زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: دانشگاه‌ها اصلی‌ترین مسیر برای پیشرفت تکنولوژی و رسیدن به فناوری‌های روز در دنیای امروز به شمار می‌روند؛ به همین دلیل هر اتفاقی که در حوزه سیاستگذاری کلان محیط دانشگاهی اتخاذ شود، خواه ناخواه در جامعه هم ظهور و بروز عینی خواهد داشت. رخوت و شادابی علمی دانشگاه‌ها نقش بسزایی در رسیدن به فناوری‌های جدید یا درجا زدن در این حوزه دارد. با توجه به نقش پررنگ مراکز آکادمیک در تغییر سبک زندگی مردم در حوزه‌های مختلف و حتی تبدیل کشورها به قدرت‌های اقتصادی، مقوله حکمرانی آموزش عالی نیز از اهمیت ویژه‌تری برخوردار می‌شود. حکمرانی که در مقطع اول ایجاد دانشگاه‌ها، باعث تداوم فعالیت آنها در قالب نسل اول و پرداخت صرف به مقوله آموزش شد و بعد از اینکه سیاستگذاران آموزش عالی تصمیم گرفتند در حوزه حکمرانی دانشگاه‌ها تغییراتی ایجاد کنند، به‌صورت طبیعی دانشگاه‌ها نیز به‌سمت نسل دوم سوق داده شد و امروز فعالیت نسل‌های سوم و چهارم دانشگاه‌ها مطرح می‌شود. هرچه وظایف تعریف‌شده برای دانشگاه‌ها بیشتر و سهم آنها در تغییر شرایط جامعه نیز افزایش می‌یابد، به همان میزان هم حکمرانی آموزش عالی از اهمیت بیشتری برخوردار می‌شود. به‌عبارت صحیح هرچه بتوان حکمرانی قوی‌تر در آموزش عالی به معنی کلانش اجرایی کرد، قطعا در زیرنظام‌های آموزش عالی هم شرایط بهتری حاکم می‌شود. قطعا وجود حکمرانی درستی که بتواند چالش‌های آموزش عالی را برطرف کند، مقوله‌ای است که تحقق آن نیاز به درنظر گرفتن همه جوانب دارد. در این گزارش با نگاه به چهار مقاله «شناسایی عوامل موثر بر تحولات حکمرانی آموزش عالی: مطالعه‌ای فراترکیب»، «طراحی الگوی حکمرانی مطلوب در نظام آموزش عالی»، «بازنمایی مفهوم حکمرانی خوب در آموزش عالی: تحلیل ابعاد و بررسی ساختار عاملی شاخص‌ها» و «جایگاه نهادهای دانشجویی در حکمرانی آموزش عالی با رویکرد سیاست‌های کلی» پیشنهادهای طرح‌شده برای اصلاح الگوی حکمرانی فعلی را بررسی کردیم.
1. بسترسازی برای حضور گسترده محققان برای بررسی جنبه‌های حکمرانی آموزش عالی
چالش‌هایی که امروز دانشگاههای کشور در عرصه‌های مختلف با آن روبه‌رو هستند، لزوم تغییر حکمرانی و رسیدن به شیوه جدید مبتنی‌بر نیازهای کشور و همچنین تحقق برنامه‌های عملیاتی برای مشکلات فعلی را بیش از پیش می‌کند. حضور گسترده‌تر محققان در عرصه مطالعاتی مربوط به حکمرانی آموزش عالی یکی از همان مباحثی است که تحقق آن می‌تواند زمینه را برای تغییر شرایط فعلی مهیا کند؛ چراکه این مهم طبیعتا به یافته‌های دقیق‌تر علمی و عملی منجر شده و مسیر برای ایجاد حکمرانی جدید در عرصه آموزش عالی فراهم خواهد شد. در همین راستا محققان و سیاستگذاران باید نگاه چندوجهی داشته باشند تا بتوانند تحلیلی درست از تحولات حکمرانی این عرصه ارائه دهند.
2. دست‌اندرکاران باید فهم درستی از عوامل اثرگذار در تحولات حکمرانی داشته باشند
یکی از مشکلات امروز در حوزه آموزش عالی را می‌توان فهم گاه نادرست از واقعیت‌های موجود دانست، اتفاقی که باعث شده برخی قوانین موجود به جای اینکه راه را برای فعالیت‌های علمی هموار کنند، خود به مانعی تبدیل شوند، در این راستا فهم عوامل موثر بر تحولات حکمرانی آموزش عالی از سوی دست‌اندرکاران یکی از پیشنهادهایی است که تحقق آن می‌تواند وضعیت امروز مراکز آکادمیک کشور را دستخوش تغییر کند.
