حسین جعفری، دانشجوی دکتری اقتصاد: پروانه ساختمان سندی است که شهرداری‌ها صادر کرده‌اند و در اختیار مالک قرار می‌دهند، برای احداث هرگونه ساختمان باید مجوز لازم از شهرداری‌ها دریافت شود. انواع پروانه‌های ساختمانی وجود دارد که می‌توان آنها را در پروانه ساخت، پروانه تخریب و نوسازی، پروانه اضافه اشکوب، پروانه تبدیل و پروانه تغییرات و تعمیرات دسته‌بندی کرد. هدف از این گزارش بررسی وضعیت پروانه‌های احداث ساختمان در مناطق شهری طی سال‌های 1390 تا 9ماهه 1400 است که صادر شده‌اند. بنابر شواهد موجود بیشترین تعداد پروانه صادرشده در 10سال اخیر در سال 1390 بوده و تعداد پروانه‌های صادرشده در سال 1399 نسبت به سال 1390، حدود 17درصد کاهش یافته است. در سال 1399، بیش از 80درصد پروانه‌های صادرشده دارای کاربری مسکونی، 7درصد کاربری همزمان مسکونی و کارگاهی و 13درصد دارای کاربری غیرمسکونی بوده است. اما بحث اصلی که در ارتباط با موضوع مسکن در ایران وجود دارد مربوط به کیفیت مسکن است. در سال 1399، از بین تعداد واحدهای مسکونی صادرشده، 93درصد مربوط به ساختمان‌های بادوام و 7درصد نیز مربوط به ساختمان‌های نیمه‌ بادوام بود. همچنین طبق آخرین سرشماری واحدهای مسکونی معمولی در سال 1395، 57درصد از ساختمان‌های مسکونی فعلی در گروه بادوام و 43درصد نیز در گروه نیمه بادوام و کم‌دوام قرار می‌گیرند. این درحالی است که براساس اطلاعات سرشماری صورت‌گرفته در سال 1395، درحال‌حاضر بیش از 6 میلیون واحد مسکونی نیمه‌بادوام و کم‌دوام در شهر‌های کشور وجود دارد که با فرض روند موجود صدور تعداد پروانه‌های واحدهای مسکونی بادوام و وجود اراده در ارتباط با نوسازی واحد‌های غیرمقاوم، به بیش از 14 سال زمان نیاز است تا تمام واحدهای مسکونی در نقاط شهری کشور دارای ساختمان بادوام شوند. نکته قابل‌تامل اینکه، درحالی در کشور قوانین نظام مهندسی ساخت‌وسازهای جدید کم‌دوام را منع می‌کند و مسئولان کشور بر تسریع نوسازی بافت‌های فرسوده تاکید می‌کنند که طبق آمارهای مرکز آمار ایران در بازه زمانی 1390 تا 1399 بیش از 350 هزار پروانه ساختمانی برای احداث مسکن با مصالح کم‌دوام و ناایمن صادر شده است. 

سقوط 28درصدی ساخت‌وساز در سال 1400 
بیشترین تعداد پروانه ساختمانی در سال 1390 با تعداد 212 هزار پروانه توسط شهرداری‌های کل کشور صادر شده که در سال‌های 1391 و 1392 نسبت به سال 1390 تعداد پروانه‌های صادرشده کاهش کمی پیدا کرده است. اما در سال 1393 شاهد افت 42درصدی در صدور پروانه‌های ساختمانی بوده‌ایم که می‌توان دلایل آن را در رکود بازار مسکن در سال 1392 و پرداخت حق بیمه کارگران توسط مالک ساختمان جست‌وجو کرد. درنهایت این کاهش در تعداد پروانه‌های صادرشده در سال‌های 1394 و 1395 با شیب کمتر ادامه یافت و از سال 1396 با افزایش قیمت مسکن در سراسر کشور و روی آوردن سازندگان به ساخت‌وساز، تعداد پروانه‌های ساختمانی افزایش یافت و در سال 1399 حدود 174 هزار پروانه صادر شد که نسبت به سال 1398، شاهد افزایش 15درصدی در صدور پروانه‌های ساختمانی بوده‌ایم. همچنین در همین بازه زمانی در استان‌های تهران و اصفهان، بیشترین تعداد پروانه و در استان‌های ایلام، کهگیلویه‌وبویراحمد و سمنان، کمترین تعداد پروانه صادر شده است. از این تعداد پروانه ساختمانی صادرشده، 80درصد دارای کاربری مسکونی، 7درصد دارای کاربری مسکونی و کارگاه توام و 13درصد دارای کاربری غیرمسکونی هستند. اما در 9ماهه سال 1400 (آخرین آمار رسمی) نیز درمجموع 90 هزار و 798 پروانه ساختمانی در مناطق شهری کشور صادر شده که نسبت به صدور نزدیک به 126 هزار پروانه ساختمانی در 9ماهه سال 1399 کاهش 28درصدی را نشان می‌‌دهد. توجه داشته باشیم در سال 1400 محدودیت‌های کرونایی و تعطیلی‌های کرونایی بسیار کمتر از سال 1399 بوده و کاهش 28درصدی ساخت‌وساز اصلا خبر خوبی برای بازاری که تشنه عرضه بوده، نیست.

