عاطفه جعفری، خبرنگارگروه فرهنگ: سرانه مطالعه یکی از پربحث‌ترین شاخص‌های مقایسه‌ای مطالعه است. هرچند سال یک‌بار هم آمار سرانه مطالعه کشورهای مختلف در فضای رسانه اعلام می‌شود و مدیران فرهنگی هم مبتنی‌بر این شاخص، برای ترویج کتاب و کتابخوانی، برنامه‌ریزی می‌کنند. چند روز پیش محمدمهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در مراسم دوسالانه کتاب شاهرود، آمار جدیدی برای سرانه مطالعه اعلام کرد؛ او در این مراسم گفت: «مردم ما بسیار فرهنگی و اندیشمند هستند، براساس مطالعات و پژوهش‌های انجام‌‌شده در فروردین ۱۴۰۱، بالغ بر 50.43 درصد از مخاطبان، علاقه‌مند به مطالعه کتاب بوده و در روز به صورت متوسط ۳۰ دقیقه کتاب مطالعه می‌کنند.» همان‌قدر که اعلام سرانه مطالعه مهم است، شاخص‌های بررسی اندازه‌گیری این سرانه نیز محل بحث و اختلاف‌نظر بوده است. به‌گونه‌ای که مطابق برخی از شاخص‌ها، دقایق این سرانه مطالعه از حدود 3 دقیقه تا همین 30 دقیقه اعلامی جناب وزیر درحال نوسان است.
سرانه مطالعه به چه معناست؟
عنوان سرانه «Per capita» مفهومی آماری است و اشاره به وضعیت یک متغیر یا شاخص نسبت به هر فرد در یک مکان خاص، در یک دوره زمانی معین(عموما سال) دارد و اولین کاربرد آن در علم اقتصاد بوده است که شاخص‌هایی نظیر تولید سرانه، درآمد سرانه، تولید ناخالص سرانه، تولید خالص ملی سرانه و... از آن بهره می‌گیرند. چنین شاخص‌هایی حاصل کسری است که صورت آن جمع کل متغیر مورد بررسی و مخرج آن جمعیت ساکن در یک محل خاص است. با این توصیف صورت کسر سرانه مطالعه (یا باتوجه به شیوه بیان آن در اقتصاد، مطالعه سرانه) ایرانیان، میزان مطالعه مردم در طول یک سال معین است. میزان مطالعه می‌تواند بر حسب زمان یا تعداد عناوین مطالعه شده باشد. همچنین مخرج کسر جمعیت ایران(یا در برخی موارد جمعیت باسواد) در سال مورد بررسی است.
عام‌ترین تعریف از سرانه مطالعه میانگین مدت زمان مطالعه یک نفر در یک شبانه‌روز است اما لزوما همیشه این تعریف صادق نیست و می‌توان به جای مدت زمان از تعداد کتاب‌های خوانده شده یا تعداد صفحات خوانده شده در طول روز نیز برای تعریف سرانه مطالعه بهره جست. در ساده‌ترین حالت می‌توان میزان مطالعه همه افراد یک جامعه را با هم جمع کرد و بر تعداد افراد آن جامعه و تعداد روزهای درنظر گرفته شده تقسیم کرد. معمولا برای اندازه‌گیری، متوسط مطالعه در یک جامعه آماری را محاسبه می‌کنند و به تمام جامعه تعمیم می‌دهند. البته عوامل دیگری نیز همچون تیراژ کتاب‌ها بر اندازه‌گیری سرانه مطالعه اثر دارد. پایین بودن سرانه مطالعه بر تولیدات فرهنگی و نویسندگان نیز به‌صورت عرضه و تقاضا اثر می‌گذارد.
30 دقیقه یا 15 دقیقه؟
آماری که وزیر ارشاد به تازگی برای سرانه مطالعه در جامعه ایران اعلام می‌کند، 30 دقیقه در روز است، آماری که ابتدا گفته شد براساس آمار پژوهشگاه فرهنگ و هنر منتشر شده است. برای اینکه جزئیات این آمار را داشته باشیم به سراغ پژوهشگاه رفتیم و در جواب شنیدیم که این آمار، از سوی آنها اعلام نشده است. برای پیگیری بیشتر به سراغ وزارت ارشاد رفتیم و از معاونت فرهنگی وزارت ارشاد شروع کردیم و آنها دوباره ما را به پژوهشگاه فرهنگ و هنر ارجاع دادند. درنهایت با روابط‌عمومی وزارت ارشاد تماس گرفتیم تا از کم‌وکیف آماری که وزیر ارشاد داده است مطلع شویم. آنها هم خواستند تا خبر را دوباره ببینند و اعلام کنند این آمار از کجا آمده است؟ تا زمان تنظیم این گزارش هنوز نتوانستیم آمار این پژوهش را به دست بیاوریم. اعلام سرانه مطالعه 30 دقیقه از این جهت اهمیت دارد که این زمان به نسبت آماری که پیش از این اعلام شده بود، رشد دو برابری داشته است.
