روزنامه «فرهیختگان»، پیش از این، در ستونی تحت‌عنوان «تاریخ علم در اسلام و ایران» به تبیین مباحث علمی و دقیق تاریخ این مبحث مهم و مطرح در مجامع علمی روز می‌پرداخت. بن‌مایه این رشته مقالات، اساسا مباحثی بود که دکتر علی‌اکبر ولایتی در برنامه تلویزیونی «ایران» از شبکه دوم سیما بیان کرده و سپس بنا به درخواست‌های متعدد اساتید، پژوهشگران و دانشجویان جهت تبیین دقیق‌تر مباحث و ارائه مستندات این مطالب، برای چاپ در روزنامه تنظیم کرده بودند. روزنامه «فرهیختگان» در پاسخ به درخواست‌های مکرر خوانندگان، مطابق گذشته به چاپ این مجموعه ادامه خواهد داد. البته به جهت اتصال و پیوستگی مباحث، پیش از شروع مباحث جدید، نگاه و مروری خواهیم داشت به مباحث گذشته که در همین ستون منتشر خواهد شد.
از حضور پزشکان در دربار مغولان و ایلخانان اسناد فراوانی در دست است. درمیان کسانی که ورقه اعتراف احمد تِگودار (حکومت: 683-681 ق) را به سلطان مصر می‌بردند، دو نفرشان پزشک بودند به نام‌های قطب‌الدین و کمال‌الدین.1 در دوران ارغون (حکومت: 690– 683 ق)، از حضور سعدالدوله و امین‌الدوله، دو پزشک نامی در دربار آگاهیم تا اینکه در دوران غازان‌خان (حکومت: 703– 694 ق)، به خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی می‌رسیم که تجلی اطبای دولتمند ایرانی بود و هم در سیاست ید طولایی داشت و هم در پزشکی حاذق و مورد اعتماد بود. حتی گفته شده که غازان‌خان شخصا به پزشکی و به‌ویژه داروشناسی و داروسازی دلبستگی داشت.2
درکنار این علاقه به درمان و درمانگران درمیان ایلخانان مغول، باید به جنبش ساخت مراکز علمی دارای دانشگاه و بیمارستان در این دوران اشاره کرد. دوره ایلخانان- جدای از دهه‌های نخستین آن- از لحاظ تعدد و تنوع مراکز علمی-آموزشی، از ادوار پربار تاریخ ایران است. منتها بارِ مراکز اصلی، دیگر در خراسان بزرگ قرار نداشت، بلکه به‌دلیل ویرانی‌های نخستین مغولان در این نواحی، این مراکز به نقاط امن مرکز، جنوب و شمال غرب ایران منتقل شده بودند. عمده‌ترین نقاط تجمع این‌گونه مراکز علمی، آذربایجان (حوزه‌های چهارگانه رَبع رشیدی، شَنب غازانی، مجتمع سلطانیه و رصدخانه مراغه بودند. به‌جز این چهار ناحیه، مراکز علمی و آموزشی دیگر نیز در این نواحی به‌صورت پراکنده تاسیس شده بودند. این جنبش مدرسه‌سازی در عصر ایلخانان، فصلی درخشان در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، به‌ویژه پزشکی و درمان بوده است.3
پی‌نوشت:
1- شیرین‌زبان آذر، الهام (1390 – زمستان)، «اوضاع پزشکی در دوره مغول»، تاریخ‌پژوهی، ش 49،ص 84.
2- براون، ادوارد (1351)، طب اسلامی، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، ص 141؛ شیرین‌زبان آذر، همان‌جا.
3- حاتمی، حسین (1389 – دی)، «جنبش مدرسه‌سازی در ایران عصر ایلخانی – مراکز علمی و آموزشی ایران در عصر ایلخانان و تاثیر آن در فرهنگ و تمدن اسلامی – ایرانی»، سخن تاریخ، ش 11، ص 6.