3. استقرار دانشگاه تمدن‌ساز؛ راهکاری برای برون‌رفت از وضعیت فعلی
به‌رغم اینکه عمده قوانین موجود در آموزش عالی کشور ناظر به وضعیت جهانی است، اما توجه به طرح کلی اندیشه اسلامی و پیگیری استقرار دانشگاه تمدن‌ساز را باید یکی از راهکارهای رسیدن به الگوی حکمرانی خوب تلقی کرد، موضوعی که نقش بسزایی در تحقق تمدن نوین اسلامی– ایرانی هم خواهد داشت.
4. اجرای پایلوت استقلال‌بخشی به دانشگاه‌ها
استقلال دانشگاه‌ها موضوعی است که هر از چندگاهی از سوی متولیان مراکز آکادمیک کشور طرح و این‌طور بیان می‌شود که تحقق این مساله می‌تواند سهم جالب‌توجهی در رفع بخشی از چالش‌های فعلی به‌ویژه در حوزه‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی داشته باشد. طبیعی است که تحقق استقلال دانشگاه‌ها یا تداوم وضعیت فعلی از حکمرانی آموزش عالی نشأت می‌گیرد و هرگونه تغییر در این زمینه باعث حرکت به‌سوی الگوی جدید حکمرانی خواهد شد. استقلال‌بخشی به دانشگاه‌ها و سپردن امور مربوط به این حوزه به دست خود دانشگاهیان موضوعی است که آن را به‌عنوان یکی از راهکارهای رسیدن به الگوی حکمرانی مطلوب معرفی می‌کند، اقدامی که لازم است تا پیش از اجرای کامل آن به‌صورت پایلوت در 13 دانشگاه بزرگ کشور اجرایی شود و البته قانون چهارم توسعه نیز آن را تایید کرده است.
5. تدوین نقشه راه؛ عملیاتی برای اعمال حکمرانی مطلوب
در کنار لزوم استقلال‌بخشی به مراکز آکادمیک، تدوین طرح جامع و نقشه راه برای عملیاتی شدن حکمرانی مطلوب هم پیشنهاد دیگر مطرح شده است که می‌تواند مسیر را برای فعالیت مراکز آکادمیک در حیطه‌های مختلف روشن کند. همچنین فراهم‌سازی امکان مشارکت همه ذی‌نفعان آموزش عالی اعم از دانشجو، هیات‌علمی و تعریف بسترهای قانونی آن، یکی از مولفه‌هایی است که تحقق آن می‌تواند درنهایت به شکل‌گیری الگوی حکمرانی مطلوب ختم شود، اما این مسائل منوط به آن است که تصمیم‌گیران آموزش عالی مباحث مطرح‌شده را سرلوحه قرار دهند.
6. پشتیبانی‌های سیاسی و اقتصادی برای تحقق حکمرانی
قطعا پیش‌نیاز اصلی برای تحقق حکمرانی مطلوب در آموزش عالی، لزوم وجود پشتیبانی‌های سیاسی، اقتصادی، مالی و اجتماعی موردنیاز است که سیاستگذاران باید بسترهای لازم برای تحقق آن را فراهم کنند. در کنار همه مسائل طرح‌شده، قطعا تاثیر تغییر و تحولات سیاسی بر تحقق حکمرانی مطلوب آموزش عالی یکی از چالش‌هایی است که باید برای جلوگیری از آن، قوانین مناسب وضع شود.
7. ساختار شورای عتف برای تحقق حکمرانی خوب مورد بازبینی قرار بگیرد
رسیدن به حکمرانی موردنیاز اتفاقی نیست که منتظر بمانیم تا روزی از دل یکی از مراکز آکادمیک بیرون آید، بلکه تحقق آن را باید از نهادهایی که نقش سیاستگذاری برای حوزه علم و آموزش کشور دارند، انتظار داشت. اتفاقی که طبیعتا برای تحقق آن باید در وهله اول شاهد تغییرات جالب‌توجه در دل این نهادها که در راس آن وزارت علوم قرار دارد، باشیم. اصلاح قانون و ساختار وزارت عتف منطبق با شاخص‌های حکمرانی خوب یکی از مهم‌ترین پیشنهادهایی است که اجرای آن می‌تواند سهم بسزایی در رسیدن به الگوی مناسب داشته باشد.