مرکز آمار ایرانی در سال 1399، نتایجی را منتشر کرده که حاصل بررسی مطالعه افراد باسواد 15ساله و بیشتر، بود. مطابق این نتایج سرانه مطالعه این افراد در ماه به‌طور متوسط ٨ ساعت و ١٨ دقیقه برآورد شده که به‌عبارت دیگر 16 دقیقه و 36 ثانیه در روز بوده است. از این میزان ساعت مطالعه ماهانه، 6 ساعت و ٣٢ دقیقه سرانه مطالعه کتاب غیردرسی، یک ساعت و ٢٣ دقیقه سرانه مطالعه روزنامه و ٢٣ دقیقه سرانه مطالعه نشریات بوده است.
این نتایج به تفکیک تمام استان‌ها ارائه شده بود. در این آمارگیری به 4٣٧٠٠ خانوار شهری و 18860 خانوار روستایی و در کل به 62560 خانوار مراجعه شده و مجموع این اطلاعات از داده‌ها و پرسش‌های مربوط به حوزه کتاب و نشریات، موسیقی، شبکه‌های اجتماعی، فعالیت‌های ورزشی، تغذیه و سرمایه اجتماعی استخراج شد.
دیگر یافته‌های طرح در حوزه مطالعه به شرح ذیل است.
به‌طور کلی 9.62 درصد افراد باسواد 15ساله و بیشتر در سال ١٣٩٩ یک نوع مطالعه غیردرسی اعم از کتاب غیردرسی، روزنامه یا نشریه داشته‌اند.
54.5 درصد از افراد باسواد 15ساله و بیشتر، در یک سال قبل از آمارگیری، مطالعه کتاب غیردرسی اعم از چاپی یا الکترونیکی داشته‌اند.
22.4 درصد از افراد باسواد 15 ساله و بیشتر، در ماه قبل از آمارگیری، روزنامه اعم از چاپی یا الکترونیکی مطالعه کرده‌اند.
8/9 درصد از افراد باسواد 15ساله و بیشتر، در ماه قبل از آمارگیری، نشریه(چاپی یا الکترونیکی) مطالعه کرده‌اند.
از 6 ساعت و٣٢ دقیقه سرانه مطالعه کتاب غیردرسی در ماه، ٢ ساعت و ٣٢ دقیقه سرانه مطالعه قرآن و ادعیه و 4 ساعت سرانه مطالعه سایر کتب غیردرسی بوده است.
از افراد 15 سال و بیشتر که در سال ١٣٩٩ مطالعه کتاب غیردرسی داشته‌اند، 2.33 درصد حداقل یک عنوان کتاب، 7.52 درصد دو تا چهار عنوان، 7.5 درصد پنج تا هفت و 6.5 درصد بیش از هفت عنوان کتاب مطالعه داشته‌اند.
نتایج آمارگیری نشان می‌دهد اولویت مطالعه افراد به ترتیب مطالعه قرآن و ادعیه، رمان و داستان‌های کوتاه بزرگسالان، روانشناسی و تربیتی و موضوعات دینی(به‌جز ادعیه و قرآن) بوده است.
استان‌های یزد با ١5 ساعت و 16 دقیقه، قم با 15 ساعت و ١٢ دقیقه و قزوین با ١٢ساعت و 58 دقیقه در ماه بیشترین و استان‌های کرمانشاه با ٣ ساعت و 40 دقیقه، کهگیلویه‌و بویراحمد با ٣ ساعت و ٢٢ دقیقه و بوشهر با ٢ ساعت و 40 دقیقه در ماه کمترین سرانه مطالعه را در سال ١٣٩٩داشته‌اند.
