فرهیختگان عربستان سعودی در تلاش است تا به یکی از کشورهای تولیدکننده پهپاد در منطقه تبدیل شود. بهتازگی اداره کل صنایع نظامی عربستان سعودی قراردادی را برای ساخت پهپادی به نام «حارس الأجواء» [نگهبان آسمان] با شرکت صنایع نظامی این کشور امضا کرده تا با ساخت و بومیسازی سیستمهای هواپیماهای بدونسرنشین، یک پایگاه فنی و نوآوری پیشگام منطقهای و بینالمللی ایجاد کند. شرکت صنایع نظامی سعودی همچنین قراردادی را با مرکز مطالعات و پژوهشهای دفاعی «الامیر سلطان» امضا کرده تا روی ارتقای این پهپاد کار کند؛ پهپادی که نتیجه پژوهشهای متعدد در مرکز برای رسیدن به یک تولید ملی است و در تحقق هدف اصلی، یعنی بومیسازی بیش از 50 درصد از هزینههای سعودی در زمینه تجهیزات و خدمات نظامی تا سال ۲۰۲۰ سهیم است. «احمد العوهلی»، رئیس اداره کل صنایع نظامی عربستان سعودی در این زمینه گفته که «امضای این قرارداد، در بالا بردن آمادگی نظامی سامانه دفاعی سعودی و ایجاد فرصتهای شغلی مفید است.»
حساب توئیتر اداره کل صنایع نظامی عربستان سعودی نوشته که این مجموعه، تولید 6 پهپاد در سالجاری میلادی و 34 پهپاد دیگر را نیز در طول 4 سال بعد هدفگذاری کرده است. این پروژه با سرمایهگذاری 200 میلیون دلاری درحالی در اوایل سال 2021 آغاز به کار کرده که در همان ایام سعودیها بهدنبال خرید پهپادهای ترکیهای بودند.
در یکسال گذشته تقاضا برای خرید پهپادهای ترکیهای در جهان افزایش قابل توجهی یافته است. بخشی از این محبوبیت ناشی از عملکرد پهپادهای ترکیه در جنگ سال گذشته بین آذربایجان و ارمنستان است. در جریان این جنگ، ویدئوهایی که آذربایجان از هدف قرار دادن تجهیزات و تسلیحات ارمنستان منتشر میکرد، عمدتا توسط هواپیمای بدون سرنشین «بایراکتار TB-2» ترکیه که به موشکهای هوا به زمین مجهزند، صورت گرفته بود. آذربایجان با استفاده از پهپادهای ترکیه و رژیمصهیونیستی در جنگ توانست سامانه اس-300 روسیه را نیز هدف قرار دهد. اگرچه در این پهپادها از فناوری کشورهای دیگر همچون کانادا نیز بهره برده شده است، با این حال آنچنان بازار داغی برای خرید پهپادهای ترکیهای پس از جنگ قرهباغ شکل گرفت که رجب طیب اردوغان، رئیسجمهور ترکیه در مراسم تحویل و تکمیل دوره آموزشی حملونقل هوایی با پهپاد در چورلو، ادعا کرد: «درحال حاضر بسیاری از کشورها برای خرید پهپادهای ساخت ترکیه در نوبت هستند.»
یکی از خریداران پهپادهای ترکیهای، کشور اوکراین است. اوکراین با ترکیه برای تولید پهپاد «بیرقدار» در کارخانهای نزدیک کییف، قراردادی منعقد کرد. این قرارداد در همان زمان موجب نارضایتی روسیه شد. هفته گذشته و پس از اینکه کییف از این پهپاد برای حمله به یک موضع تحت کنترل جداییطلبان روسگرا استفاده کرد، کرملین گفت که پهپادهای مذکور این خطر را دارند که تاثیر بیثباتکنندهای روی شرق اوکراین بگذارند. بهدنبال نارضایتی روسیه، در همین رابطه مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه ترکیه یکشنبه بعد از ملاقات با سرگئی لاوروف، همتای روس خود در حاشیه جی۲۰ در رم، به خبرنگاران گفت: «اگر کشوری این تجهیزات را از ما میخرد، دیگر آن یک محصول ترکیه نیست.» خبرگزاری آناتولی به نقل از او گزارش داد: «شاید ترکیه آن را تولید کرده باشد، اما این دیگر متعلق به اوکراین است.»