صدور 350 هزار پروانه ساختمانی بی‌دوام! 
یکی از نکات قابل‌تامل در آمارهایی که مرکز آمار ایران به‌تازگی منتشر کرده، اعطای پروانه ساختمانی به ساختمان‌هایی است که فاقد ایمنی لازم هستند. قبل از اینکه به آمار و ارقام این بخش بپردازیم، لازم است قدری درخصوص تعاریف مرکز آمار ایران از ساختمان‌های بادوام و بی‌دوام بحث کنیم. طبق تعاریف موجود در نظام مهندسی، واحد‌های مسکونی بادوام در پروانه‌های احداث ساختمان مسکونی به واحد‌هایی اطلاق می‌شود که اسکلت ساختمان آنها بتن‌آرمه یا فلزی باشد. این درحالی است که واحد‌های نیمه‌بادوام به واحد‌هایی اطلاق می‌شود که مصالح مورد استفاده در ساختمان آنها به ترتیب آجر یا سنگ و آهن، آجر یا سنگ و چوب، بلوک سیمانی، تمام‌آجر یا سنگ و آجر و درنهایت تمام‌چوب باشد و واحد‌های مسکونی کم‌دوام نیز واحد‌هایی هستند که مصالح مورد استفاده در ساختمان آنها شامل مصالحی نظیر خشت و چوب و خشت و گل باشد. 
بررسی تعداد واحدهای مسکونی برحسب دوام ساختمان در بازه زمانی 1390 تا 1399 نشان می‌دهد که هرساله بیش از 92درصد این واحد‌ها دارای ساختمان‌های بادوام بوده‌اند و حدود 7درصد این ساختمان‌ها نیز نیمه‌بادوام بوده‌اند. طبق این آمارها طی سال‌های 1390 تا 1399 سالانه 35 هزار پروانه ساختمانی و درمجموع طی این دوره 350 هزار و 327 پروانه ساختمانی فاقد ایمنی در مناطق شهری کشور برای احداث ساختمان صادر شده است. در ارتباط با ساختمان‌های کم‌دوام نیز از سال 1394 به بعد شاهد عدم صدور پروانه ساخت برای این‌گونه ساختمان‌ها بوده‌ایم. بین سال‌های 1390 تا 1399 به‌طور متوسط، سالانه حدود 420 هزار واحد مسکونی در پروانه‌های احداث ساختمان‌های مسکونی با ساختمان بادوام پیش‌بینی شده است که اطلاعات نشان می‌دهد بین سال‌های 1393 و 1398 این پیش‌بینی محقق نشده و تعداد پروانه‌های واحد مسکونی بادوام طی این سال‌ها به‌مراتب کمتر از 420 هزار واحد مسکونی بادوام بوده است. این درحالی است که براساس اطلاعات سرشماری صورت‌گرفته در سال 1395، درحال‌حاضر بیش از 6 میلیون واحد مسکونی نیمه‌بادوام و کم‌دوام در شهرهای کشور وجود دارد که با فرض روند موجود صدور تعداد پروانه‌های واحد‌های مسکونی بادوام و وجود اراده در ارتباط با نوسازی واحدهای غیرمقاوم، به بیش از 14 سال زمان نیاز است تا تمام واحدهای مسکونی در نقاط شهری کشور دارای ساختمان بادوام شوند. همچنین درصد واحدهای مسکونی معمولی بادوام (دارای اسکلت فلزی یا بتنی) طبق آخرین اطلاعات موجود در سال 1395، 57درصد است و این به آن معنی است که حدود 43درصد از واحدهای مسکونی معمولی شامل واحدهای نیمه‌بادوام و کم‌دوام است که برای کشوری همانند ایران که روی گسل‌های فعال زلزله قرار گرفته، وجود چنین آماری کمی نگران‌کننده خواهد بود و نیاز است که شهرداری‌های کشور نسبت به بهبود کیفیت مسکن در ایران اقدامات جدی‌تری اعمال کنند. 