شاخص‌های سرانه مطالعه در ایران
معمولا در این جنس آمارگیری‌ها این سوال مطرح است که چه شاخص‌هایی برای پیدا کردن سرانه مطالعه درنظر گرفته می‌شود؟ حتما در بخش بعدی به موضوع شاخص‌های جهانی سرانه مطالعه خواهیم پرداخت اما در کشورمان چند شاخص برای همه آمارگیری‌های سرانه مطالعه لحاظ می‌شود، پژوهشگران مختلف برای تعیین میزان سرانه مطالعه و کتابخوانی کشورهای مختلف از شاخص‌های متفاوتی استفاده می‌کنند. حتی درون یک کشور هم پژوهشگران مختلف شاخص‌های متفاوتی را برای ارزیابی سرانه مطالعه به‌کار می‌گیرند. درمجموع استانداردهایی که در این زمینه وجود دارد به این شرح است:
1. تعیین «سرانه مطالعه» از چهار شاخص مطالعات غیردرسی، مطالعه در فضای مجازی، مطالعه رسانه و نشریات و مطالعه ادیان و قرآن محاسبه می‌شود. مطالعه انواع منابع چاپی- بازدید از وبگاه اطلاعاتی- بازدید از وبگاه خبری- کتابخوانی گروهی- رجوع موردی به لغت‌نامه‌ها یا منابع مرجع- کتاب‌های الکترونیکی فایل‌های اینترنتی و تلفن همراه- گوش دادن و تماشای برنامه‌های مستند به‌عنوان مولفه‌های محاسبه سرانه مطالعه معرفی شده است.
2. سرانه مطالعه مربوط به مطالعه کتب فیزیکی و از نوع غیردرسی است و دربردارنده مطالعه در سایت‌ها و فضای مجازی و روزنامه و مطبوعات نمی‌شود.
3. در کشورمان یک راه دیگر برای سرانه مطالعه از طریق آمار کتابخانه‌های عمومی است. یکی از تحقیقات آماری انجام شده در زمینه سرانه مطالعه باعنوان کتابخانه‌های عمومی و سرانه مطالعه سعی کرده است، بر اساس آمار امانت، عضویت و دیگر شاخص‌های کتابخانه‌ای تخمینی از میزان سرانه مطالعه در ایران انجام دهد. این پژوهش براساس یک فرمول ثابت و با درنظر گرفتن مولفه میزان امانت از کتابخانه‌های عمومی به‌دست می‌آید. سال 1389 از طریق این جنس پیمایش، سرانه مطالعه را بررسی کرده‌اند و بر اساس آمار امانت کتاب از کتابخانه‌های عمومی کشور، سرانه مطالعه کشور را چیزی نزدیک به 15 دقیقه در روز اعلام کردند که شامل انواع مطالعه(کتاب، روزنامه، ادعیه و...) می‌شود. نکته مهم در بررسی آمار کتابخانه‌ای این است که باتوجه به شاخص‌هایی که در بالا ذکر کردیم، آمار کتاب‌های الکترونیک و صوتی لحاظ می شود.
چرا برای آمار سرانه مطالعه اختلاف است؟
یکی از دلایل پراکندگی آمار و ارقام مربوط به سرانه مطالعه در کشور، تفاوت دیدگاه‌ها و شاخص‌های سنجش نوع و میزان مطالعه در کشور است. همچنین تنوع فرمول محاسبه، عامل اختلاف در آمار سرانه مطالعه، میزان سرانه مطالعه کتاب متغیری تاثیرپذیر از سایر سیاست‌ها و متغیرهاست. نکته مهم‌تر اینکه مطالعه کتاب در ایران یک ارزش فرهنگی یا امر فرهنگی و اصولا ارزش محسوب نمی‌شود. علی اصغر سیدآبادی، نویسنده، پژوهشگر فرهنگی و کارشناس کتاب، تعریف جالبی از مطالعه دارد. به اعتقاد او، واژه کتاب خواندن مناسب‌تر از مطالعه است و باید ابتدا منظور از خواندن یا مطالعه به درستی تبیین شود: «قبل از هر چیز باید به این سؤال مهم جواب داد که منظور از خواندن یا مطالعه چیست؟ تا زمانی که پاسخ روشنی به این سوال داده نشود، نمی‌توانیم ارزیابی درستی در زمینه کتابخوانی داشته باشیم. بخش مهمی از اختلافاتی که در زمینه میزان مطالعه یا خواندن کتاب وجود دارد از نبود پاسخ روشن به همین سؤال است. تعریف‌ها در این زمینه متفاوت است؛ مثلاً مرکز آمار ایران در سنجش خود خواندن کتاب‌های ادعیه را هم جزء مطالعه و خواندن محسوب می‌کند درحالی که در پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان خواندن ادعیه یک عمل مذهبی است و در امور عبادتی می‌گنجد. سه نوع مطالعه داریم که باید تفکیک شوند؛ اولین آن، خواندن برای درس است که شامل کتاب‌های درسی و کمک‌آموزشی می‌شود که نباید جزء مطالعه یا کتابخوانی به حساب بیاوریم. دوم، خواندن برای کار. مثلاً وقتی یخچال خراب می‌شود با خواندن کتاب راهنمای آن، مشکل و عیب را پیدا می‌کنیم. این هم جزء مطالعه یا خواندن محسوب نمی‌شود، اما دسته سوم، خواندن عمومی است. مطالعه‌ای که به دلایل مختلفی مثلاً برای کسب دانش، انتقال تجربه یا لذت بردن و سرگرمی انجام می‌گیرد.»
