این پنجمین دوره جایزه پژوهش سال سینمای ایران است که برگزار می‌شود. قبلا چهار دوره برگزار شده که بهمن بنی‌اردلان در دوره اول و به ترتیب احمد ضابطی‌جهرمی، اعظم راودراد و بهروز محمودی بختیار دوره‌های بعد را به‌عنوان دبیر برگزار کردند و امسال هم به حکم محمد خزاعی، رئیس جدید سازمان سینمایی در دولت سیزدهم دبیری جایزه پژوهش سال سینمای ایران برعهده امیررضا مافی گذاشته شد. جایزه پژوهش سال از گذشته به همت معاونت توسعه فناوری و مطالعات سینمایی معاونت سینمایی برگزار می‌شد که سازوکار اجرای پژوهش هم در همان‌جا تعریف شده است. این جایزه اساسنامه و فرآیند مشخصی دارد و امسال هم بر همان روال و با همان اساسنامه برگزار می‌شود. یک فراخوانی اتفاق افتاده که در هفت بخش آثار را می‌توانستند ارسال کنند. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، رساله دکتری، مقاله علمی، جستار علمی، پژوهش بصری، پروپوزال پژوهشی و طرح انجام شده پژوهشی، هفت بخشی فراخوان امسال فراخوان با رویکردهای مشخص مبتنی‌بر بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی و سند تحول دولت مردمی بودند. موضوعات و مضامینی که مورد بررسی و داوری قرار می‌گیرند، همه شئون سینما را دربرمی‌گیرد. یعنی موضوعاتی که به نحو راهبردی می‌توانست به سینمای ایران و وضعیت فرهنگی ایران در حوزه سینما کمک کند. صحبت برگزارکنندگان این دوره از جایزه پژوهش سال سینمای این است که تلاش کرده‌اند در برخی حوزه‌ها تقویت بیشتری انجام دهند و مقالات بهتر و به روزتری عرضه شوند. با امیررضا مافی، دبیر پنجمین دوره از جایزه پژوهش سال سینمای ایران گفت‌وگویی کردیم که بخش‌هایی از آن به خود این رویداد برمی‌گردد و بخش‌های دیگر به‌طور اساسی مربوط به نفس پژوهش سینمایی در ایران عمق و گستره آن خلأها از یک‌سو و افق‌های امیدوارکننده از سوی دیگر می‌شود. این اولین دوره از برگزاری چنین رویدادی در دولت سیزدهم است و هنوز برای قضاوت نهایی در مورد عملکرد کسانی که آن را انجام داده‌اند، زود به نظر می‌رسد؛ اما از همین ابتدای راه می‌شود اینکه چه مسیری با چه گام‌هایی در حال پیموده شدن است را مورد رصد قرار داد. گفت‌وگوی ما با امیررضا مافی، دبیر پنجمین جایزه پژوهش سال سینمای ایران را در ادامه می‌خوانید.
برای اینکه بدانیم در چه بستری صحبت می‌کنیم، اجازه بدهید بپرسیم که رویداد شما به نوعی یک مسابقه است یا جشن یا جشنواره؟
مثل اسکار است که مسابقه هم نمی‌توان گفت. این جایزه است. یعنی آثاری که منتشر شده‌اند، مورد داوری قرار می‌گیرند. برای این جشنواره نمی‌گوییم که آثار برای این رویداد نوشته و ارسال نمی‌شوند. تفاوتی بین جشنواره و جایزه وجود دارد. جشنواره به رویدادهایی می‌گویند که در آن آثاری عرضه می‌شوند و در همان‌جا داوری می‌شوند مثل جشنواره فیلم فجر، جشنواره کن و...
چقدر پژوهش استخوان‌دار داریم که بتوانید از بین آنها انتخاب کنید؟
92 اثر در بخش‌های مختلف به دبیرخانه ما رسید. این در ادوار گذشته چیزی حدود همین عدد بود که از 90 به 100 و بعد 115 مورد رسید و دوره قبل تعداد بیشتر شده بود ولی میانگین اعداد آثاری که به دبیرخانه جایزه پژوهش در چهار دوره قبل رسیده است عددی شبیه همین ۹۰ مورد است. البته شرایط اجتماعی امسال که بعد از فراخوان ما پدید آمد و اتفاقات دانشگاه‌ها روی تعداد آثار تاثیرگذار بود. فراخوان ابتدائی ما یک ماه تا 15 مهر ادامه داشت که 15 روز دیگر هم تمدید شد و تا اول آبان ماه شد و آثار به معدل سال‌های گذشته رسید.
