زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار: شما فرصت دارید در یک فرم جمع‌وجور و نه‌چندان طولانی نظرتان را درباره هرکدام از اساتیدی که در طول ترم با آنها چه به‌صورت مجازی و چه حضوری کلاس داشتید، اعلام کنید. صحبت از ارزیابی اساتید است؛ یک فرصت خاص که کاربری‌های متفاوتی برای دسته‌‌بندی‌های مختلف دانشجویان خواهد داشت؛ گروهی به نیت اصلاح کیفیت آموزش، بخشی به‌دنبال انتقامی هرچند کوچک و مختصر از استاد و برای برخی هم احتمالا توفیقی از سر اجبار دانشگاه! البته به همان اندازه که این زیر ذره‌بین بردن عملکرد اساتید به این شیوه می‌تواند جالب باشد، خطرناک هم هست! باید در پاسخ‌دادن به سوالات نظرسنجی یا همان ارزیابی اساتید به اندازه سوالات کنکور، وسواس به خرج داد؛ چراکه احتمال دردسر کم نیست! به نظر می‌رسد ارزیابی عملکرد اساتید توسط دانشجویان که در روزهای پایانی ترم و پیش از شروع امتحانات برگزار می‌شود، به‌جای آنکه بتواند نقش پررنگی در تغییر رفتار و عملکرد برخی اساتید داشته باشد، به یک فرآیند تکراری و اجباری تبدیل شده که دانشجو و دانشگاه مجبور به انجامش هستند.
ارزیابی اساتید توسط دانشجویان؛ کم‌اهمیتِ همیشگی
مخاطبان اصلی ارزیابی اساتید نگاه‌های متفاوتی به این پرسشنامه دارند.
مهدی دماوندی، دانشجوی کارشناسی‌ارشد دانشگاه شهید بهشتی با وارد کردن اولین اشکال به ارزیابی اساتید توسط دانشجویان می‌گوید: «اجباری بودن شرکت در این پروسه یکی از معضلات است و اگر دانشجویی نخواهد به هر دلیل در این مهم شرکت کند، عملا حق انتخاب‌واحد را برای ترم بعد نخواهد داشت. همین مساله هم باعث می‌شود دانشجویان عموما بدون توجه به سوالات پاسخ دهند؛ از طرف دیگر با توجه به اینکه این کار توسط پرتابل هر دانشجو صورت می‌گیرد، دانشجویان به‌نوعی نگران این مساله می‌شوند که شاید بعدا برایشان دردسری درست شود، یعنی در عمل دانشجو دچار خودسانسوری می‌شود.»
شاید برای شما هم جالب باشد بدانید ارزیابی پایان‌ترم در مقاطع تحصیلات تکمیلی به‌ویژه دکتری شکل متفاوتی به خود می‌گیرد و تنها یک‌بار از دانشجوی دکتری این سوالات پرسیده می‌شود.
اسدی، دانشجوی دکتری دانشگاه تهران در این‌باره می‌گوید: «تنها در سال اول در سامانه آموزشی آن هم به‌صورت الکترونیکی یک‌سری سوالات درباره وضعیت تدریس و متناسب بودن دروس و... مطرح شد که به آنها پاسخ دادیم، بعد از آن دیگر هیچ‌گاه ارزیابی از ما درباره اساتید صورت نگرفت، به‌ویژه وقتی قرار به انجام پروژه است، در تمام طولی که این کار انجام شود، هیچ‌گاه نظر دانشجو درباره برخورد و وقت‌گذاشتن استاد پرسیده نمی‌شود.»
ارزیابی اساتید واقعا برای دانشگاه‌ها مهم است؟
محمدحسین عبداللهی، معاون آموزشی دانشگاه خوارزمی در این‌باره با تاکید بر اینکه یکی از ابزارهایی که برای ارزیابی اساتید و ارتقای آنها در نظر گرفته می‌شود میانگین ارزیابی دانشجویان است، می‌گوید: «در این بخش چند نمره با هم ملاک عمل قرار می‌گیرد که یکی از آنها همان نمره‌ای است که دانشجو به استاد می‌دهد. سامانه ارزیابی اساتید توسط دانشجویان صرفا برای این طراحی شده که بتوانیم به استاد بازخورد بدهیم که در کدام بخش‌ها ضعف دارد نه اینکه بخواهیم نمره آنها را صرفا در ارزیابی نهایی ملاک قرار دهیم.» البته در این میان نظر برخی دانشجویان برای دانشگاه‌ها خاص است، مساله‌ای که عبداللهی هم آن را تایید و عنوان می‌کند: «همیشه از میان دانشجویان برتر چند نفر انتخاب می‌شوند و از آنها به‌طور مستقیم توسط دفتر ارزشیابی اساتید سوال می‌شود.»
