علی صولتی، خبرنگار گروه جامعه:دوشنبه، دومین روز از خرداد سال جدید، با اتفاق و خبر تلخ و ناامیدکننده دیگری همراه بود. بخش‌هایی از ساختمان بزرگ «متروپل» در خیابان امیری آبادان فروریخت؛ مجموعه‌ای اداری و تجاری که هنوز به بهره‌برداری هم نرسیده بود. پنج کشته و 25 مصدوم تا لحظه نگارش این متن، ماحصل ریزش مجموعه بزرگ اداری و تجاری متروپل است. رئیس اورژانس پیش‌بیمارستانی و مدیریت حوادث دانشگاه علوم‌پزشکی اهواز اما می‌گوید: «هنوز آمار دقیقی از مصدومان در دست نیست اما احتمال افزایش شمار کشته‌شدگان با توجه به مسدود‌شدن ساختمانهای اطراف یا ریزش آوار برج روی تعدادی از عابران و خودروهای حاضر در محل همچنان وجود دارد.» فرماندار آبادان نیز با آنکه پاسخگوی ما نبود اما به سایر رسانه‌ها گفت: «تعداد فوتی‌های حادثه ریزش متروپل پنج نفر و مصدومان آن 27 نفر است؛ حدود 30 تا 40 درصد ساختمان تخریب شده است.» اعزام چهار تیم امدادی از خرمشهر، ماهشهر و شادگان به محل حادثه، اعزام بالگرد و آماده‌باش پایگاه‌های اورژانس، اعلام آماده‌باش به دانشگاه‌های علوم‌پزشکی اهواز و آبادان، اعزام 20 آمبولانس و بالگرد از اهواز به محل حادثه ریزش ساختمان در آبادان، دستور ویژه وزیر کشور به استاندار خوزستان در پی ریزش یک ساختمان مسکونی، اعزام تیم حرفه‌ای امدادونجات آتش‌نشانی تهران به آبادان به دستور شهردار تهران و دستور معاون‌اول رئیس‌جمهور برای رسیدگی فوری به مصدومان حادثه آبادان، اینها همه عناوین خبری بودند که تا ساعت‌ها پس از وقوع حادثه در رسانه‌ها منتشر می‌شد. جای تعجب بود که چرا هیچ منبعی به علت حادثه نمی‌پردازد. ساختمان نوساز بود و گمانه‌زنی‌ها پیرامون اشکال در سازه ساختمان ضعیف‌تر بود تا جایی‌که گمانه‌زنی‌هایی درباره تروریستی‌بودن حادثه نیز هرچند اندک اما صورت گرفت. با توجه به حوادث بی‌شماری که ساختمانهای قدیمی ناایمن درطول دهه گذشته آفریده‌اند، مساله ساختمانهای قدیمی ناایمن دیگر برایمان موضوع تازه‌ای نیست. با وجود این جهت یادآوری چهار مورد از این حوادث را در این گزارش بازخوانی می‌کنیم اما ساختمانهای جدید ناایمن، معضلی نوظهور است که به نظر می‌رسد حالا وقت توجه بیشتر به آن فرا رسیده است.
حادثه پلاسکو
صبح روز پنجشنبه ۳۰ دی ۱۳۹۵، چهارراه استانبول تهران، ساختمان پلاسکو در پی یک حادثه تلخ آتش‌سوزی به‌طرز وحشتناکی فرو ریخت. این ریزش البته پس از ساعت‌ها سوختن و حضور آتش‌نشانان در ساختمان جهت مهار آتش‌سوزی رخ داد، به‌دنبال این ریزش عده زیادی از آتش‌نشانان زیر آوار ماندند و جان به جان آفرین تسلیم کردند. پیکر ۱۶ آتش‌نشان و ۶ شهروند عادی پس از روزها تلاش از زیرآوار بیرون آورده شد و یکی از تلخ‌ترین صحنه‌های حوادث در تاریخ ایران را آفرید. پس از آن هیات ویژه گزارش ملی پلاسکو حاصل بررسی‌های خود را به ریاست‌جمهوری ارائه داد. براساس این گزارش علت آتش‌سوزی اتصال برق (و احتمالا نشت همزمان گاز از کپسول گاز) بوده است. علت گسترش آتش‌سوزی نیز وجود مقادیر فوق‌العاده زیاد پارچه در ساختمان، ارتباط کامل بین فضاها از طریق سقف‌های کاذب، نبودن هرگونه فضابندی و جداسازی مقاوم در برابر آتش درون و بین طبقات ساختمان، نبود پلکان اضطراری و وجود اشکال در پلکان و عدم‌انطباق راه خروج با طراحی صحیح و برابر با اصول ایمنی در برابر آتش، مشکلات فنی لوله‌های قائم آتش‌نشانی و نبودن یک سیستم گرمایشی استاندارد و وجود تعداد زیادی کپسول‌های گاز پیک‌نیکی بود.