اگر اتفاقات دانشگاه‌ها نمی‌افتاد ممکن بود آثار بیشتری به دست شما برسد؟
من پیش‌بینی ندارم ولی نکته این است که در اواخر زمان تعیین شده یعنی 15 مهرماه، تعداد آثار بیشتری به دست ما رسید و در زمان تمدید شده هم این آثار بیشتر شد. یک دلیل این است که دانشجویان تا پایان‌نامه‌ها را دفاع کنند و رساله‌ها دفاع شود عمدتا زمانش همین موقع می‌شود و نمی‌دانم چقدر التهابات دانشگاه تاثیرگذار بود ولی به هر حال در اطلاع‌رسانی‌ها به‌واسطه اینکه شبکه‌های اجتماعی را از دست داده بودیم، روند کار زمین‌گیر بود و صرفا اطلاع‌رسانی در رابطه با دانشگاه‌ها و اساتید بودند. در دوره‌ای که فیلترشکن‌ها کار نمی‌کرد و شبکه‌های اجتماعی ایرانی به این میزان فراگیر نبود، در اطلاع‌رسانی به اخبار و سایت‌های خبری اکتفا کردیم و گفت‌وگو با روسای دانشکده‌ها و روسای گروه‌های مختلف هم به راه بود تا به دانشجویان اطلاع دهند و قدری به‌واسطه اطلاع‌رسانی، شرایط کشور طوری نبود که بتوانیم راحت عمل کنیم.
خروجی این برنامه چطور در اختیار دیگران قرار می‌گیرد؟ این جایزه چطور کمک می‌کند پژوهش‌های برتر را بشناسیم؟
چند مدل دارد. جایزه پژوهش سال، در هردوره‌ای به یک نحوی داوری شده است. امسال ما یک شورای علمی تعیین کرده‌ایم که آن اعضای آن شورا همه‌شان اعضای هیات داوری هستند و قرار شده داوری به صورت بسته برگزار شود. یعنی داوران بدون شناسایی نام صاحبان اثر به بررسی اثر می‌پردازند. همه هفت داوری که اسامی آنها پیشتر منتشر شده، در مرحله انتخاب ورود کردند و همه آثار را بررسی کردند. بعد در جلسه‌ای جمع‌بندی شده و تعدادی از این آثار به مرحله نهایی رسیدند که داوری روی آنها انجام می‌شود. آثاری که به مرحله داوری نهایی رسیدند، چکیده‌ها و عناوین‌شان در کتابچه‌ای منتشر می‌شود و البته امیدواریم که بتوانیم آثار پژوهشی نهایی یعنی در حوزه مقاله، جستار، خلاصه پایان‌نامه و رساله را بعدها در کتابی منتشر کنیم.
الان هنوز مشخص نیست؟
کتاب جایزه که منتشر می‌شود، چکیده مقالات را دارد اما برای اینکه این کتاب، همه مقالات و همه جستارها را داشته باشد، عدم‌توازن در بخش‌های مختلف مانع است. مثلا یک رساله دکتری یک کتاب است و عمدتا این جایزه‌ها این گونه‌اند که کتابچه‌ای را منتشر می‌کنند و پژوهش‌ها با چکیده‌ها معرفی می‌شوند و مخاطب آن پژوهش‌ها را جست‌وجو می‌کند و آن را پیدا می‌کند.
در طول سال به این مقالات جهت می‌دهید تا به سمت یک‌سری تولید محتوا بروند که با برنامه شما همخوان باشد یا صرفا از بین آنچه که تولید شده، داوری می‌کنید؟
خیلی مهم نیست که چیزی با برنامه ما همخوان باشد. هر آن چیزی که در حوزه سینما وجود دارد، مورد داوری قرار می‌گیرد.
الان شما در فراخوان‌تان مثلا موضوع تمدن اسلامی را دارید و ممکن است در این حوزه پژوهشی انجام نشده باشد.
ما انواع رویکردها را داریم. این رویکردهایی است که ما پیش‌بینی کردیم و اینها برای آثار امتیازآورتر است. جایزه پژوهش وظیفه این را ندارد که آثار را سفارش دهد. آنجایی که آثار را سفارش می‌دهد، معاونت توسعه فناوری و مطالعات دانش سینمایی است. یعنی آنها هرسال مجموعه‌ای از سرفصل‌ها را برای پژوهش‌ها به صورت مقاله یا پژوهش معرفی می‌کنند و از آنها حمایت می‌کنند.