یوسف شاقول، عضو هیات‌علمی دانشگاه اصفهان و معاون آموزشی سابق این دانشگاه نقش دانشجویان برتر هر کلاس را در تعیین عملکرد واقعی اساتید به نسبت دیگر دانشجویان به‌مراتب اثرگذارتر می‌داند؛ مساله‌ای که درباره‌اش می‌گوید: «درباره نحوه تدریس اساتید در هر درس ارزیابی انجام می‌دهیم، اما مولفه اصلی اینجاست که در دانشگاه ما از 20 درصد برتر دانشجویان هم ارزیابی جداگانه‌ای صورت می‌گیرد؛ چراکه تصور می‌کنیم آنها کمتر تابع نمره هستند، همچنین شرایط برای مقاطع تحصیلات تکمیلی هم متفاوت است و بعد از اینکه دانشجو از پایان‌نامه‌اش دفاع کرد و عملا دیگر ارتباطی با استاد نداشت، فرم ارزیابی را پر می‌کند.»
نتیجه‌بخشی ارزیابی‌ها، محل‌تردید دانشجویان
نکته قابل‌توجه درباره انجام این ارزیابی‌ها که به‌صورت روتین در پایان هر ترم تحصیلی از دانشجویان انجام می‌گیرد، این است که عموم دانشجویان معتقدند نظر آنها هیچ تاثیری ندارد و اگر به هر دلیلی از عملکرد استادی ناراضی باشند، شانس اینکه تغییری در رفتار او برای ترم‌های بعد ایجاد شود، تقریبا برابر با صفر است.
دماوندی در این‌باره می‌گوید: «در مقطع دکتری اساسا اعضای هیات‌علمی تدریس را دنبال می‌کنند و معتقدم ارزیابی‌ها چندان ضمانت اجرایی ندارد. سوال اینجاست که مدیرگروه، رئیس دانشکده و حتی رئیس دانشگاه چطور می‌تواند با استادی که در استخدام وزارت علوم بوده و از دولت حقوق دریافت می‌کند، برخورد یا او را اخراج کند؟ شاید درنهایت به تذکر شفاهی به چنین استادی بسنده کنند؛ البته این مهم نیز بستگی به آن دارد که چه تعداد دانشجو و چندبار به این مساله تاکید کنند. البته مساله در مقطع کارشناسی‌ارشد متفاوت است. در این مقطع اساتید حق‌التدریسی هم حضور دارند و شاید اگر نسبت به یک استادی نارضایتی زیادی وجود داشته باشد، امکان قطع ارتباط با آن فراهم شود.» درمقابل اسدی، دانشجوی دکتری دانشگاه تهران هم این مهم را چندان تاثیرگذار نمی‌داند، و معتقد است: «تنها درصورتی که اساتید بخواهند این مساله را ملاک عمل قرار دهند، می‌توان تاثیر آن را دید. در دوران تحصیلم اساتیدی را داشتم که بعضا در آخرین جلسه کلاسی که در پایان‌ترم داشتند، از دانشجویان خواستند نظرشان را درباره عملکردشان بگویند، قطعا برای چنین اساتیدی وضعیت متفاوت است؛ اما درمقابل هم عمده اساتید هستند که اصلا توجهی به این مساله ندارند.»
دانشگاه‌ها عملکرد اساتید را چگونه ارزیابی می‌کنند؟
البته درباره عملکرد اساتید راه‌های دیگری هم وجود دارد، به‌طوری که مدیر دانشکده، مدیرگروه و معاون آموزشی در هر سال و برای هر استاد فرم ارزیابی‌ای را تکمیل می‌کنند، البته امتیازبندی هرکدام از آنها متفاوت بوده و برای هر بخش حداقل و حداکثر امتیاز در نظر گرفته‌ایم.
عبداللهی تیر نهایی را به ارزیابی اساتید توسط دانشجویان می‌زند و می‌گوید: «بحث ارزیابی دانشجویان صرفا نمی‌تواند به‌تنهایی خیلی اثرگذار باشد؛ چراکه تنها یکی از شاخص‌های ارزیابی محسوب می‌شود، اما مساله اصلی در این‌باره نظر همکاران، مدیران گروه و معاون آموزشی دانشگاه درباره اساتید است.»