پاساژ علاءالدین
قصه ناامن‌ترین ساختمان تهران موضوع جدیدی نیست. پیش‌تر در گزارش‌هایی نوشتیم که زهرا صدراعظم‌نوری، رئیس کمیسیون ایمنی و خدمات شهری شورای شهر پنجم تهران در سال 96 گفته بود: «آتش‌نشانی تا امروز توانسته است 7300 ساختمان ناایمن را شناسایی کند و در بازدید‌هایی که داشته برای آن دسته از ساختمان‌هایی که در وضعیت بحرانی قرار دارند، دستورالعمل ایمن‌سازی ابلاغ کند. ساختمان علاءالدین هم در اولویت ایمن‌سازی است.» سال 89 در جریان یک آتش‌سوزی در طبقه چهارم این ساختمان در آن سال، فتح‌الله تیموری، معاون وقت عملیات سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تهران گفته بود: «از نظر کارشناسان ایمنی سازمان آتش‌نشانی، این ساختمان ناایمن است و سامانه‌های اعلام و خاموش کردن آتش‌سوزی موثری برای آن در نظر گرفته نشده است. با توجه به اینکه در این مجتمع تجاری فروشگاه‌های کوچک وجود دارد و انبوهی از لوازم جانبی گوشی تلفن‌همراه، رایانه و لوازم صوتی به‌صورت ناایمن در آنها انباشته شده است، بروز یک حادثه بسیار کوچک می‌تواند به فاجعه بزرگ با تلفات انسانی و خسارت‌های مالی تبدیل شود. علاوه‌بر بحث چیدمان کالاها در فروشگاه‌های این مجتمع، نمای کاذب شیشه‌ای فروشگاه‌ها بر ناایمنی این ساختمان افزوده است. نمای کاذب موجب می‌شود هرگونه آتش به‌صورت افقی و عمودی گسترش یابد و باعث سرایت شعله‌های آتش به‌صورت ناگهانی شود.»
ساختمان آلومینیوم
مهدی بابایی، رئیس کمیته ایمنی و مدیریت بحران اواخر سال قبل در اظهارنظری گفته بود: «نکته مهم این است که درخصوص پلاسکوهایی که در آینده ممکن است بحران‌آفرین شود اقداماتی انجام دادیم؟ آیا بنیاد مستضعفان ساختمانهای مشابه پلاسکو ندارد؟ نمونه مشابه پلاسکو، ساختمان آلومینیوم است و بارها شهرداری تذکر داده اما هیچ توجهی نشده است. ما ساختمانهای مشابه پلاسکو داریم اما نهادهای مسئول اقدامات لازم را انجام نمی‌دهند. طی آخرین جلساتی که با شهرداری منطقه 11 داشتیم مقرر شد آتش‌نشانی، پیگیری دستور پلمب ساختمان آلومینیوم را انجام دهد. اما به‌دلیل اینکه آخر سال و شب عید است کمی دست نگه داشته شده اما حتما در سال 1401 دستور پلمب را خواهیم گرفت. دستور پلمب موقت خواهد بود تا تهمیدات ایمنی اندیشیده شود. ما به‌دنبال پلمب واحدهای صنفی نیستیم، به‌دنبال این هستیم این واحدها تمهیدات ایمنی را رعایت کنند. الزام قانونی برای شهرداری تهران نداریم تا ساختمانهای ناایمن را پلمب کند و فقط یک قانون 50 سال پیش را داریم که در این زمینه کمک‌کننده نیست. از آتش‌نشانی درخواست کردیم لایحه پیشنهادی خود را در این خصوص ارائه دهد تا ما برای شورای عالی استان‌ها جهت ارسال به مجلس شورای اسلامی بفرستیم.»