عملکرد پهپادها در جنگ آذربایجان و ارمنستان و همچنین ابراز نگرانی مسکو نسبت به تاثیر دسترسی کییف به پهپاد و تبعات آن، اهمیت این پرندههای بدون سرنشین را در نبردهای آینده بهخوبی نشان میدهد. اما پهپادها از کجا آمدند و چرا به اثرگذارترین تسلیحات در جنگها تبدیل شدند؟
اولین پهپادها چه زمانی بهکار گرفته شدند؟
میتوان با کمی تسامح گفت تاریخچه استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین به سال1849 که اتریش با استفاده از بالنهای بدون سرنشین مجهز به مواد منفجره به ونیز سابق حمله کرد، بازمیگردد. درحالیکه تصور بالن و هواپیماهای بدون سرنشین ممکن است دشوار باشد، مفهوم سیستمهای هوایی بدون سرنشین در آن زمان نیز مورد توجه قرار گرفت. در جریان جنگ جهانی دوم هواپیماهای رادیویی B-24 برای ماموریتهای بمباران بر فراز آلمان اعزام میشدند. همچنین نیروهای آمریکایی از هواپیماهای نظارتی کنترل از راه دور برای گرفتن عکس درطول جنگ ویتنام استفاده کردند. اما پیشرفت واقعی در جنگ هواپیماهای بدون سرنشین در سال1995 جدیتر شد و یک پهپاد آمریکایی با طول بالهای 49فوتی توانست تا 12ساعت در هوا بر فراز هدف باقی بماند و یک ویدئوی زنده را مخابره کند. در 7اکتبر 2001، اولین حمله هدفمند توسط یک هواپیمای خلبانی از راه دور در افغانستان انجام شد. برنامه استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین بهطور پیوسته در افغانستان، عراق و پاکستان گسترش یافت. به موازات آمریکا سایر کشورها نیز در این زمینه گامهایی برداشتند. درحال حاضر حدود 20کشور پهپاد در زرادخانه خود دارند. این رقم در مقایسه با سال2015 که تنها 8کشور زرادخانه پهپادی داشتند، افزایش قابلتوجهی یافته است.
مزایای پهپادها نسبت به هواپیماهای جنگی
برای ایران که بهدلیل تحریمها امکان خرید جنگنده و تسلیحات پیشرفته را ندارد، پهپادها یکی از برندهترین ابزارهای تهاجمی بهشمار میآیند. اما برای سایر کشورها که جنگنده نیز دراختیار دارند پهپادها بسیار ارزشمند هستند. برخلاف جتهای جنگنده که نیاز به سوختگیری منظم و خدمهای دارند که خسته میشوند، پهپادها میتوانند حین انجام نظارت، کاوش در پدافند هوایی یا انتظار برای یک هدف مناسب، تا ۲۴ساعت در هوا پرسه بزنند. درحالی که پهپادهایی مانند Predator مجهز به موشک هستند، نسل جدیدی از پهپادهای ارزانقیمت «کامیکاز» (انتحاری) بهسمت اهداف خود پرتاب شده و سپس منفجر میشوند. جان راث یکی از فرماندهان نیروی هوایی آمریکا گفته مقامات پنتاگون نگران هستند که گسترش این پهپادهای ارزان و مرگبار میتواند به تغییر توازن استراتژیک جهانی از ایالاتمتحده کمک کند: «دشمنان ما درحال حاضر فناوریهایی را بهکار میگیرند که پلتفرمهای قدیمی ما را در معرض خطر قرار میدهند.»