مساله قابل‌تامل دیگر اینکه به نظر می‌رسد فرم ارزیابی اساتید در همه دانشگاه‌ها تقریبا یک شکل خواهد بود و شاخص‌های ارزیابی هم یکسان است؛ هرچند به نظر می‌رسد کرونا در این حوزه هم ردی از خود به جای گذاشته است. عبداللهی در این‌باره می‌گوید: «ما در دانشگاه خودمان بعد از همه‌گیری کرونا سوالات مختص ارزیابی را تغییر داده و آنها را براساس آموزش مجازی و فعالیت‌هایی که اساتید در این بستر انجام می‌دهند، منطبق کرده‌ایم.»
نگاه متفاوت دانشگاه‌ها به نظر دانشجویان درباره اساتید
دانشگاه‌های کشور در نحوه ارزیابی اساتید هم مانند بسیاری دیگر از حوزه‌ها، قوانین خاص خودشان را دارند. همان اندازه که به نظر می‌رسد ارزیابی دانشجویی در دانشگاه خوارزمی به‌عنوان یکی از دانشگاه‌های مطرح چندان مهم نیست؛ در دانشگاهی مانند اصفهان نقش تعیین‌کننده‌ای دارد.
یوسف شاقول، استاد ادبیات و علوم انسانی و معاون آموزشی سابق این دانشگاه معتقد است: «ارزیابی دانشجویان در بسیاری از فرآیندهای مرتبط با اساتید صددرصد اثرگذار است؛ طبیعتا ارزیابی‌ای که از آنها در پایان‌ترم گرفته می‌شود، به منزله گلوگاه ارزیابی کلی به شمار می‌رود، یعنی اگر استادی از 100 امتیاز نتوانست 75 امتیاز را کسب کند بحث رکود علمی استاد مطرح می‌شود. در اصل نقش ارزیابی دانشجویان در بخش‌های مختلف بسیار مهم است.»
شاقول، استاد دانشگاه اصفهان می‌گوید: «یکی از ملاک‌های دریافت پایه سالیانه توسط اساتید همین نمره‌ای است که دانشجویان در ارزیابی به آنها می‌دهند. در دانشگاه ما اگر استادی نتواند کف امتیاز را به دست نیاورد پایه سالیانه را دریافت نمی‌کند و همچنین اگر این وضعیت مستمر باشد و استاد در همه درس‌های خود و در ترم‌های مختلف میانگین ارزیابی‌اش از 75 امتیاز کمتر باشد، مکانیسم تنبیهی و همچنین آموزشی برای او فعال می‌شود. یعنی مرکز توسعه صلاحیت‌های تدریس اعضای هیات‌علمی برای او کارگاه‌های فنی و مشاوره تدریس برگزار می‌کند و درنهایت اگر تغییری ایجاد نشود، پایه سالانه استاد قطع و اگر عضو هیات‌علمی سه پایه متوالی را دریافت نکند، مشمول رکود علمی می‌شود.»
سهم 60درصدی نظرات دانشجویان در ارزیابی کیفیت آموزش استاد
سیدجواد مولی، استاد گروه ژنتیک و رئیس سابق دفتر امور هیات‌علمی دانشگاه تربیت‌مدرس اما اثرگذاری نهایی انجام ارزیابی از عملکرد اساتید را در ترفیع سالانه اعضای هیات‌علمی مثمرثمر می‌داند. او معتقد است دانشگاه‌هایی که به‌صورت هیات‌امنایی اداره می‌شوند، دست‌شان برای تعیین مولفه‌های این بخش بازتر است. او در ادامه توضیح می‌دهد: «ابتدا که دانشگاه‌ها در قالب دانشگاه‌های نسل اول شکل گرفته بود، در بحث ارزیابی بیشتر مقوله تدریس دنبال می‌شد و امتیازات، امتیازات آموزشی بود. در این میان مولفه‌هایی چون میزان تدریس، کیفیت آموزش، نحوه پاسخگویی اساتید به دانشجویان و... ملاک امتیازدهی قرار می‌گرفت و براساس نمره نهایی دانشجویان به هر استاد، امکان ترفیع سالیانه آنها وجود داشت، اما امروز وضعیت متفاوت شده و مولفه‌های دیگری نیز در ترفیع پایه سالانه ملاک قرار می‌گیرد. البته هنوز هم بحث آموزش به‌عنوان یکی از ملاک‌های اصلی در این زمینه مطرح است.»