آتش‌سوزی کلینیک سینا اطهر
تیرماه سال 99 صدای انفجاری در محدوده شمال تهران شنیده شد. ساختمان کلینیک سینا در محدوده خیابان شریعتی در اثر یک انفجار دچار آتش‌سوزی شد. ساختمان کلینیک علاوه‌بر قدمت، فاقد استانداردهای ایمنی لازم بود. سردار هداوند، جانشین رئیس‌پلیس تهران بزرگ پیرو این حادثه گفته بود: «علت وقوع انفجار، آتش‌گرفتن کپسول‌های اکسیژن است. این کپسول‌ها در طبقه زیرزمین بیمارستان قرار داشته و پس از انفجار آنها، شعله آتش به طبقات بالایی بیمارستان سرایت کرده است.» جلال ملکی، سخنگوی آتش‌نشانی تهران هم این‌طور خبر داده بود: «۱۹ نفر در این حادثه فوت کردند، ۶ نفر مصدوم شدند و ۲۱ نفر در این حادثه نجات یافتند. علت اصلی وقوع این حادثه، اتصالی برق است.» به‌گفته کارشناسان شهری نهادهای نظارتی مثل وزارت کار، شهرداری و آتش‌نشانی، وزارت راه و... می‌توانند به مساله ساختمانهای ناایمن ورود کنند و این ماجرا را فیصله بدهند. آنها می‌توانند چندین‌بار برای این مساله به مالکان این ساختمانهای ناایمن اخطار بدهند، اما برای جلوگیری از فعالیت در آنها، نیاز به حکم قضایی است و درمورد ساختمان ناایمن کلینیک سینا اطهر با وجود اخطار‌های قبلی شهرداری، هیچ اقدام قضایی صورت نگرفته بود. شهرداری مسئول رسیدگی به وضعیت ساختمانهای ناایمن شهر است اما رد‌پای نهادهای دیگر معمولا در این دست حوادث دیده می‌شود.
آتش‌سوزی برج سلمان مشهد و مساله ساختمانهای جدید اما ناایمن
برج سلمان یکی از مراکز مهم تجاری و اداری مشهد در 17 طبقه با مساحت بیش از 10 هزار مترمربع و زیربنای 63 هزار مترمربع تیرماه 1395 دچار آتش‌سوزی شد. در این آتش‌سوزی نمای این برج نیز به‌طور کامل در آتش سوخت. ساختمانی که مدت زیادی از سوخت آن نمی‌گذشت و هنوز پایان‌کار هم نگرفته بود! خلیل‌الله کاظمی، معاون خدمات شهری و محیط‌زیست شهرداری مشهد درباره این حادثه گفته بود: «طبق اطلاعاتی که به دست آمده این ساختمان هنوز پایان‌کار را دریافت نکرده و کارشناسان نسبت به بحث‌های ایمنی این برج کنترل نداشته‌اند، به دلیل اینکه پایان‌کار دریافت نکرده بودند. در سال‌های گذشته دغدغه خود را در حوزه‌های ساختمانهای بلندمرتبه اعلام کردیم و مطرح شده است که برج‌ها باید در مجموعه خودشان حداقل‌های مربوط به سیستم اطفای‌حریق را داشته باشند. در سایر کشورهای جهان نیز همین‌طور است و چنین مجتمع‌هایی باید در داخل مرکز خود تمهیداتی را برای اطفای‌حریق داشته باشند.» عامل گسترش این آتش‌سوزی به گفته همین مسئول، نمای ساختمان سلمان معرفی شده بود؛ «یک نگرانی دیگر در نماهای مربوط به این ساختمان‌هاست که معمولا نوع نما استاندارد نیست و این امر موجب تشدید حریق می‌شود که عدم‌استاندارد نمای برج سلمان نیز عامل گسترش حریق بود.» این حادثه گذشت اما نشان داد ساختمانهای نوساز و جدید ساخت می‌توانند به‌قدری ناایمن باشند که حوادث تلخ بیافرینند.