پهپادها جنگ را تغییر میدهند؟
مجله ویکبریتانیا بهنقل از کارشناسان مینویسد آنها نگرانند که تکثیر پهپادها میتواند درگیریهای خونین را رایجتر کند، زیرا کشورهایی که تمایلی به شروع جنگ ندارند و جان سربازان خود را به خطر میاندازند، در ارسال پهپاد تردیدی نخواهند کرد. جیسون لیال، کارشناس فناوری نظامی در کالج دارتموث میگوید: «برای کشورهایی که بهدنبال شکستن بنبستهای ژئوپلیتیکی طولانیمدت هستند، ظهور پهپادهای نسبتا ارزان، یکبار مصرف و مسلح فرصتی وسوسهانگیز است. برخی دیگر از افزایش پهپادهای هوشمند که به کنترلکننده انسانی نیاز ندارند، میترسند.» سازمان ملل اخیرا گزارش داد یک کوادکوپتر 15پوندی ساخت ترکیه بهطور مستقل نیروهای شورشی درحال عقبنشینی در لیبی را هدف قرار داده و یک حمله انتحاری انجام داده است. زکری کالنبورن، مشاور امنیتی گفت: «اگر کسی در آن حمله مارس2020 جان خود را از دست داد، این اولین مورد شناختهشده از سلاحهای هوشمند مبتنیبر هوش مصنوعی است که برای کشتن استفاده میشود.»
پهپادهای دارای هوش مصنوعی
تسلیحات هوایی بدون سرنشین درحال تغییر شکل میدان جنگ هستند. آنها درحال رسیدن به نقطهای هستند که خودشان شروع به فکر کردن میکنند. ایالاتمتحده، چین، روسیه و هند همگی درحال آزمایش پهپادهای مبتنیبر هوش مصنوعی هستند که در آن دهها یا صدها پهپاد بهطور هماهنگ برای غلبه بر نیروهای دشمن عمل میکنند. برخی از سازمانهای حقوق بشر و محققان هوش مصنوعی خواستار ممنوعیت ساخت این رباتهای قاتل هستند. آنها میگویند حتی اگر این فناوری منجر به سناریوی کابوس ترمیناتور نشوند، تکثیر پهپاد خطرناک است. مکس تگمارک، فیزیکدان MIT میگوید: «کشورهای بزرگی که پهپادهای هوشمند را توسعه میدهند، علاقهای به ممنوعیتی نشان ندادهاند که معتقدند رقبایشان آن را رعایت نمیکنند.»
ایران قدرت پهپادی منطقه
ایران از زمان جنگ تحمیلی به ارزش شناسایی و رزمی پهپادها پی برد. پس از آن سپاه پاسداران انقلاب اسلامی واحدی پهپادی ایجاد کرد که از همان روزهای اول نهتنها مسئولیت بهکارگیری بلکه وظیفه ساخت پهپاد را نیز برعهده داشت.
قدرت پهپادی ایران اما به آرامی رشد کرد و کمکم بازارهای صادراتی نیز به روی تهران باز شد. سوریه و سودان جزء اولین مشتریان پهپاد ایران بودند. با اینحال گفته میشود فناوری پهپادهای ایرانی بهدست لبنان، عراق، یمن، اتیوپی و ونزوئلا نیز رسیده است. دادههای امنیتی میگوید پهپادهای ایرانی گاهی در جنگهایی حضور مییابند که تهران چندان در آنها مداخلهای ندارد.
یکی از این صحنهها جنگ در لیبی است. در سال گذشته میلادی درگیریها میان دولت وفاق ملی لیبی مستقر در طرابلس با نیروهای ارتش ملی لیبی به فرماندهی خلیفه حفتر شدت گرفته بود؛ درحالیکه کشورهایی مانند روسیه، فرانسه، عربستان سعودی، امارات، مصر، سوریه و سودان از خلیفه حفتر حمایت میکردند ترکیه، انگلیس، ایتالیا و آلمان نیز بهنوعی حامی دولت وفاق ملی بودند. بهدلیل بینالمللی بودن جنگ در لیبی تجهیزات زیادی از کشورهای درگیر در نبردها مورد استفاده قرار گرفت. در این جنگ گفته میشود ارتش ملی لیبی ازطریق سودان و سوریه به پهپادهای ساخت ایران مسلح شده بود. سودان پهپادهای شناسایی ساخت ایران را دراختیار خلیفه حفتر گذشته و سوریه نیز پهپادهای انتحاری ابابیل-تی را دراختیار وی قرار داده بود. یکی از این پهپادها هنگامی که در نخستین ساعات روز 26 اردیبهشت 1399 درحال عبور از فراز طرابلس برای مورد هدف قراردادن مواضع دولت وفاق ملی بود، توسط دوربین عکاسان شکار شد. این اتفاق درحالی بود که در همان برهه بخشی دیگر از طرفهای بینالمللی معتقد بودند ایران حامی دولت وفاق ملی است. در اصل وجود سلاحهای ساخت ایران در دستان دوطرف منازعه به چنین اتهاماتی دامن زده بود، گرچه حداقل در یک طرف ماجرا یعنی استفاده نیروهای ارتش ملی لیبی از سلاحهای ایرانی، این قضیه به متحدان تهران مربوط بود.
