میثم اکبری، خبرنگار:بررسی آمار تولیدات صنعتی شرکت‌های حاضر در بورس و فرابورس از آنجا مهم و نیازمند بررسی است که بدانیم بیش از ۲۸۰ شرکت صنعتی پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار و فرابورس بیش از نیمی از تولید کشور را دراختیار دارند. مرکز پژوهش‌های مجلس و پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی به‌صورت ماهانه گزارشی از این شاخص منتشر می‌کنند. براساس داده‌های مردادماه شرکت‌های بورسی، رشد شاخص تولید شرکت‌های صادراتی بعد از ۲۲‌ماه بیشتر از رشد شاخص تولید سایر شرکت‌ها شده است. همچنین رشد تولید کالاهای نهایی (مصرفی و سرمایه‌ای) در ماه‌های اخیر بیشتر از رشد تولید کالاهای واسطه‌ای شده است. همچنین مطابق با برآوردها طی شهریورماه ۱۴۰۱، شاخص تولید شرکت‌های صنعتی بورسی نسبت به ماه مشابه سال قبل با افزایش 6.2 درصدی و نسبت به ماه قبل با افزایش ۱۵‌درصدی مواجه شده است. همچنین شاخص فروش شرکت‌های صنعتی بورسی در شهریورماه نسبت به ماه مشابه سال قبل با افزایش 16.6 درصدی و نسبت به ماه قبل با افزایش 21.3 درصدی مواجه شده است. همچنین شاخص قیمت فعالیت‌های صنعتی بورسی نسبت به ماه مشابه سال قبل 40.2‌ درصد افزایش و نسبت به ماه قبل 1.3‌ درصد کاهش یافته است. با حذف ارز ترجیحی مواد اولیه رشته‌فعالیت غذایی و آشامیدنی به جز قند و شکر، رشد ماهیانه شاخص قیمت این رشته‌فعالیت در اردیبهشت و خردادماه به حدود ۴۵ و ۵۰ درصد رسید، لکن در ماه‌های بعد و پس از تخلیه اثر این شوک به‌شدت کاهش یافت و در مرداد و شهریورماه رشد ماهیانه این رشته‌فعالیت منفی و در شهریورماه منفی دو درصد بوده است.

تولیدات صنعتی رکورد زد

بر اساس آمار، بعد از کاهش قابل توجه تولید صنعتی در نیمه‌دوم سال ۱۳۹۷ و ابتدای سال ۱۳۹۸، رشد تولید این بخش از فصل چهارم ۱۳۹۸ صنعت روند صعودی به خود گرفت و این روند صعودی تا خردادماه ۱۴۰۰ ادامه داشت. روند افزایشی رشد شاخص تولید در تابستان متوقف شد و رشد شاخص تولید در تیر‌ماه و مردادماه به‌ترتیب به 3.1‌ درصد و صفردرصد رسید. اما در پاییز مجددا روند رشد شاخص تولید صنعتی نزولی شد و رشد شاخص در ماه‌های پاییز نسبت سال گذشته به بازه منفی یک تا صفر درصد رسید، در دی‌ماه و بهمن‌ماه رشد شاخص تولید صنعتی نسبت به سال گذشته به ترتیب منفی 0.1 درصد و منفی 0.7 درصد رسید. در ادامه روند نزولی ملایم شاخص تولید صنعتی شرکت‌های بورسی، این شاخص در اسفندماه نسبت به سال گذشته حدود 1.2‌ درصد کاهش داشته است. بعد از کاهش بیش از ۵ درصدی شاخص تولید صنعتی در فروردین‌ماه روند رشد این شاخص در دو ماه اردیبهشت و خرداد صعودی شد و در اردیبهشت رشد شاخص تولید صنعتی شرکت‌های بورسی به نزدیک صفر درصد رسید و از خردادماه روند افزایش رشد این شاخص شروع شد و شاخص تولید صنعتی در خرداد، تیر و مرداد به‌ترتیب 2.5، 5.8 و 6.7 درصد نسبت به‌مدت مشابه سال قبل رشد داشته است. طی شهریورماه ۱۴۰۱، شاخص تولید شرکت‌های صنعتی بورسی نسبت به ماه مشابه سال قبل با افزایش 6.2 درصدی و نسبت به ماه قبل با افزایش ۱۵ درصدی مواجه شده که رشد مثبت بالای ۶ درصد در مرداد‌ماه در یک‌سال اخیر بی‌سابقه بوده است. طی شهریورماه ۱۴۰۱، شاخص فروش شرکت‌های صنعتی بورسی نسبت به ماه مشابه سال قبل با افزایش 16.6 درصدی و نسبت به ماه قبل با افزایش 21.3 درصدی مواجه شده است. از طرفی رشد شاخص تولید صنعتی در سه‌ماهه اخیر نیز روند صعودی به‌خود گرفته است. در بین صنایع، «خودروسازی و ساخت قطعات» با رشد بالای ۲۰ درصد (نسبت به مدت مشابه سال قبل) بیشترین رشد را داشته است. به‌همین ترتیب رشد در صنعت بزرگ کشور یعنی محصولات شیمیایی و فلزات اساسی نیز در این بازه زمانی مثبت بوده است. 
شاخص تولید شرکت‌های معدنی بورسی هم نسبت به ماه مشابه سال قبل با افزایش 40.4 درصدی و نسبت به ماه قبل با افزایش 51.4 درصدی مواجه شده است. همچنین شاخص فروش این شرکت‌ها هم نسبت به ماه مشابه سال قبل با افزایش 58.6 درصدی و نسبت به ماه قبل با افزایش 50.2 درصدی مواجه شده است.