عدم‌نظارت آقای «بیا خط قرمز را نشانت دهم» بر ساخت‌وساز در آبادان
در تمام ساعات پس از واقعه در جست‌وجوی علت حادثه دست به گوشی بودیم و از مقامات و مسئولان تا خبرنگاران حاضر در آنجا و هرکسی که می‌توانست اطلاعی در این زمینه به ما بدهد، با همه تماس گرفتیم. مقامات و مسئولان استانی پاسخگو نبودند، شاید هم فرصتی برای پاسخگویی نداشتند، فیلمی موسوم به وضعیت شهردار آبادان در فضای مجازی دست به دست می‌شد که نشان می‌داد مورد هجوم شهروندان معترض آبادانی قرار گرفته است، نمی‌دانیم این فیلم صحت دارد یا نه، اما می‌دانیم آن شخصی که چندی پیش در آنتن زنده تلویزیون خطاب به مجری برنامه خبری گفته بود «رسانه باید حد و حدودش را بداند و بیا تا خط قرمز را نشانت بدهم» همان حسین حمیدپور، شهردار آبادان است، همانی که مسئول اعطای مجوز ساخت به پروژه برج‌های هلدینگ عبدالباقی و نظارت بر ساخت آنهاست. برج‌های دوقلوی متروپل، سازه‌های عظیم، لاکچری و نوساز که حالا هنوز به بهره‌برداری نرسیده، فاجعه‌آفرین شدند. حسین عبدالباقی، مدیرعامل هلدینگ عبدالباقی چندی پیش درباره این پروژه گفته بود: «برج شماره یک مشتمل بر ده‌ها واحد اداری، پزشکی، آزمایشگاه، جراحی‌های محدود و... ساخته شده با بالاترین استانداردهای حوزه سلامت و باکیفیت‌ترین متریال که به‌طور کامل و براساس نیاز، هر واحد شخصی‌سازی شده در سال ۱۳۹۸ توسط استاندار وقت خوزستان افتتاح و بهره‌برداری از آن آغاز شد. برج شماره دو در دست احداث متروپل، یک سازه عظیم ۱۱ طبقه‌ای با زیربنای بیش از ۴۵هزار مترمربع است که تا پایان امسال فاز نخست آن به بهره‌برداری می‌رسد. طبقه منفی یک این برج مختص هایپرمارکت، کافی‌شاپ، فضای سبز و برخی واحدهای تجاری دیگر است و دیگر واحدها در طبقات همکف، اول و دوم قرار دارند. علاوه‌بر واحدهای تجاری، فودکورت دوبلکس و رستوران سنتی دو طبقه نیز پیش‌بینی شده است، در طبقه چهارم که نخستین طبقه پارکینگ طبقاتی قرار دارد، سالن سینما، بولینگ، بیلیارد و رستوران سنتی نیز وجود دارد، ضمن اینکه طبقات پنجم تا هشتم نیز به پارکینگ طبقاتی واحدهای تجاری و اداری با چشم‌اندازی به سوی اروندرود اختصاص یافته است. در طبقه نهم علاوه‌بر واحدهای اداری و پارکینگ، باشگاه بدنسازی (بانوان و آقایان به‌طور مجزا) قرار دارد و برای طبقه دهم نیز ایوان سبز وسیعی مشرف به خیابان امیری طراحی شده ضمن آنکه در این طبقه نیز پارکینگ و برخی واحدهای اداری نیز لحاظ شده است.» این توضیحات، تبلیغات و بازارگرمی‌های مالک پروژه البته محدود به موارد فوق نیست، به گفته وی روی بام برج شماره دو متروپل؛ علاوه‌بر پارکینگ، روف‌گاردن مجتمع با چشم‌انداز بسیار عالی به شهر آبادان قرار گرفته و عبور در میان طبقات با بهره‌گیری از هشت پله‌برقی و هشت آسانسور شیشه‌ای میسر است و سرمایش مشاعات و واحدهای مجموعه نیز توسط چیلر مرکزی (ساخت آلمان و ایتالیا) تامین می‌شود. سینمای پنج‌بعدی، سالن همایش و پارک کودک و پارکینگ این مجموعه با ظرفیت پارک ۷۰۰ خودرو هم از دیگر نقاط‌قوت این پروژه معرفی شدند. همه این اقدامات البته درحالی صورت گرفته بود که به گفته یک فعال نظام