داستان حضور پهپادهای ایرانی در آفریقا اما تنها به شمال این قاره محدود نمیشود. اتیوپی کشوری 115 میلیون نفری و مهم در شمال آفریقاست که مشخص شده از پهپادهای ایرانی استفاده میکند. این کشور از سال گذشته درگیر جنگی شدید با شورشیان منطقه خودمختار تیگرای است. قبایل ساکن در تیگرای برای چندین دهه دولت و ارتش اتیوپی را دراختیار داشتهاند و به همین دلیل مبارزانی حرفهای بهحساب میآیند. جغرافیای تیگرا نیز بهدلیل ویژگیهای خاص آن پیشروی نظامی در این منطقه را دشوار میسازد. به همین دلیل اتیوپی دست به خرید پهپادهای مهاجر-6 و تسلیحات موردنیاز آن زد تا بتواند بر مبارزان تیگرای پیروز شود. این مساله زمانی افشا شد که ابیاحمد، نخستوزیر اتیوپی در اوایل ماه اوت گذشته، به یک فرودگاه محلی رفت. تصاویر منتشرشده از این دیدار پهپادی را نشان میداد که شباهت بسیاری به مهاجر-6 داشت. پس از آن محققان با انتشار تصاویر هوایی از فرودگاههای اتیوپی مشخص ساختند که این کشور بهطور گستردهای از پهپادهای ایرانی استفاده میکند. در همان برهه زمانی نیز تصاویری از تانکهای تی-72 شورشیان تیگرای منتشر شد که نشان میداد در یک منطقه صعبالعبور کوهستانی منهدم شدهاند؛ شدت انفجار این تانکها بهگونهای بود که برجکشان بهطور کامل از بدنه جدا شده و در چندمتری تنه اصلی قرار گرفته بود. کارشناسان نظامی این شکارها را کار پهپادهای مهاجر-6 مسلح به بمبهای هوشمند سدید میدانستند.
پهپادهای گرفتار در دست ایران
ایران بیش از آنکه به ساخت پهپاد معروف باشد، به شکار پهپادها مشهور است. شاید دلیل اصلی آن گرفتار شدن پهپاد آر کیو-170 در دستان نیروهای نظامی ایران در سال 1390 است. این پهپاد در زمان خود گرانترین پروژه نظامی آمریکا بهحساب میآمد. این زیان تاحدی برای آمریکا مهم بود که برخی از لزوم حمله موشکی به محل نگهداری آن برای نابودیاش صحبت میکردند. باراک اوباما اما بهدلیل ناتوانی از دست زدن به چنین اقدامی از ایران درخواست کرد تا پهپاد را بهدلیل مالکیت واشنگتن بر آن به آمریکا بازگرداند. تهران اما باتوجه به ورود غیرقانونی و فعالیت جاسوسی این پهپاد آن را مصادرهشده اعلام کرد.
نتیجه کاوشهای صورتگرفته روی آر کیو-170 ساخته شدن چندین نمونه پهپاد در ایران و یک نمونه پهپاد در روسیه بود. یکی از نمونههای ایرانی آن «سیمرغ» نام دارد. روسیه نیز با همکاری در این کاوش پهپاد سنگین اطلاعاتی - شناسایی «اس-70- آخوتنیک» (شکارچی) را ساخته است.