رشد فروش شرکت‌ها 

برای اینکه تحلیل جامعی از چرایی تغییرات در تولید داشته باشیم، بررسی آمار تولید به‌تنهایی کفایت نمی‌کند. بررسی تغییرات در موجودی انبار محصولات، علاوه‌بر‌ اینکه تحلیل بیشتری از علت تغییرات ارائه می‌دهد می‌تواند در پیش‌بینی روند تولید نیز کمک کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد طی سه‌ماه اخیر (خردادماه تا مرداد‌ماه) رشد فروش شرکت‌ها بیشتر از رشد تولیدشان بوده و همین امر باعث کاهش قابل توجه موجودی انبار شده است. این کاهش قابل توجه در موجودی انبار همزمان با رشد مثبت تولید صنعتی بوده است که نشان از این دارد که تقاضا برای محصولات صنعتی افزایش قابل توجهی داشته است. البته لازم به ذکر است که بخش قابل توجهی از کاهش در موجودی انبار در سه‌ماه اخیر مربوط به کاهش قابل توجه موجودی انبار شرکت‌های خودروسازی است. در سه‌ماه اخیر رشد فروش شرکت‌های خودروسازی به‌طور قابل توجهی از رشد تولیدشان پیشی گرفته و همین امر باعث کاهش در موجودی انبار این شرکت‌ها شده است که در سال‌های قبلی تجمیع شده بودند. صنعت خودروسازی در چند سال اخیر به‌واسطه محدودیت‌هایی که در واردات خودرو وجود دارد همواره با مازاد تقاضا روبه‌رو بوده است و همین امر زمینه‌ساز رشد تولید در این صنعت را فراهم آورده است.
در بین صنایع، محصولات شیمیایی در دو‌ ماه ابتدای سال رشد تولید منفی و افزایش در موجودی انبار را داشت. اما رشد این صنعت از خردادماه به بعد مثبت شد ولی با این حال هنوز رشد تولید در این صنعت بیشتر از رشد تقاضا و فروش بوده و موجودی انبار در این صنعت افزایش نشان می‌دهد. اما صنعت فلزات اساسی در سه ‌ماه ابتدایی سال برخلاف نیمه‌دوم سال قبل هم شاخص تولید مثبت داشته و هم موجودی انبار در این صنعت بعد از چند ماه در این سه ماه کاهش را نشان می‌دهد. در تیرماه علی‌رغم رشد تولید بالا در این صنعت، موجودی انبار نیز در این صنعت افزایش پیدا کرده است. به‌عبارت دیگر بازار تمام افزایش تولید را جذب نکرده و احتمالا در ماه‌های آتی رشد تولید این صنعت اندکی کاهش پیدا کند. کما اینکه در مردادماه رشد این صنعت کمتر از تیرماه بوده است.

