زمانی 2022 تا 2027 به‌عنوان چهارچوبی برای افزایش سهم قاره آفریقا از خروج‌های پژوهشی درنظر گرفته است تا بتوانند سهم این قاره را طی بازه‌ای 10ساله به 5 درصد افزایش دهند. این اتحادیه شبکه‌ای متشکل از 16 دانشگاه پژوهشی پرچم‌دار و منتخب در آفریقا با چشم‌انداز توسعه و افزایش چشمگیر کیفیت پژوهش‌هایی است که توسط محققان آفریقایی اداره می‌شود. فعالیت این اتحادیه در زمینه برقرار کردن دانشگاه‌های پژوهشی در این قاره است که آموزش عالی را به‌عنوان مهره‌ای کلیدی در اطلاع‌رسانی و اجرای آموزش و اهداف توسعه‌ای برنامه اتحادیه آفریقا 2063 درنظر می‌گیرد. این استراتژی بر نقش این اتحادیه به‌عنوان شبکه‌ای از دانشگاه‌های دولتی تاکید می‌کند که از تحول آفریقا از طریق تحقیق و نوآوری حمایت می‌کند. این طرح تلاش می‌کند کیفیت پژوهش‌ها را در آفریقا و توسط محققان این قاره توسعه و گسترش دهند. این استراتژی از چهار ستون تشکیل شده است: پژوهش‌های تقویت‌شده، حمایت و آموزش توسعه‌یافته فارغ‌التحصیلان، تقویت قابلیت‌های موسسه‌ای مدیریت پژوهش و حمایت از پژوهش‌ها.
ARUA درنظر دارد با بهبود آموزش فارغ‌التحصیلان، دانشگاه‌ها را به مرحله‌ای برسانند که شمار دانشجویان مقطع PHD از 45 درصد به 75 درصد طی 10 سال آینده افزایش یابند که به گسترش کیفیت فارغ‌التحصیلان مقطع دکتری در دانشگاه‌های آفریقایی کمک می‌کند. دانشگاه‌های عضو این اتحادیه به‌طور متوسط سالانه 200 فارغ‌التحصیل مقطع دکتری تربیت می‌کند، بنابراین درنظر دارد، این تعداد به 3200 نفر افزایش یابد و قصد دارند در برنامه‌ای پنج‌ساله، تعداد دانشجویان این مقطع را دو‌برابر کنند. این اتحادیه همچنین قرار است در‌قالب طرحی که اجرا کرده، 10 دانشگاه آفریقایی را در جمع 200 موسسه برتر دنیا قرار دهد. از دیگر اهداف استراتژیک این اتحادیه می‌توان به توسعه روابط مستحکم بین دانشگاه‌های پژوهشی عضو، صنعت و بخش‌های تولیدی برای تبدیل شدن به حامیانی قدرتمند و موثر برای تامین بودجه‌های پژوهشی در آفریقا از سوی دولت‌های ملی و آژانس‌های بین‌المللی اشاره کرد. این طرح، اتحادیه ARUA را در جمع قدرتمندترین مراکز برای جذب بودجه از سازمان‌های بین‌المللی برای تکمیل منابع محدود شده از سوی دانشگاه‌های عضو قرار می‌دهد.
تربیت 100 هزار دانشجوی PHD در یک دهه
در گزارشی که به‌تازگی منتشر شده، به این نکته اشاره شده که دانشگاه‌های آفریقا تلاش می‌کنند طی 10 سال آینده به‌منظور دستیابی به پژوهش‌های موردنیاز قاره برای توسعه بیشتر، حدود 100 هزار دانشجوی مقطع PHD تربیت کنند. طبق توصیه‌ای که از سوی بانک جهانی منتشر شده، دانشگاه‌ها باید محققانی را در واکنش به تامین نیاز جامعه آفریقا برای تولید شغل و ایجاد فرصت‌هایی برای جمعیت درحال رشد آفریقا تربیت کنند. مهم‌ترین چالش‌های قاره آفریقا در حوزه‌هایی چون تغییرات اقلیمی، بیماری‌ها، امنیت غذایی و ناپایداری سیاسی تعیین شده است. 100 هزار دانشجوی دکتری را نباید رقم بالایی تلقی کرد به‌طوری‌که چین با جمعیتی مشابه آفریقا توانسته هر‌ساله این تعداد دانشجوی دکتر را تربیت کند همان‌طور‌که آمریکا جمعیت کمتری را تربیت کرده است. اما آنچه آفریقا نیاز دارد، محدود نشدن به این رقم است بلکه هدف این قاره باید تربیت تعداد بالاتر دانشجویان دکتری باشد تا بتوانند با توجه به توسعه جمعیتی این قاره در 30 سال آینده، حل چالش‌های موجود و پیش‌رو را در برنامه خود داشته باشند.
در‌عین اینکه بسیاری از دانشگاه‌های آفریقایی با کاهش بودجه‌های مالی مواجه بوده‌اند، اما آموزش عالی این کشور به‌دنبال توسعه هر‌چه بیشتر پژوهش‌های دانشگاهی است. به‌رغم اینکه قاره آفریقا 20 درصد از جمعیت جهان را در خود جای داده، تنها 3 درصد تولید دانش جهان را در اختیار دارد که درصد بسیار پایینی است و انتظار می‌رود این رقم در سال‌های پیش‌رو افزایش یابد. یکی از کلیدهایی که می‌تواند به این مساله کمک کند، افزایش آموزش دانشجویان در مقطع دکتری در دانشگاه‌های آفریقاست که رسیدن به این هدف می‌تواند بازدهی‌های پژوهشی را در این قاره افزایش دهد. اما شواهد بیانگر آن است دانشگاه‌هایی که بالاترین دانشجویان مقطع دکتری را هم به خود اختصاص داده‌اند، الزاما همواره بالاترین خروجی پژوهشی را در اختیار ندارند.
افزایش مشارکت برای رقابتی موثرتر
این گزارش بیانگر اهمیت سرمایه‌گذاری در روابط درازمدت میان دانشگاه‌ها در مقابل همکاری در پروژه‌های خاص است. این امر همچنین اهمیت برابری در مشارکت‌های پژوهشی در همکاری‌های موثر را نشان می‌دهد. موسسات آموزشی آفریقایی برای اینکه بتوانند در سطح جهانی با دیگر دانشگاه‌ها رقابت کنند باید بتوانند با یکدیگر و در سطح منطقه مشارکت داشته باشند.