توسعه سلاحهای ضدپهپاد
بهطور معمول گفته میشود دفاع کاری سختتر از حمله است. این جمله حتی اگر در واقعیت برای خیلی از موضوعات صحیح نباشد، اما درباره پهپادها قطعا درست است. گسترده شدن حضور پهپادها در میادین جنگی و همچنین ناتوانی در کشف و ساقط کردنشان فشار زیادی به کشورهای مورد تهاجم وارد میسازد. کشورهای درگیر با ترکیه طی سالهای اخیر این مساله را بهخوبی درک کردهاند. شبهنظامیان وابسته به ترکیه در لیبی بهشدت نیروهای خلیفه حفتر و نیروهای شرکت امنیتی واگنر روسیه را آزار دادند. این نیروها گرچه مورد حمایت روسیه، امارات، فرانسه و مصر بودند و به تجهیزات پیشرفتهای نیز دسترسی داشتند، اما آسیبهای فراوانی را در جنگ با متحدان ترکیه متحمل شدند. این آسیبها درحدی بود که نیروهای خلیفه حفتر که به حومه طرابلس پایتخت لیبی رسیده بودند و تنها یک گام تا پایان جنگ فاصله داشتند، صدها کیلومتر به عقب رانده شدند. در جنگ قرهباغ نیز پهپادهای ترکیهای و همچنین پهپادهای انتحاری ساخت رژیم صهیونیستی ضربات زیادی به ارتش ارمنستان زده و خطوط دفاعی این کشور را دچار فروپاشی کردند.
عملکرد غیرقابل باور پهپادها درکنار ناکارآمدی سامانههای پدافند هوایی مرسوم، تحولی در حوزه صنایع نظامی بهوجود آورده است و شرکتهای نظامی با تلاش و کوشش فراوان درحال توسعه سامانههای پدافند هوایی «ارتفاع پست» هستند که مختص پهپادها باشد. در ادامه به برخی از شیوههای مقابله با پهپادها میپردازیم.
1- پهپادهای ضدپهپاد: برخی کشورها از خود پهپاد علیه پهپادهای مهاجم بهره میگیرند. ایران در سال 1393 تصاویری منتشر کرد که نشان میداد پهپادهای مهاجر-4 مسلح به نوعی از موشکهای هوابههوا هستند. با اینحال روشهای دیگری نیز در این زمینه وجود دارد. آمریکا اخیرا سامانهای ضدپهپادی را رونمایی کرده است که در آن یک پهپاد بهسمت پهپاد مهاجم شلیک شده و آن را با استفاده از «تور» بهطور سالم شکار میکند.
2- جنگنده: جنگندههای دفاع هوایی ساخت آمریکا که برای رهگیری موشکهای کروز توسعه یافته بودند، امروزه بهدلیل مشابهت میان موشکهای کروز و پهپادها، علیه آنها بهکار میرود. عربستان سعودی با ارتقای برخی از جنگندههای اف-15 خود به استانداردهای سریE این جنگندهها را علیه پهپادهای انتحاری یمن بهکار گرفته است. ریاض گرچه با این اقدام به موفقیتهایی دست پیدا کرده، اما بهدلیل شناسایی سخت پهپادها همچنان از مقابله موثر با مهاجمان محروم مانده است.
3- زمینی:
3-1- پدافند ارتفاع پست: سامانههای موشکی مانند تور ام-1 و ام-2 و همچنین سامانه ترکیبی پانتسیر ساخت روسیه در سالهای اخیر با بهروزرسانیهای صورتگرفته توانایی مقابله با پهپادها را پیدا کردهاند. این سامانهها از اساس برای مقابله با هواگردها در ارتفاع پایین طراحی شدهاند، اما دربرابر پهپادها بهدلیل سرعت کمشان اغلب ناکارآمد بودند. آمریکا در این حوزه از سامانه موشکی سی رم و توپ پدافند هوایی فالانکس بهره میگیرد. رژیمصهیونیستی نیز بهطور عمومی از سامانه گنبد آهنین برای چنین کاری استفاده میکند.
3-2- اخلالگرها: پهپادهای شناسایی و تهاجمی از ایستگاههای زمینی هدایت میشوند. اخلال در مسیر ارتباطی آنها میتواند به سقوط این هواگردها منجر شود. همچنین با هک سامانههای پهپاد میتوان کنترل آن را نیز دراختیار گرفت. ایران از چنین سامانههایی دربرابر پهپادهای آمریکایی بهره گرفته است. درجریان جنگ سال گذشته قرهباغ نیز گفته شد تهران با استفاده از سامانه اخلالگر روسی «آوتوباز» تعدادی از پهپادهای واردشده به حریم هوایی خود را سرنگون کرده است. درباره اخلالگرها باید توجه داشت این دستگاهها تنها قادر به ایجاد اختلال در پروندههای هدایتپذیر هستند، اما پهپادهای انتحاری که دارای مسیر برنامهریزیشده هستند و از قابلیت آشیانهیابی برخوردارند، آسیبی از جنگ الکترونیکی نمیبینند.