کاهش اندک اثر منفی محدودیت مالی

در اقتصاد ایران محدودیت نقدینگی در صنایع همواره از اصلی‌ترین مشکل‌های تولید برشمرده شده است. البته محدودیت مالی برای همه شرکت‌ها به یک اندازه نیست و در برخی شرکت‌ها شدیدتر و در برخی شرکت‌ها محدودیت مالی کمرنگ‌تر است. در سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹ تقریبا در تمام دوره‌ها رشد شرکت‌هایی که محدودیت مالی شدیدتری داشتند کمتر از رشد سایر شرکت‌ها بوده است. در برخی برهه‌های زمانی مانند خرداد تا آذر ۱۳۹۸ و آبان تا دی‌ماه ۱۳۹۶ این محدودیت اثر شدیدتری بر رشد تولید داشته است. اما از ابتدای سال ۱۴۰۰ تا خرداد ۱۴۰۱ (به‌جز معدود ماه‌هایی) رشد دو گروه از شرکت‌ها که با توجه به محدودیت مالی بسیار نزدیک به ‌هم بوده است. لذا از ابتدای فروردین ۱۴۰۰ تاکنون محدودیت مالی تغییرات و نوسانات تولید را به‌طور معنی‌داری تحت‌تاثیر قرار نداده است.

رشد تولید شرکت‌های صادراتی بعد از 22 ماه

رشد تولید در برخی صنایع به‌شدت به بازار صادراتی وابسته است. از این ‌رو تغییرات فرآیندها و رویه‌های صادراتی و گسترده یا محدودشدن بازار صادراتی یکی از عواملی است که بخشی از تغییرات در تولید را توضیح می‌دهد. به‌منظور بررسی اثر صادرات بر رشد تولید شرکت‌ها بر اساس درجه صادرات‌محوری به دو گروه تقسیم شده است (ملاک در اینجا درصد محصول صادراتی به کل فروش در هر شرکت بوده است). از آبان‌ماه سال ۱۳۹۶ تا خرداد ۱۴۰۱ برخلاف دوره قبلی رشد تولید صنایع صادرات‌محور از رشد تولید سایر صنایع پایین‌تر بوده است. در اردیبهشت ۱۴۰۱ با وجود اینکه رشد شاخص تولید شرکت‌های صادرات‌محور شدید منفی‌بوده رشد شاخص تولید شرکت‌هایی که کمتر به صادرات اتکا داشتند به بیش از ۶ درصد رسیده است و اختلاف رشد این دو گروه به ۱۰ درصد رسیده بود که نشان از این دارد در این ماه شرکت‌های صادراتی رشد کمتری نسبت به سایر شرکت‌ها داشتند. این اختلاف از خردادماه به بعد کمتر شد و در تیرماه رشد تولید هر دو گروه تقریبا برابر شده است، اما در مرداد‌ماه بعد از ۲۲ ماه، رشد شاخص تولید شرکت‌های صادراتی بیشتر از سایر شرکت‌ها شد.

رشد بالای 10 درصدی شرکت‌های واردات‌محور

در‌خصوص شرکت‌های واردات‌محور نیز چون درجه وابستگی به واردات در بین صنایع و حتی شرکت‌های مختلف متفاوت است، بدیهی است مشکلی مانند تحریم که واردات را مختل می‌کند روی صنایع وابسته‌تر اثر بیشتری دارد. برای اینکه اثر واردات بر رشد تولید صنایع مشخص شود شرکت‌ها بر اساس درجه وابستگی به واردات (در اینجا نسبت نهاده‌های وارداتی به تولید تعریف شده است) به دو گروه واردات‌محور شدید و واردات‌محوری کم تقسیم شده‌اند و رشد تولید در این دو گروه در دوره‌های مختلف با هم مقایسه شده است. در سال ۱۳۹۹ به بعد رشد شرکت‌های واردات محور بالاتر از سایر شرکت‌ها بوده است. به‌طوری که از آبان‌ماه تا اسفندماه ۱۴۰۰ در‌حالی رشد شرکت‌های با درجه واردات‌محوری بالا در بازه مثبت 2.6 تا ۴ بوده، رشد سایر شرکت‌ها در بازه منفی 1.8 تا منفی  3.8درصد بوده و روند نزولی داشته است. در اردیبهشت و خرداد در‌حالی‌که رشد شرکت‌های کمتر وابسته به واردات منفی بوده، رشد تولید شرکت‌های واردات‌محور به‌طور متوسط بالای ۶ درصد بوده است. در تیرماه و مردادماه نیز این الگو تکرار شد و در‌حالی‌که گروه شرکت‌های کمتر وابسته به واردات در این ماه رشد نزدیک به صفر داشتند، رشد شرکت‌های واردات محور به بالای ۱۰ درصد رسید.