8. تغییر اساسنامه و ساختار دانشگاههای کشور
البته بازبینی ساختارهای موجود تنها به شورای عتف خلاصه نمی‌شود و باید اساسنامه و ساختار دانشگاه‌ها یا هر سازمان آموزش عالی منطبق با شاخص‌های حکمرانی خوب مورد بازبینی و اصلاح قرار بگیرد؛ موضوعی که اگر بخواهیم نگاه جزئی‌تر به آن داشته باشیم، باید بگوییم که تغییر آیین‌نامه‌های مربوط به فعالیت استادان چه در حوزه‌های آموزشی و چه پژوهشی و نحوه ارتقای آنها در اولویت قرار بگیرد.
9. استقلال شورای عتف و دانشگاه‌ها افزایش یابد
یکی دیگر از نکاتی که به‌عنوان پیشنهاد برای رسیدن به الگوی حکمرانی مطلوب مطرح شده، دادن استقلال بیشتر به وزارت عتف و دانشگاه‌ها در راستای ارتقای شاخص‌های حکمرانی خوب است. به نظر می‌رسد تحقق این مساله می‌تواند به راهکار عملی برای تغییر وضعیت نظام آموزش عالی منتهی شود.
10 ذی‌نفعان در کمیته‌های مختلف سازمان‌های متولی آموزش عالی حضور فعال داشته باشند
یکی دیگر از مباحثی که می‌تواند به تغییر حکمرانی امروز در نظام آموزش عالی منجر شود، مشارکت و حضور واقعی ذی‌نفعان آموزش عالی در اداره امور سازمان آموزش عالی کشور است و در همین راستا نیز باید نماینده ذی‌نفعان در شوراها و کمیته‌های مختلف سازمان آموزش عالی حضور فعال داشته باشد. همچنین لازم است به پیشنهاد این مقاله دفتر ارتباط با ذی‌نفعان در ساختار آموزش عالی شکل بگیرد تا از این طریق بستر ارتباط مسئولان آموزش عالی با ذی‌نفعان این حوزه برقرار شود.
11. قائل شدن حق اعتراض برای ذی‌نفعان آموزش عالی
تدوین قوانین و طراحی نهادهای تضمین حق اعتراض برای ذی‌نفعان در آموزش عالی و دانشگاه‌ها نیز به‌عنوان آخرین پیشنهاد مطرح‌شده که می‌تواند درصورت وجود مشکل در حیطه اجرا، زمینه را برای رفع آن فراهم کند. قطعا این مساله باعث می‌شود دانشگاه‌ها به‌عنوان اصلی‌ترین ذی‌نفعان آموزش عالی بتوانند سهم بیشتری در تدوین قوانین بالادستی داشته باشند. همچنین این مهم مسیر را برای اثرگذاری استادان در این زمینه هم هموارتر خواهد کرد.
12. نقش دانشجویان در رسیدن به الگوی حکمرانی مطلوب پررنگ شود
شاید این‌طور تصور شود که برای رسیدن به حکمرانی مطلوب، لازم است همه اتفاقات از سوی مسئولان آموزش عالی دنبال شود و جز آنها هیچ‌کدام از قشرهای دانشگاهی امکان مداخله در این مهم را ندارند؛ اما با توجه به تغییر نسل دانشگاه‌ها و همچنین تغییر نگاه دانشجویان به بسیاری از مسائل، لازم است سهم این قشر نیز در تصمیم‌گیری‌های کلان آموزش عالی لحاظ شود. تحقق این مساله یکی از پیشنهادهایی است که می‌تواند راهگشای رسیدن به الگوی حکمرانی مطلوب باشد. در این راستا باید بازبینـی و بازنویسـی اسـناد بالادستی آموزش عالـی صورت بگیرد. البته این کار باید بـا توجـه بـه سـهم هرکـدام از ذی‌نفعـان در حکمرانـی آموزش عالـی صورت بگیرد و علاوه‌بر آن از مشــارکت دانشــجویان حمایت ویژه شود. قطعا این مهم با توجه به شرایط سنی و ویژگی‌های خاص دانشجویان می‌تواند در روند نگارش اسنادبالادستی تغییر جدی بدهد.
