پیش از این، در ستونی تحت عنوان «تاریخ علم در اسلام و ایران» به تبیین مباحث علمی و دقیق تاریخ این مبحث مهم و مطرح در مجامع علمی روز می‌پرداخت. بن‌مایه این رشته مقالات، اساساً مباحثی بود که دکتر علی‌اکبر ولایتی در برنامه تلویزیونی «ایران» از شبکه دوم سیما بیان کرده و سپس، بنا به درخواست‌های متعدد اساتید، پژوهشگران و دانشجویان، جهت تبیین دقیق‌تر مباحث و ارائه مستندات این مطالب، برای چاپ در روزنامه، تنظیم کرده بودند. روزنامه «فرهیختگان» در پاسخ به درخواست‌های مکرر خوانندگان، مطابق گذشته به چاپ این مجموعه ادامه خواهد داد. البته به‌جهت اتصال و پیوستگی مباحث، پیش از شروع مباحث جدید، نگاه و مروری خواهیم داشت به مباحث گذشته که در همین ستون منتشر خواهد شد.
به لحاظ شکلی و صوری، ارزش‌ها و مزیت‌های کتاب سیداسماعیل جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، بر دیگر آثار عبارت است از1 :
1- جرجانی با نوشتن کتاب ذخیره خوارزمشاهی پیشگام نهضت تدوین و تألیف دایره‌المعارف‌های طبی شد. وی در این کتاب، یک دوره کامل طب نظری و عملی را با گردآوری همه دانسته‌های پزشکی زمان خود در یک کتاب فراهم آورد؛ چنان‌که خود در مقدمه ذخیره خوارزمشاهی (ج 1، صص 8 –7) می‌گوید: «و این کتاب چنان جمع‌کرده آمده است که طبیب را اندر هیچ باب به هیچ کتاب دیگر حاجت نباشد و به سبب بازگشتن به کتاب‌های بسیار، خاطر پراکنده نشود و خادم دعاگوی اندر آن روزگار که علم طب می‌خواند و در کتاب‌های طبی همی‌نگریست بسیار تمنا کرد که کتابی بایستی تا آنچه در علم طب همی بباید دانست اندر آن کتاب جمع بودی و بر این نسق هیچ کتاب نیافت، پس به برکت دولت این خداوند آنچه تمنا کرده بود قصد کرد، ساخته شد و غرض خادم دعاگوی اندر ساختن این کتاب آن بود که اندرز روزگار این خداوند چنین کتابی کرده شود و چنین یادگاری از این خادم اندر دولت او بماند تا حق نعمت او بدین خدمت، گزارده باشد و فضلای روزگار که این کتاب را مطالعه کنند و با دیگر کتاب‌ها مقابله فرمایند، فرقی که میان این کتاب و دیگر کتاب‌هاست بشناسد و گواهی دهند که این جمعی تمام است و انصاف جویندگان این علم اندر این کتاب داده شده است و طریق رسیده به مقصود طب بر همه کوتاه گردد و بدانچه اندر این خطبه وعده داده است، وفا گردد - بِعَونِ‌الله التعالی...»
2- ذخیر خوارزمشاهی، به بخش، گفتار، جزء، باب تقسیم می‌شود. در جای‌جای کتاب ذخیره خوارزمشاهی، جرجانی به تقسیم‌بندی دقیق خود اشاره می‌کند و این ارجاع‌های مکرر درون متن، بر سازمان دانسته و هدفمند این کتاب دلالت دارد. از دید جرجانی، هر کلام به شرطی جواز ورود به کتاب را می‌یابد که ربط خود را به دیگر مطالب کتاب نشان دهد. مثلا باب ششم از جزء نخستین از گفتار هفدهم کتاب نمونه‌ای است از درهم تنیدگی اجزای یک سخن استوار.
3- جرجانی بر بیان جملات کوتاه در کلام یعنی اختصار و اعتدال در گفتار اعتقاد داشته و کوشیده تا حد امکان، از توضیح غیرضروری مطلب نیز پرهیز کند.
4- جرجانی، نثر فارسی سلیس را در پزشکی به‌کار برد و با این کار، روش تألیف کتاب‌های علمی را که پیش از او به زبان عربی بوده تغییر داد و در‌نتیجه فراگیری طب را در ایران آسان‌تر کرد، زیرا همگان توانستند با معارف پزشکی آشنا شوند و دیگر ندانستن زبان عربی مانعی برای یادگیری طب نباشد؛ چنان‌که اِلگود می‌نویسد: «جرجانی همان خدمتی را که کتاب عهد عتیق به نثر انگلیسی کرد، به فرهنگ فارسی تقدیم داشت. پس از وی، دانشمندان ایرانی آثار خود را بر پایه ذخیره خوارزمشاهی و سایر آثار او بنا کردند و این تأثیر سالیان متمادی پایدار بود. بنابراین نجات زندگی هزاران بیمار مدیون آسان‌آفرینی جرجانی است.»2
5- یکی دیگر از ابتکارات جرجانی، ترجمه کتاب ذخیره خوارزمشاهی به دست خود مولف است. با ترجمه عربی کتاب ذخیره، کشورهای عرب‌زبان به‌سرعت با وسعت دانش این دانشمند بزرگ آشنا شدند و از این کتاب به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع پزشکی و آموزش این علم استفاده کردند. در مقدمه ترجمه عربی این کتاب، جرجانی مطالبی بیان کرده که ترجمه آن بدین شرح است: «بدانید ای برادران من که خداوند با رحمتش شما و مرا تأیید کُناد [...]. همانا من پس از آنکه سال‌های عمرم به 70 سال رسید، در خوارزم کتاب ذخیره خوارزمشاهی را در پزشکی و به زبان فارسی جمع‌آوری کردم و پس از فراغتم از این کار، دریافتم هرکسی که بر آن نظر افکند تأسف می‌‌خورد و مرا مورد ملامت خویش قرار می‌دهد و می‌گوید ای‌کاش این کتاب را با همین ترتیب به عربی تألیف می‌کردی تا اینکه بهره‌مندی مردم از آن بیش‌تر و طولانی‌تر می‌شد. پس وقتی این سرزنش‌ها طولانی و این صحبت‌ها افزون شد، دانستم [...] و تصمیم گرفتم بقیه عمرم را در آن و در آنچه از غیر آن که مردم را بهره‌مند می‌سازد صرف کنم و می‌خواهم به آن مطالب پرفایده‌ای که زبان فارسی امکان توضیح و ادای حق مطلب را به من نمی‌داد الحاق و اضافه کنم، پس همانا، بقیه عمرم اگر به آن به سَر روَد به مقصود خود رسیده‌ام.»3
پی‌نوشت:
1- حسینی، سیدفاضل؛ و کاظم خدادوست (1392 - تابستان). «مروری بر برخی دیدگاه‌های پزشکی دانشمند بزرگ تمدن ایرانی – اسلامی: حکیم سیداسماعیل جرجانی»، تاریخ پزشکی، ش 15، ص 101.
2- الگود، سیریل لوید (1352). تاریخ پزشکی ایران، ترجمه محسن جاویدان، تهران، اقبال، ص 249.
3- به نقل از ره‌آورد، حسن (1333). فهرست کتب خطی کتابخانه دانشکده پزشکی، تهران، چاپخانه دانشگاه تهران، صص 223 – 222.