رشد 45 درصدی سود شرکت‌های بورسی

اگرچه سودآوری در شرکت‌ها و صنایع مساله مالی به‌حساب می‌آید، ولی باید به این نکته توجه کرد که برای تداوم تولید و پایداری رشد در صنایع داشتن حاشیه سود مطمئن از الزامات به‌شمار می‌آید. براساس آمار رشد اسمی سود شرکت‌ها در 9‌ماهه ۱۴۰۰ نسبت به‌مدت مشابه سال قبل ۶۴ درصد بوده است. اما براساس گزارش‌های 12‌ماهه سود اسمی ۴۸۴ شرکت بورسی در سال ۱۴۰۰ حدود 42.8درصد بیشتر از سال قبل بوده است. در سه ماهه ابتدای سال ۱۴۰۱ رشد سود اسمی شرکت‌ها نسبت به سال قبل به  45.4درصد رسیده است. روند سودسازی شرکت‌های بورسی را می‌توان از طریق تعداد شرکت‌های زیان‌ده نیز دنبال کرد. بر اساس اطلاعات شرکت‌های بورسی، در 9ماهه ۱۴۰۰ تعداد ۵۶ شرکت سود خود را منفی گزارش کردند که این آمار نسبت به‌مدت مشابه سال قبل ۸ واحد بیشتر بوده است. اما بر اساس گزارش‌های 12ماهه ۱۴۰۰ تنها ۳۴ شرکت زیان‌ده شناسایی می‌شوند که نسبت به سال قبل یک‌واحد کمتر شده است. بر اساس گزارش سودآوری سه ماهه ۱۴۰۱ تعداد شرکت‌های زیان‌ده ۶۸ شرکت بودند که نسبت به سال قبل از نظر تعداد تغییری نکرده‌اند.

خودروسازان در مسیر کاهش زیان

در بین صنایع مهم مانند سنوات اخیر شرکت‌های خودروسازی و ساخت قطعات بدترین وضعیت را از نظر سودآوری دارند، به‌صورتی‌که تنها صنعتی هستند که جمع سود خالص شرکت‌های آن منفی می‌شود. در این صنعت مجموع زیان ایجاد شده در سال مالی ۱۴۰۰ حدود ۳۰ درصد بیشتر از سال قبل بوده است. اما در سه ماهه ۱۴۰۱ زیان ساخته‌شده صنعت خودروسازی 37.4 درصد کمتر از زیان ساخته شده در فصل مشابه سال قبل است. صنعت محصولات شیمیایی و فلزات اساسی که صادرات‌محور هستند به‌ترتیب با ۵۳ و 52.3 درصد رشد سود اسمی در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال قبل بیشترین رشد در سودآوری در بین صنایع را داشتند. اما رشد سودآوری این صنایع در بهار ۱۴۰۱ به حدود ۲۰ درصد رسیده است که بسیار کمتر از تورم و همچنین رشد سودآوری سایر شرکت‌ها است. به‌علاوه تعداد شرکت‌های زیان‌ده نیز در بهار ۱۴۰۱ در این دو صنعت افزایش داشته است. در سال ۱۴۰۰ به‌جز صنعت خودروسازی، تنها صنعتی که رشد اسمى مجموع سودهای شرکت‌های آن نسبت به سال قبل کمتر شده است، صنعت محصولات غذایی است. اما سودآوری در سه ماهه ابتدای سال ۱۴۰۱ برای صنعت مواد غذایی بهتر از سال قبل بوده است و رشد 37.4 درصدی نسبت به‌مدت مشابه سال قبل داشته است. آزادسازی قیمت‌ها ناشی از حذف ارز ترجیحی یکی از عوامل اثرگذار بر سودآوری در این صنعت بوده است. سود شرکت‌های صنعت محصولات دارویی نیز در سه ماهه ابتدایی سال ۱۴۰۱ بیش از 47.6 درصد بیشتر از مدت مشابه سال قبل بوده است.

رشد منفی کالاهای خوراکی 

آمار تولید منتشرشده توسط وزارت صمت در 5 ماهه اول 1401 نشان می‌دهد بیشترین رشد تولید در میان کاهای منتخب صنعتی مربوط به اتوبوس، مینی‌بوس و ون با رشد 147 درصدی بوده است که از تولید 763 دستگاه در پنج ماهه اول 1400 به تولید هزار و 855 دستگاه در پنج ماهه نخست 1401 رسید. پس از آن الیاف اکریلیک در دسته محصولات نساجی با رشد 86.8 درصدی قرار دارد. از سویی طی 5 ماهه 1401 در مقایسه با 5 ماهه 1400، تولید روغن خوراکی از 867 هزار تن به 646 هزار تن رسید که با نرخ رشد منفی 25.5درصدی بیشترین کاهش را در مقایسه با سایر محصولات داشت. سایر محصولات مطرح و مهم نظیر فولاد خام، خودروی سواری و لاستیک رشد مثبت و محصولاتی نظیر سیمان و روغن صنعتی رشد کاهشی داشتند. 