به گفته او از دو سال پیش دانشگاه تربیت‌مدرس شیوه‌نامه کلی ترفیع پایه سالانه اساتید را اصلاح کرد و در آن مباحث مربوط به نقش اساتید در ایجاد دانشگاه‌های کارآفرین را هم مدنظر قرار داد. جالب اینجاست سال گذشته نیز وزارت علوم نیز شیوه‌نامه دانشگاه تربیت مدرس را به تمام دانشگاه‌ها ابلاغ و توصیه کرد از آن برای اصلاح شیوه‌نامه ترفیع استفاده کنند.
او نگاه دانشجویان را در ارزیابی نهایی اساتید بسیار موثر می‌داند و می‌گوید: «درست است که در ارزیابی نهایی برای اینکه استادی دچار رکود علمی شده یا خیر، مولفه‌های مختلفی اعم از آموزشی و پژوهشی دخیل هستند، اما نمی‌توان این مساله را نادیده گرفت که اگر استادی بتواند به‌طور مثال 1000 امتیاز هم کسب کند، اما کیفیت تدریس آن پایین بوده و دانشجویان این مساله را در ارزیابی‌ها تایید کرده باشند، قطعا در پرداخت پایه سالیانه به آن استاد موثر است. یکی از مهم‌ترین راه‌ها برای ارزیابی کیفیت آموزش، همین ارزشیابی دانشجویان است که در کل سهم 60درصدی در امتیاز این بخش را دارد.»
شیوه ارزیابی اساتید دانشگاه خوارزمی بازنگری می‌شود
عبداللهی، معاون آموزشی دانشگاه خوارزمی می‌گوید: «طبیعتا نظر دانشجویان نسبت به اساتید تنها بخشی از مولفه ارزیابی است، اما اگر جمع قابل‌توجهی از دانشجویان نسبت به یک استاد انتقاد داشته باشند، درنهایت این گروه است که وارد عمل می‌شود و حتی اگر از بخش بالاتری هم درباره یک استاد نظری مطرح شود، باز در گروه درباره آن تصمیم‌گیری می‌شود. البته نباید فراموش کرد درباره همه مولفه‌ها از نظم استاد گرفته تا نحوه تدریس و شیوه برخورد با دانشجو، تسلط بر محتوای آموزشی از دانشجو سوال می‌شود. امروزه نیز در قالب یک طرح پژوهشی درحال بازنگری شیوه ارزیابی اساتید توسط دانشجویان هستیم. اما قطعا هیچ‌گاه نظر دانشجویان باعث نمی‌شود استادی به مرحله رکود علمی برسد؛ چراکه گاهی دانشجویان یک گروه می‌شوند و نسبت به یک استاد نگاه بدی پیدا می‌کنند.»
ارزیابی اساتید ترفیع چند درصد اساتید را لنگ می‌کند؟
آنچه واضح است اینکه هر دانشگاه نگاه خاص خودش را برای ملاک قرار دادن یا ندادن نمره‌ای که دانشجویان به اساتید می‌دهند، دارند. علی‌رغم اینکه در طول یک سال تحصیلی، دانشجویان مجبورند بیش از یک‌بار نظرشان را درباره اساتید خود مطرح کنند، اما در عمل بخش اندکی از اساتید باید از این بابت احساس نگرانی کنند؛ چراکه به گفته مولی، استاد گروه ژنتیک و رئیس سابق دفتر امور هیات‌علمی دانشگاه تربیت‌مدرس تنها یک یا دو درصد از اساتید نمی‌توانند امتیاز لازم برای ترفیع پایه سالانه را که اصلی‌ترین هدف برگزاری این ارزیابی‌هاست، دریافت کنند، درحالی‌که 40 درصد اعضای هیات‌علمی این ترفیع را دریافت کرده و در مقابل نیز مابقی اساتید به‌عنوان پیشروهای فعالیت‌های دانشگاهی تلقی می‌شوند. به‌عبارت دیگر آنها کسانی هستند که می‌توانند دوبرابر حداقل امتیاز را کسب کنند. ماجرا زمانی جالب‌تر می‌شود که به گفته این فعال نظام آموزشی کشور، در دانشگاه‌ها اساتیدی هستند که چهار برابر حداقل امتیاز لازم برای ترفیع سالانه را به دست می‌آورند، دانشگاه نیز برای فردی که بتواند دوبرابر حداقل را کسب کند پایه کارآمدی در نظر می‌گیرد و برای آنهایی که چهار برابر حداقل امتیاز را کسب می‌کنند میزان پایه سالانه‌شان را سه برابر عضو هیات‌علمی عادی در نظر می‌گیرد.