مهندسی، ظاهرا قواعد اولیه ایمنی در ساخت‌وساز این مجموعه رعایت نشده بود، تصویری از اخطاریه مهندس ناظر شهرداری درباره ایرادهای این پروژه در رسانه‌ها منتشر شده که به این شرح است: «احتراما با توجه به بازدید از ساختمان متروپل متاسفانه در برخی نقاط سازه‌ای مشکلاتی به وجود آمده که به شرح ذیل به استحضار می‌رساند؛ خیز بیش‌ازحد مجاز تیرهای مربوط به رمپ پارکینگ که باعث ایجاد پیچش در سقف‌ها و درنتیجه ایجاد ترک‌های خمشی در تیر و پیچش سقف‌ها شده است. مشاهده ترک‌هایی در دیوار پیرامونی رمپ‌ها که با توجه به شکل ترک‌ها دلیل آن خیز بیش‌ازحد مجاز تیرهای زیر این دیوارها است. با توجه به اضافه‌شدن سه طبقه مازاد بر طراحی متاسفانه در برخی از ستون‌های این سازه کمانش ایجاد شده که برخی توسط مجری اصلاح شد که باید نقشه طراحی مقاوم‌سازی آن ارائه شود که البته با توجه به شواهد امکان اینکه در آینده و پس از بارگذاری بهره‌برداری بقیه ستون‌ها نیز دچار مشکل شوند بسیار زیاد است. با توجه به موارد فوق خواهشمند است دستورات لازم جهت توقف کار تا بررسی کامل سازه و ارائه نقشه‌های مقاوم‌سازی و اصلاح اشکالات سازه‌ای موجود را صادر فرمایید.»
10 پروژه دیگر عبدالباقی که باید نگران آنها بود
در موردی دیگر به گفته معاونت پیشگیری سازمان آتش‌نشانی آبادان، این دستگاه ۲۸ آبان سال گذشته درخصوص ساختمان متروپل هشدار داده بود اما توجهی به هشدار‌ها نشد. در همین مورد یک فعال نظام مهندسی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «نظارت سازمان نظام‌مهندسی را بر امر ساخت‌وساز محدود کرده‌اند. وقتی شما یک ساختمانی دارید بنا می‌کنید، آیین‌نامه‌ای برای تشکیل کارگاه و نظارت سازه و معماری مرحله به مرحله وجود دارد. حتی پیش از شروع به ساخت ساختمان برای چنین پروژه‌هایی با ضریب تصرف بالا الزاما باید یک گزارشی تحت‌عنوان گزارش پدافند غیرعامل تهیه شود. در آبادان تقریبا هیچ‌کدام از این اقدامات انجام نمی‌شود، یعنی از ابتدا پروانه ساخت‌وسازی که شهرداری صادر می‌کند، مغایر با طرح جامع و قانون نظام مهندسی است و هم در صدور پروانه و هم در نظارت بر اجرای ساخت‌وساز، تخلف صورت می‌گیرد. حتی پس از اتمام کار نیز سابقه‌ای از فرآیند و کیفیت ساخت آن موجود نیست. این اتفاق به‌عنوان مثال در دزفول نمی‌افتد اما در آبادان متاسفانه رخ می‌دهد.» خبر بازداشت پیمانکار و مالک ساختمان متروپل آبادان ساعاتی پس از ریزش ساختمان در دست احداث متروپل در آبادان رسانه‌ای شد و رئیس کل دادگستری استان خوزستان دستور بررسی دقیق علت و عوامل حادثه، امدادرسانی به مصدومان و برخورد سریع و قاطع با کلیه مرتبطان و مسببان حادثه را صادر کرد. دستگیری مسببان این حادثه امیدوار‌کننده است اما به نظر نمی‌رسد اقدامی کافی درجهت مقابله با این پدیده ساختمانهای نوساز ناایمن باشد. در گفت‌وگوهایی که با فعالان مطالبه‌گر استان خوزستان داشتیم، به ما گفته شد هم‌اکنون سه پروژه در دست ساخت و هفت پروژه ساخته‌شده توسط هلدینگ عبدالباقی هستند که ممکن است درصورت عدم رعایت موارد ایمنی در ساخت‌وسازشان، خطرات احتمالی و فجایع مجددی را بیافرینند.