3-3- لیزر: شرکت «ریتون» آمریکا در سال 2018 برای نخستینبار سامانه لیزری ضدپهپاد خود را معرفی کرد و یکسال بعد آن را تحویل ارتش آمریکا داد. سیستم ضدپهپادی ریتون قدرت موردنیاز خود را از یک خروجی ۲۲۰ ولت استاندارد میگیرد و پس از هربار شارژ میتواند چندین موج لیزر بهسمت هدف خود شلیک کند.
کاربردهای غیرنظامی پهپادها
پهپادها به همان اندازه که در میدان نبرد محبوب هستند، در عرصه غیرنظامی نیز محبوبیت قابلتوجهی را کسب کردهاند. این پرندههای هدایتپذیر در سالهای اخیر در حوزههای متنوع عملکرد قابلتوجهی داشتهاند. اصلیترین حوزههایی که این پرندهها دارای کاربرد هستند، به حملونقل، نقشهبرداری، تصویربرداری و... مربوط میشود.
1. حملونقل: در آیندهای نهچندان دور بهخصوص با افزایش نیاز به ارائه خدمت به مردم، پهپادها در حملونقل کالاهای خرد و امور خدماتی جایگاهی حیاتی خواهند یافت. کشورها هرچه توسعهیافتهتر شوند مردم نیز ثروتمندتر شده و بخش خدمات آن رشد بیشتری میکند؛ به موازات آن نیز معضل ترافیک در شهرهای بزرگ مشکلساز میشود. با رشد فناوریها امروزه حتی کشورهای آفریقایی توسعهنیافته نیز گام در مسیر توسعه گذاشته و بهمرور شاهد بهبود وضعیت اقتصادی خواهند بود. این مسائل نشان میدهد تقریبا تمامی جهان بهوسیلهای احتیاج دارند که نیازهای روزافزون جامعهشان به خدمات را با سرعت رفع کنند.
2. عکاسی و فیلمسازی: این حوزه امروزه از مفهوم کلاسیک خود فاصله گرفته است. دیگر تنها خبرگزاریها و استودیوهای سینمایی نیازمند عکاسی و فیلمبرداری نیستند. درحال حاضر خانوادهها تمایل دارند از هر مراسمی که برگزار میکنند تصاویر و فیلمهای متعددی داشته باشند. آنها برای بهتر شدن کیفیت و زاویه این عکس و فیلمها حتی حاضر به پرداخت هزینههای بالاتری هستند. با این حال نیازمندیهای تصویری جوامع حتی از خانواده نیز فراتر خواهد رفت زیرا امروزه حتی بسیاری از افراد تلاش میکنند در اتفاقات زندگی روزمره خود مانند سفرهایشان از وسایل ثبتکننده بهره ببرند.
3. نقشهبرداری: نقشهبرداریهای شهری یا حتی نقشهبرداری از مناطق معدنی تا پیش از این با سختی، زمان زیاد و هزینههای گران مواجه بود اما درحال حاضر استفاده از پهپادها توانسته است تمام مشکلات نامبردهشده را حل کند. پهپادها بهجز نقشهبرداری برای امور دیگری مانند مدیریت ترافیک شهری نیز بهکار میروند.
4. کشاورزی: درحال حاضر در ایالاتمتحده بیش از 30درصد کشاورزان از فناوری پهپاد استفاده میکنند و این تعداد تا پایان سال آینده به بیش از 60درصد خواهد رسید.
5. امنیتی: پلیس با استفاده از پهپادها میتواند کنترل شهری و بینشهری خود را با اطمینان بیشتری پیگیری کند. بهعنوان مثال درصورت شناسایی یک خودروی حامل خلافکاران دیگر نیازی به تعقیب مخاطرهبرانگیز آنان با خودروی پلیس نیست بلکه برای گمنکردن سرنخ از این افراد میتوان آنها را با پهپادها تحت تعقیب قرار داد.