سیدآبادی مطالعه یا کتابخوانی را شامل دسته سوم می‌داند و می‌گوید: «به عقیده من اگر با این منطق نگاه کنیم، این ۱۶ دقیقه‌ای که به‌عنوان میزان مطالعه هر روزه مردم عنوان شده درست نیست و اگر مطالعه خالص را درنظر بگیریم کمتر از این است. در آخرین پیمایش نگرش‌ها و ارزش‌های ایرانیان که دو سال قبل انجام گرفت در بخش پیمایش مصرف فرهنگی میزان کتابخوانی مردم ایران ۱۲ دقیقه در شبانه‌روز اعلام شد. نکته دیگری که در بحث مطالعه کتاب باید درنظر گرفت، صورت‌های مختلف کتابخوانی است. در گذشته کتاب‌ها در بستر کتاب‌های کاغذی خوانده می‌شدند و هنوز هم ادامه دارد، اما اکنون کتابخوانی در بستر‌های متفاوت انجام می‌شود. یکی از این بستر‌ها ابزار‌های الکترونیک و شبکه اینترنت است. هنوز پژوهشی در این زمینه صورت نگرفته است که چه میزان از کتاب‌ها به شکل آنلاین خوانده می‌شوند و چه میزان به شکل کتاب‌های صوتی مورد استفاده قرار می‌گیرند. اگر قرار باشد میزان مطالعه مردم ایران را به شکل دقیق‌تری بررسی کنیم باید این نوع روش‌های مطالعه نیز مورد ارزیابی قرار بگیرند.»
دکتر جواد گودرزی، مدرس و پژوهشگر دانشگاه در مورد این موضوع نظر جالبی دارد و می‌گوید: «پژوهشگران مختلف با درنظر گرفتن استانداردهای گوناگون و بعضا متفاوت به بررسی نرخ مطالعه در کشور پرداخته‌اند که تفاوت دیدگاه و شاخص‌های سنجش در آنها محرز است. تاثیر و تاثر پژوهشگران و مقولات فرهنگی از یگدیگر به حدی عمیق است که برخی افراد، افزایش دانش و آگاهی شهروندان به واسطه حضور در فضای مجازی را هم شاخص افزایش نرخ مطالعه قرار می‌دهند و برخی دیگر، تنها مطالعه عمیق و در فضای مکتوب و فیزیکی را در سنجش نرخ شاخص مطالعه دخیل می‌کنند. به طور کلی برخی پژوهشگران با درنظر گرفتن اهداف مطالعه و شناختی که از آن پیدا کرده‌اند حضور در فضای مجازی یا استفاده از رسانه‌های دیگر را در افزایش دانش و آگاهی‌های شهروندان مؤثر می‌دانند و این امر را در پژوهش‌های خود دخیل می‌کنند. اما اینکه آیا می‌توان این آگاهی را با آگاهی ناشی از مطالعه کتاب فیزیکی مورد مقایسه و هم‌وزن قرار داد یا خیر، به شیوه و نوع نگاه پژوهشگر در به کارگیری استانداردهای متفاوتی که در این زمینه وجود دارد برمی‌گردد.
اگر در تعیین نرخ سرانه مطالعه در کشور هدف غایی از مطالعه مدنظر قرار گیرد، توجه به برنامه‌های آموزشی رسانه‌ها، برای کسی که از درک رسانه‌ای و یا همان سواد رسانه‌ای مناسب برخوردار است و به شکلی هدفمند و دقیق از محتواهای رسانه‌ای استفاده می‌کند، می‌تواند موجب کسب آگاهی دقیق‌تر شود، اما اگر در کنار محدودیت‌های ذاتی رسانه در ارائه محتوای دقیق و کامل، شاخص‌هایی نیز برای مطالعه درنظر بگیریم(مانند تمرکز بر محتوا، یادگیری یا فهم عمیق، داشتن سیر مطالعاتی، داشتن نظم منطقی در محتوا و معنای مورد مطالعه، امکان مرور، تأمل و تعمق در محتوا و ...)، بخش زیادی از این کسب آگاهی را می‌توان در حیطه اطلاعات عمومی قرار داد که البته سنخیت چندانی با مطالعه عمیق و هدفمند ندارد. اما اگر افراد به واسطه فضای مجازی و رسانه‌ها از کتاب‌های الکترونیک استفاده کنند یا از آموزش‌های نظام یافته از راه دور به طور دقیق و منظم استفاده کنند، به طور حتم می‌توان آن را در شاخص‌های سرانه مطالعه در کشور درنظر گرفت. از این نگاه می‌توان گفت تفاهم بر سر یک استاندارد مشخص موضوعی بوده که تاکنون در بررسی سرانه مطالعه در کشور به نتیجه غایی خود نرسیده است. ولیکن هر مطالعه‌ای(خواندن، دیدن و شنیدن) به افزایش آگاهی بینجامد می‌تواند در افزایش آگاهی شهروندان نسبت به محیط پیرامونی تاثیر داشته باشد.»