13. قانون آزادی آکادمیک دانشگاهیان ملاک عمل قرار بگیرد
حمایــت از اســتقلال دانشــگاه‌ها و توجــه بــه قانــون آزادی آکادمیــک دانشــگاهیان به‌ویــژه دانشــجویان یکی دیگر از پیشنهادهای مطرح‌شده است که توجه به آن می‌تواند شیوه نگارش اسناد و آیین‌نامه‌ها را با تغییراتی همراه کند.
14. امکان تصمیم‌گیری مشارکتی فراهم شود
تصمیم‌ســازی و تصمیم‌گیــری مشــارکتی تمــام سـطوح نظـام آمـوزش عالـی ایـران هم موضوع دیگری است که می‌تواند مسیر را برای رسیدن به الگوی مطلوب آموزش عالی هموار کند. با این کار قطعا امکان احصای نظرات مختلف و مخالف یکدیگر برقرار می‌شود و تدوین مقررات در چنین شرایطی به وضعیت واقعی موجود در دانشگاه‌ها نزدیک‌تر خواهد بود.
15. دانشجویان باید حضور دائمی در کمیته‌های اصلی آموزش عالی داشته باشند
اهمیت بها دادن به دانشجویان برای رسیدن به نظام حکمرانی جدید که معطوف به حل مشکلات فعلی باشد، به‌حدی است که حضـور دائمـی نماینـدگان دانشـجویان در کمیته‌هـای اصلـی آمـوزش عالـی/ دانشـگاه و احترام به نظرات آنها به‌عنوان یکی از راهکارهای مطرح‌شده است.
16. تشکل و انجمن‌های دانشجویی باید توسعه یابند
امروز فعالیت دانشجویان در قالب تشکل‌های مختلف موضوعی است که در همه دانشگاه‌ها پذیرفته شده و این قشر می‌تواند مطالبات خود را در قالب تشکل‌ها دنبال کند، اتفاقی که به نظر می‌رسد حتی در حوزه حکمرانی آموزش عالی هم می‌تواند موثر واقع شود. به‌عبارت دیگر توســعه تشــکل‌ها و انجمن‌هــای دانشــجویی بــا مشروعیت‌بخشــی قانونــی و ایجــاد آزادی کارکــردی بــرای آنهــا به‌عنوان یکی دیگر از مولفه‌هایی طرح شده که می‌تواند راهکاری برای رسیدن به حکمرانی مطلوب باشد. مشــارکت پررنــگ دانشــجویان در برنامه‌هــای ارزیابــی کیفیـت دانشـگاه‌ها و دریافـت و اعمـال نقطه‌نظـرات آنهـا هم دیگر پیشنهاد این مقاله است.
17. دانشجویان در تدوین برنامه‌های درسی مشارکت داده شوند
یکی از زمینه‌های ایجاد تغییر در حکمرانی آموزش عالی بحث برنامه‌های درسی و آموزشی است، موضوعی که در این مقاله تدویـن برنامه‌هـای درسـی و آموزشـی بـا حضـور متخصصـان، اعضـای هیات‌علمـی و دانشـجویان در تمامـی سـطوح آمـوزش عالـی به‌عنوان ملاک عمل معرفی شده است. یکی از جالب‌ترین پیشنهادها را باید اسـتفاده از مشـوق‌های مالـی و غیرمالـی بـرای ایجـاد انگیـزه و علاقـه در دانشـجویان بــرای از بیــن بــردن بی‌تفاوتــی آنهــا در مشــارکت بیشــتر برای تصمیم‌‌گیری‌هــای دانشــگاه دانست.
18. تدوین قوانین حمایتی برای مشارکت دانشجویان در حکمرانی درون و فرادانشگاهی
نقش پررنگ دانشجویان در تغییر وضعیت فعلی دانشگاه‌ها به‌حدی در تغییر نظام حکمرانی آموزش عالی پررنگ است که تدویــن قوانیـن و چهارچـوب و حامـی بـرای مشـارکت دانشـجویان در حکمرانـی درون‌دانشـگاهی و فرادانشـگاهی و تغییـر در خرده‌فرهنگ‌هـای دانشـگاهی بـا توجـه بـه فرهنـگ کارگروهـی و تحمـل عقایـد مخالــف و گفت‌وگــو میــان دانشــگاهیان هم به‌عنوان دیگر پیشنهادهای مطرح‌شده است.