این دولت یک سال است که آمده و برای قضاوت آن زود به نظر می‌رسد اما می‌توان پرسید متصدیان رویدادی مثل جایزه پژوهش سال سینمای ایران، در طول سال چه می‌کنند که سر سال وقتی می‌خواهیم چنین جایزه‌ای را داشته باشیم، آثاری موجود باشند که با رویکردها و راهبردهای مدنظر، همخوان باشند؟ چون این جایزه، به هر حال جلوه‌ای است که در آن خروجی‌ها را می‌بینیم؛ اما فرآیند یک‌ساله‌ای باید در پشت آن وجود داشته باشد.
بله. این تقدیر از کسانی که در حوزه سینما به پژوهش پرداخته‌اند.
الان در مورد پژوهش سینمایی سوال می‌پرسم. تولیدات پژوهشی در حوزه سینمای ایران کم است ولی به‌راحتی در جزئی‌ترین موارد سینمای جهان، چه هند و چه آمریکا و حتی کره و برخی کشورهای دیگر، داده‌های ریز و تحلیل جامعه‌شناختی و مسائل دیگر را دارید که راحت می‌توانید آن سینما را توسط آنها بشناسید و بعد ممکن است تحلیل ثانویه خودتان را سوار آن داده‌ها کنید. در مورد ایران، این، به نظر می‌رسد به آن قوت نیست.
درست است. به آن قوت نیست و دلایل متعددی دارد. یک اینکه اساسا اقبال به پژوهش در حوزه‌های نرم خیلی زیاد نبوده است. در حوزه بازی‌ها و در حوزه انیمیشن هم این مساله را داریم، در مورد سریال این مساله را جدی داریم. اساسا پژوهش در حوزه نرم و رسانه‌ای خیلی کم داریم. همه توان ما بر این است که بتوانیم این پژوهش‌ها را افزایش دهیم. یکی از الگوها این است که جایزه برگزار کنیم، تقدیر کنیم، آنها را بشناسانیم و در مورد آن گفت‌وگو و نشست و سمینار برگزار کنیم. همچنین می‌تواند این جایزه انگیزه‌هایی را برای تولید آثار ایجاد کند. وزارت ارشاد و سازمان سینمایی به این نتیجه رسیده‌اند که پژوهش‌های راهبردی و کاربردی را نیاز داریم. چه پژوهش‌هایی که راهبردها را تحلیل می‌کنند و چه پژوهش‌هایی که به هر نحو، کاربردی می‌توانند اثر مستقیم در وضعیت سینمای امروز ما و همچنین تاثیر سینما بر جامعه‌شناسی داشته باشند. این اتفاق می‌افتد ولی اینکه سرعت آن خوب است، حتما نباید راضی باشیم و سرعت کم است ولی آیا کاملا نادیده گرفته می‌شود؟ من معتقدم نادیده گرفته نمی‌شود و حتما نیاز به کار بیشتر و حتما نیاز به تلاش بیشتر دارد و از آن مهم‌تر آن است که اساسا مفهوم پژوهش به شکل کلان در میان تمام مدیران ارشد کشور خصوصا مدیران فرهنگی جدی‌تر تلقی شود. چه مدیران ارشد فرهنگی و چه مدیران میانی فرهنگی. یعنی پشتوانه پژوهش را بتوانیم به‌عنوان مهم‌ترین پشتوانه برای تولیدات خود، برای تعیین شاخص‌ها و برای تایید عملکردمون داشته باشیم.