رشد 20 درصدی تولید فولاد 

براساس آمارهایی که انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران منتشر کرده است، در 5ماهه نخست سال جاری 9 میلیون و 53 هزار تن محصولات فولادی، 12 میلیون و 651 هزار تن فولاد میانی و 14 میلیون و 653 هزار تن نیز آهن اسفنجی در کشور تولید شده است. طبق این آمارها، رشد تولید محصولات فولادی در 5ماهه نخست امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته 20 درصد، در فولاد میانی 17 و در آهن اسفنجی نیز 19 درصد بوده است. نگاهی جزئی‌تر به آمارها نشان می‌دهد رشد تولید تیرآهن در 5ماهه نخست امسال 10 درصد، میل‌گرد 22 درصد، نبشی، ناودانی و سایر مقاطع 15 درصد و درمجموع کل مقاطع طویل فولادی 21 درصد بوده است. در بخش مقاطع تخت فولادی نیز رشد این بخش امسال 20 درصد بوده است. در بخش فولاد میانی، رشد بیلت و بلوم 18 درصد و اسلب 15 درصد بوده است. اما بررسی مقایسه‌ای از وضعیت تولید فولاد و محصولات فولادی در کشور نشان می‌دهد در طول 5 ماهه سال‌های 1394 تا 1401، میزان تولید 5ماهه نخست امسال بیشترین میزان تولید فولاد در کشور بوده و تولید امسال یک رکورد برای صنعت فولاد ایران محسوب می‌شود، به‌طوری که در بخش محصولات فولادی رقم تولید 9 میلیون و 53 هزار تن درحالی به‌دست‌آمده که بیشترین مقدار آن طی 8 سال اخیر مربوط به سال 97 با 8 میلیون و 810 هزار تن بوده است که رقم تولید فعلی 243 هزار تن بیش از آن است. در بخش فولاد میانی، تولید 5ماهه امسال 12 میلیون و 651 هزار تن بوده که در مقایسه با بیشترین رقم 8 سال اخیر که مربوط به سال 1399 با 12 میلیون و 354 هزار تن بوده، حدود 300 هزار تن بیشتر است. در بخش آهن اسفنجی نیز میزان تولید 14 میلیون و 653 هزار تنی 5ماهه نخست امسال از بیشترین رقم 8 سال اخیر که مربوط به سال 1399 با 12 میلیون و 883 هزار تن بوده، یک میلیون و 770 هزار تن بیشتر است. 

تخلیه شوک حذف ارز ترجیحی 

در شهریورماه ۱۴۰۱ نرخ رشد ماهیانه قیمت فعالیت‌های صنعتی بورسی برای دومین ماه پیاپی منفی و برابر منفی 1.3 درصد شد که منجر به تداوم روند نزولی رشد نقطه‌به‌نقطه در فصل تابستان و رسیدن آن به 40.2درصد شد. شایان ذکر است میانگین سالیانه شاخص قیمت هم در شهریورماه ۱۴۰۱ روند نزولی یک سال اخیر خود را ادامه داد و با ۳ واحد درصد کاهش نسبت به ماه قبل، میزان 54.1 درصد افزایش را نشان می‌دهد. یکی از رشته‌فعالیت‌های دیگری که در ماه‌های ابتدایی سال مشمول حذف ارز ترجیحی شده رشته فعالیت غذایی و آشامیدنی به جز قند و شکر بود. بررسی روند قیمت‌ها در این رشته فعالیت هم بعد از گذشت چند ماه از اعمال این سیاست جالب توجه است: با حذف ارز ترجیحی مواد اولیه رشته‌فعالیت غذایی و آشامیدنی به جز قند و شکر، رشد ماهیانه شاخص قیمت این رشته‌فعالیت در اردیبهشت و خردادماه به حدود ۴۵ و ۵۰ درصد رسید، لکن در ماه‌های بعد و پس از تخلیه اثر این شوک به‌شدت کاهش یافت و در مرداد و شهریورماه رشد ماهیانه این رشته‌فعالیت منفی و در شهریورماه منفی دو درصد بوده است. به‌طور مشابه رشد نقطه‌به‌نقطه قیمت در این رشته فعالیت هم از تیرماه مسیر نزولی را طی کرده است و در شهریورماه به ۱۳۹ درصد رسیده است؛ شایان ذکر است میانگین سالیانه قیمت در این رشته‌فعالیت ۹۵ درصد افزایش یافته است.