قوانین نظام مهندسی 
طبق ماده 100 قانون شهرداری، مالکان اراضی و املاک باید قبل از هر اقدام عمرانی یا تفکیک اراضی و شروع ساختمان از شهرداری‌ها یا سایر مراجع صدور پروانه ساختمان، پروانه لازم را اخذ کنند. در مرحله بعد مالک ساختمان باید مدارک فنی لازم شامل نقشه‌ها، محاسبات و مشخصات فنی ساختمان را طبق ماده دوم مقررات ملی ساختمان به شهرداری یا سایر مراجع صدور پروانه ساختمان تحویل دهد. مدارک فنی که برای بررسی و تایید ارائه می‌شوند باید شامل پلان‌ها، مقاطع، نماها، جزئیات، هرگونه محاسبات و سایر مستندات فنی لازم باشند. در مرحله بعد شهرداری‌ها یا سایر مراجع صدور پروانه ساختمان موظفند تمام مدارک فنی ساختمان و تاییدیه‌ها یا هرگونه مستندات لازم ازجمله گزارش‌های مهندس ناظر و مجری، تاییدیه‌های کیفیت مصالح و اجزای به‌کار رفته در ساختمان و سایر موارد را که نشان‌دهنده انطباق مشخصات طرح و اجزای ساختمان با مقررات موجود در نظام مهندسی است، در نسخه‌های کامل به تعداد کافی نزد خود نگهداری کند. همانطوری‌که در متن ماده 100 قانون شهرداری آمده؛ ممکن است اشخاصی بدون اخذ پروانه مبادرت به احداث بنا کنند. ماموران واحدهای ذیربط شهرداری با نام بازرسان ساختمانی یا ماموران نظارت ساختمانی وظیفه دارند در جریان احداث بنا به وسیله دارندگان پروانه کنترل و نظارت خود را اعمال کنند تا از احداث بنا برخلاف مفاد پروانه جلوگیری شود. همچنین، صدور پروانه ساخت، مشروط به وجود تمامی شرایط لازم باشد و پس از احراز این موضوع پروانه ساختمانی صادر شود. در قانون برنامه پنجم توسعه این موضوع از سوی قانونگذار مورد‌توجه قرار گرفته و از این ظرفیت استفاده شده است. ماده 168 قانون برنامه پنجم توسعه خاطرنشان می‌کند به‌منظور مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و اصلاح الگوی ‌مصرف به‌ویژه مصرف انرژی در بخش ساختمان و مسکن اقدام‌هایی در دو بند صورت گیرد. طبق بند «الف» این ماده قانونی، شهرداری‌ها مکلفند نسبت به درج الزام رعایت مقررات ملی ساختمان در پروانه‌های ساختمانی اقدام کنند. صدور پایان‌کار برای واحدهای احداث‌شده برمبنای این پروانه‌ها، منوط به رعایت کامل این مقررات است. در بند «ب» این قانون مقرر شده صدور پروانه هرگونه ساختمان منوط به ارائه موافقت اصولی بیمه کیفیت ساختمان احداثی است. شرکت‌های بیمه مکلفند براساس بیمه‌نامه صادره درصورت ورود هرگونه خسارت طی 10 سال به ساختمان احداثی، خسارت‌های وارده را ظرف سه ماه جبران کنند.