پژوهش‌هایی که انجام می‌شود در چه حوزه‌هایی است؟
من این را نباید پاسخ دهم و در حیطه مسئولیت من نیست. بلکه در حیطه مسئولیت دکتر آشنا و تیم آنها در معاونت توسعه فناوری و مطالعات سینمایی است. اما به‌عنوان فرد مطلع این را پاسخ می‌دهم. در حوزه سینمای ملی و ادبیات‌سازی برای سینمای ملی پژوهش‌های زیادی انجام می‌شود و در حوزه انیمیشن، راهبردهای انیمیشن و مطالعات تطبیقی بین انیمیشن و سایر شقوق علوم انسانی هم مطالعات جدی انجام می‌شود. در حوزه مفهوم قهرمان در سینما پژوهش شده است، درباره مفهوم زن در سینما پژوهش شده است که اعم از مقاله، پژوهش‌های کامل و جامع و حتی جستارهای پژوهشی است. در پژوهش‌های امسال یک نکته مهم، تنوع موضوعات است که خیلی به چشم می‌آید یعنی زاویه‌های جدید و موضوعات جدیدی درباره پژوهش دیده می‌شود که کمتر در گذشته به آنها پرداخته می‌شد. اعم از کرونا، تاثیر کرونا بر سینما تا تاثیر شبکه‌های اجتماعی از جمله اینستاگرام بر افزایش مخاطب یک فیلم. موضوعاتی که خرد و کوچک شده و در دامنه موضوعات پژوهشی سینمایی آمده، اهمیت دارد. به‌عنوان کسی که به پژوهش‌های یک‌سال سینمای ایران، حداقل آنهایی که به دبیرخانه ارسال شده، نظر انداخته و نگاه کرده، می‌توانم بگویم هنوز موضوعات مهمی مغفول است و هنوز مطالعات تطبیقی میان سینمای ایران و سینمای شرق، سینمای ایران و سینمای غرب انجام نشده است و هنوز شاخص‌ها و مولفه‌هایی که سینمای ایران را نسبت به سینمای جهان یکه و یگانه می‌کند دیده نشده است و جای کار دارد. هنوز پژوهش‌ها به قدر کافی شایسته و بایسته اتفاق نیفتاده است. یک مساله درباره سینما وجود دارد که پژوهشگاه‌های متعدد فرهنگی در ایران وجود دارند و عمدتا موضوعات مختلفی را مورد بررسی قرار می‌دهند.
و یکی از موضوعات سینماست و سینما را در کنار موسیقی و تلویزیون و... تحلیل می‌کنند
بله. نکته این است که این تجمیع نمی‌شود. یعنی یک پژوهشکده سینما نداریم. من یکی از پیشنهاداتم این است که یک پژوهشکده سینمایی یا پژوهشگاه سینمایی را حتما نیاز داریم با کارویژه بررسی سینما و عام‌تر سینما و رسانه، فعالیت کند؛ چون تمام آن چیزی که ما به لحاظ اجتماعی با آن مواجه هستیم موضوع رسانه اعم از سینماست. ما یک جای متمرکز برای پژوهش‌های سینمایی نداریم. پژوهش‌ها منحصر در پایان‌نامه‌های کارشناسی‌ارشد و رسالات دکتری شده‌اند که این پایان‌نامه‌های کارشناسی‌ارشد قدر و توان خود را دارند و در رساله‌های دکتری هم رشته سینما نداریم و دانشجویان هنر یا فلسفه هنر ممکن است بخواهند روی یک موضوع سینمایی کار کنند. برای همین جای مشخص و دقیقی در این زمینه نداریم. معاونت توسعه فناوری و مطالعات به سمت حمایت از پژوهش می‌روند اما ساختار پژوهشگاهی ندارند یعنی به‌رغم اینکه وظیفه سازمانی آنهاست و خیلی تلاش می‌کنند، اما ساختار پژوهشی به شکلی که هیات‌علمی مشخص و روشنی وجود داشته باشد، نداریم و اساتید مدعو در آنجا هستند. ما نیازمند هستیم یک پژوهشکده متمرکز در حوزه سینما و رسانه داشته باشیم.
بخش‌هایی که بیان کردید بیشتر بخش‌های محتوایی است. از لحاظ ساختاری پژوهش داریم؟ مثلا در مورد توزیع اکران در سینمای ایران که به تهرانیزه کردن سینمای ایران رسید. یا بحث‌هایی از این دست، چقدر پژوهش می‌شود؟ الان قهرمان که بحث خوبی هم هست، به محتوا برمی‌گردد.
پژوهش تاثیر کرونا بر سینمای ایران را داریم که تاثیر کرونا بر نرفتن مخاطبان به سینما بود. مثلا در پژوهش‌هایی که داریم رفتار سفر مشتری به یکی از سینماهای کشور را بررسی کرده‌اند. مخاطب‌شناسی کردند و این ربطی به فیلم ندارد و به خود سینما به ماهو سینما و سالن سینما مربوط می‌شود. از این موضوعات داریم و مهم است.
یک‌سری از مشکلاتی که برای ما پیش آمده، به‌خاطر همین است که به این مسائل ساختاری توجه نشده است و به جاهایی می‌رسد که به پول مشکوک در سینما می‌رسیم. چون بحث ساختاری درباره چرخه اقتصادی سینما تبیین نشده است.