در جهان چقدر کتاب می خوانند؟
بر اساس آماری که در سال 2021 توسط استاتیسا(یک شرکت آلمانی که متخصص داده‌های بازار و مصرف‌کننده است) انجام شده است؛ طبق این آمار بیشترین سرانه مطالعه در هفته را هند با ۱۰ ساعت و ۴۲ دقیقه دارد. البته خیلی‌ها اعتقاد دارند که هندی‌ها خواندن کتاب‌های دعا را هم جزء مطالعه حساب می‌کنند. رتبه دوم در این آمار برای کشور تایلند با ۹ ساعت و ۲۴ دقیقه است و رتبه سوم هم چین با ۸ ساعت میانگین مطالعه هفتگی است. رتبه‌های بعدی هم به این ترتیب است: فیلیپین: ۷ ساعت و ۳۶ دقیقه، مصر: ۷ ساعت و ۳۰ دقیقه، جمهوری چک: ۷ ساعت و ۲۴ دقیقه، روسیه: ۷ ساعت و ۶ دقیقه، سوئد: ۶ ساعت و ۵۴ دقیقه، فرانسه: ۶ ساعت و ۵۴ دقیقه، مجارستان: ۶ ساعت و ۴۸ دقیقه، عربستان صعودی: ۶ ساعت و ۴۸ دقیقه و هنگ‌کنگ: ۶ ساعت و ۴۲ دقیقه. این را هم باید بدانیم که برای بررسی جهانی میزان مطالعه جهانی، شاخص‌هایی کلی وجود دارد که در بطن خود مواردی خاص را گنجانده و به‌صورت‌های هفتگی، ماهانه و سالانه اندازه‌گیری می‌شود. در این بررسی مطالعه اخبار آنلاین، مجلات، کتاب‌های الکترونیکی و کتاب‌های چاپی در گروه‌های سنی با جنسیت و تحصیلات متفاوت درنظر گرفته می‌شود. سرانه مطالعه در دنیا با یک فرمول انجام می‌شود و هر کشوری آمار و شاخص جداگانه برای خودش ندارد، همین باعث می‌شود این سرانه مطالعه قابل استناد باشد، چون طبق یک شاخص استاندارد انجام می‌گیرد. در تمامی دنیا، یکی از پارامترهای اصلی تعیین میزان فرهنگ در جوامع، «مقایسه آماری شاخص مطالعه و تیراژ کتاب» است.
آمار چاپ کتاب در سرانه مطالعه
یکی از مواردی که در بعضی کشورها و پیمایش‌های آماری بر آمار سرانه مطالعه اثرگذار است، آمار چاپ کتاب است. برای این منظور به سراغ آمار چاپ کتاب از سال 1398 تا 1400 رفتیم تا ببینیم چه تعداد کتاب در این مدت منتشر شده است و آیا این آمار تاثیر مستقیم در سرانه مطالعه دارد یا نه؟
به گفته محمد نادری، کارشناس حوزه کتاب، آمار چاپ کتاب و سنجش این آثار براساس تیراژ کتاب است و می‌گوید: «تیراژ کتاب یکی از نشانه‌های مهم برای سرانه مطالعه است. اگر تیراژ زیاد باشد نشان از این دارد که مخاطب کتاب می‌خرد و ناشر تیراژ کتاب‌هایش را بالا می‌برد. اما همان طور که می‌بینیم در این سال‌ها، تیراژ کتاب‌ها در این سال‌ها پایین آمده است و حتی تیراژهای چند نسخه هم داریم.»
طبق این آمار مشخص می‌شود که تیراژ کتاب که شاخص بررسی سرانه مطالعه است در این سال‌ها رو به کاهش است