بله. این از رویکردهایی ما نیز بود. هم اقتصاد و هم ساختار در رویکردها بود. با شما موافق هستم. البته این قید مطلق انجام نشده را قبول ندارم. آن چیزی که من مطلع هستم، این است که مطالعاتی انجام شده و ما صرفا ورود به محتوای فیلم‌ها را نداریم. درباره سینما و حیات سینما، صنعت سینما، اقتصاد سینما و تطبیق سینما بر شئون اقتصادی، پژوهش‌هایی انجام شده است. اما آیا این پژوهش‌ها مدون شده‌اند یا مسیریابی درستی شده‌اند، به نظرم هنوز جای کار دارد. یعنی ما هنوز در احصا مسائل سینما چه به لحاظ محتوایی و چه به لحاظ ساختاری و چه از لحاظ اقتصادی نیاز به توجه داریم. اگر این سه حوزه را در سینما مهم بدانیم، اینکه بگوییم همه اینها هم وزن در آن پژوهش انجام شده، این‌طور نیست. درباره سوالات اساسی که ما باید احصا می‌کردیم و می‌فهمیدیم با چه اتفاقاتی مواجه هستیم، تلاش‌های زیادی شده است که در وزارت ارشاد و سازمان سینمایی صورت گرفته است ولی این کافی است؟ خیر، هنوز کافی نیست. عمده آثاری که ما در حوزه مقاله، پایان‌نامه و رساله داریم کارهای دانشگاهی و دانشجوست. دانشجو مقاله خود را هم منتشر کرده است. کارهایی که مثبت است نه اینکه کسی پژوهشی را در قالب مقاله ارائه کرده است یا طرح‌های پژوهشی کلانی که انجام شود و نیاز به بودجه دارد همچنان باید مسیر داشته باشد که معاونت دوره جدید خیلی تلاش می‌کند ولی هنوز کافی نیست. راه‌حل به نظر من تاسیس یک پژوهشگاه و پژوهشکده است.
چقدر امیدوار هستید این اتفاق بیفتد و واقعا در آن کار کنند؟
نکته مهم وجود دارد که در حوزه فرهنگ خیلی جاها را تاسیس می‌کنیم اما تاسیس کردن کفایت نمی‌کند. پژوهشگاه و پژوهشکده‌ها حتما نیازمند تامین بودجه هستند و حتما نیازمند تامین اساتید و هیات‌علمی دقیق هستند. به نظرم هنوز برای رسیدن به اینکه ساختار تکمیل و کامل شود و این چرخه حرفه‌ای برای این باشد که پژوهش‌های حوزه سینما و رسانه ما جامع شود، راه داریم ولی این راه درازی نیست. یک عزم و اراده می‌خواهد که اساتید دانشگاه و پژوهشگران حوزه سینما در ایران با همدیگر این اراده را داشته باشند و به تصمیم جمعی برسند که این خرد جمعی را جامه عمل بپوشانند. ما نیاز داریم که این اتفاق بیفتد و اگر این اتفاق بیفتد تحول جدی در حوزه پژوهش سینما انجام می‌شود.
مقالات نسبت به سال‌های قبل تکراری نیستند؟ به این معنا که بسامد موضوعات یکسان نیست؟
این موج وجود دارد. یعنی در برخی از آثار این را داریم.
ذهن پژوهشگران و دانشجویان ما به چه سمتی است؟
یک نکته مهم وجود دارد که حوزه‌های پژوهشی در علوم انسانی مخصوصا وقتی به سمت امور عمومی‌تر سینما می‌آیند، ترندها بر آنها تاثیر می‌گذارند. یک چیزی ترند می‌شود و بدون اینکه جهت داشته باشد، سینه‌به‌سینه نقل می‌شود و در محافل رسمی از آن حرف زده می‌شود و تبدیل به یک ترند یا موج می‌شود. این موج‌ها وجود دارد و فراز و فرود موج‌ها قابل رصد در ادوار مختلف هستند اما نمی‌توان گفت پژوهش‌های خیلی جدی منحصربه‌فرد و ناظر بر مسائل کاربردی و راهبردی روز وجود ندارد. هر دو دسته هستند. هم موضوعاتی که قبلا از زوایای دیگر روی آنها کار شده و هم موضوعات بدیع و جدیدی که اساسا ندیده بودیم.