به گزارش «فرهیختگان»، کتابخانه‌ها جزء جدایی‌ناپذیر دانشگاه‌های دنیاست. محلی آرام و بی‌سروصدا که دانشجویان و استادان فارغ از هیاهوی فضای دانشگاه، ساعت‌ها می‌توانند آنجا به مطالعه و تحقیق بپردازند. اما با شیوع ویروس کرونا در دنیا، نه‌تنها عملکرد دانشگاه‌ها تغییر کرده و بسیاری از کلاس‌های درس حضوری تعطیل شده و به‌صورت آنلاین برگزار می‌شود بلکه کتابخانه‌ها هم به‌رغم اهمیتی که دارند، دچار تغییر و تحول شده و برنامه‌های خود را تغییر داده‌اند. از معمول‌ترین کارهایی که بسیاری از کتابخانه‌های دانشگاهی در دنیا در دستورکار خود قرار داده‌اند، تغییر دادن و محدود کردن ساعت استفاده از فضای کتابخانه است تا دانشجویان با تعداد محدودتر و در زمان‌های کوتاه‌تر و مشخصی از امکانات تعبیه‌شده در کتابخانه‌ها استفاده کنند. اما در کنار این تغییر روند کاری، برخی کتابخانه‌ها از فناوری‌های نوین هم برای ارائه خدمات بهتر به دانشجویان و استادان دانشگاهی استفاده کرده‌اند تا کیفیت دانشگاه‌ها در زمان تعطیلی بالاتر رود. البته برخی دانشگاه‌ها پیش از همه‌گیری کرونا هم به برخی از این فناوری‌ها مجهز بوده‌اند که به آنها در مدیریت روند کاری در این دوران کمک کرده است.

کتابخانه‌های دیجیتال

در واکنش به همه‌گیری کرونا، بیشتر دولت‌ها به‌طور موقت تمام موسسه‌های آموزشی و دانشگاه‌ها را تعطیل کرده‌اند که این امر تاثیر 90درصدی روی جمعیت دانشجویی جهان داشته و آموزش‌ها از طریق آنلاین و کتاب‌های الکترونیکی انجام می‌شود. در این میان، کتابخانه‌ها و انتشارات دیجیتال فرصتی برای عرض‌اندام پیدا کرده‌اند که از این طریق کتاب‌های الکترونیک بیشتری را به مخاطب عرضه کرده و از طرفی، دانشجویان هم از این امکان برای تداوم مطالعه و تحقیقات خود استفاده کنند. همزمان با افزایش تقاضا برای منابع الکترونیکی معتبر، کتابخانه‌های دیجیتال به‌عنوان مسیرهای حیاتی کتاب‌های الکترونیکی، ژورنال و محتوای آموزشی باکیفیت بالا ظاهر شده‌اند. به گزارش یونسکو، هدف کتابخانه‌های دیجیتال، ارائه دسترسی مستقیم دانشجویان به منابع اطلاعاتی به شیوه‌ای ساختارمدارانه است که از این طریق، هدف اصلی رسیدن به اهداف توسعه پایدار حاصل می‌شود.

لپ‌تاپ و آیپد امانتی تا قرنطینه کتاب

کتابخانه کالج سلطنتی لندن هم مانند دیگر کتابخانه‌های دانشگاهی قوانین متفاوتی را در دوران همه‌گیری کرونا وضع کرده است. یکی از متفاوت‌ترین و کاربردی‌ترین قوانین این است که دانشجویان از امکانات بیشتری می‌توانند استفاده کنند، به‌طوری‌که با توجه به آنلاین شدن آموزش‌های دانشگاهی و نیز استفاده آنلاین از کتابخانه، برخی دانشجویان که امکان تهیه لپ‌تاپ و آیپد ندارند، می‌توانند از کتابخانه دانشگاه، این دستگاه‌های دیجیتال را قرض گرفته و بعد از رفع نیاز، دوباره این تجهیزات را برگردانند. امکان دسترسی به سایت دانشگاه به‌طور آنلاین و منابع کتاب‌های کتابخانه ازجمله قابلیت‌هایی است که دانشجویان می‌توانند با امانت گرفتن لپ‌تاپ از آن بهره‌مند شوند. از دیگر اقدامات جالبی که در کتابخانه کالج سلطنتی لندن انجام می‌شود، این است که به‌دلیل دست‌به‌دست شدن کتاب‌ها، زمانی که یک نفر کتابی را به کتابخانه برمی‌گرداند، کتاب‌ها را پیش از قرار گرفتن دوباره در قفسه‌ها، به‌مدت 72 ساعت در قرنطینه قرار می‌دهند تا ویروس‌های احتمالی آن از بین برود. این مدت زمان قرنطینه برای مواردی غیر از کتاب که دانشجویان آنها را امانت گرفته باشند، طولانی‌تر خواهد بود. دانشجویان همچنین باید مراقب باشند که هرگاه کتابی را از قفسه برمی‌دارند، باید از گذاشتن کتاب داخل قفسه خودداری کرده و آن را داخل چرخ‌های دستی مخصوص قرنطینه کتاب قرار دهند.

ابزارهای آنلاین در کتابخانه مجازی

کتابخانه دانشگاه هاروارد هم به‌عنوان یکی از برترین دانشگاه‌های آمریکا، امکاناتی را برای راحتی بیشتر دانشجویان و اعضای هیات‌علمی در دوران کرونا درنظر گرفته‌اند. با فناوری‌هایی که ازطریق کتابخانه دراختیار استادان قرار می‌گیرد، آنها می‌توانند به مفاهیم دیجیتال دسترسی پیدا کنند تا آموزش کلاس‌ها از راه دور راحت‌تر انجام شود. دانشجویان و استادان با بازدید از کتابخانه‌های مجازی در دوران کرونا می‌توانند تحقیقات خود را دنبال کنند. یکی از قابلیت‌هایی که در کتابخانه‌های مجازی دانشگاه هاروارد در اختیار دانشجویان قرار گرفته، یادگیری با ابزارهای آنلاین جدید مانند OpenRefine به‌عنوان نرم‌افزاری آنلاین و از راه دور برای بررسی داده‌ها یا تصویرسنجی در تصاویر گرفته شده سه‌بعدی استفاده می‌شود. در این نرم‌افزار از قابلیت‌های ویدئویی، واقعیت مجازی و واقعیت افزوده برای یادگیری استفاده می‌شود.

 کتاب‌های الکترونیکی

از قابلیت‌هایی که در سال‌های اخیر برای کتابخانه‌های دانشگاهی فراهم شده، مجهز شدن به کتاب‌های الکترونیکی است. این امکان به‌ویژه در دوران همه‌گیری کرونا بسیار اهمیت پیدا می‌کند و دانشجویان و اعضای هیات‌علمی می‌توانند از راه دور به این منابع دسترسی داشته باشند. کتابخانه دانشگاه کمبریج به بیش از 2/1 میلیون کتاب الکترونیکی مجهز است که دانشجویان می‌توانند ازطریق کاتالوگ iDiscover به منابع دسترسی پیدا کنند. امکان دیگری که برای دانشجوی ناتوان در کتابخانه دانشگاه کمبریج درنظر گرفته شده، به این صورت است که این دانشجویان در دوران کرونایی می‌توانند درخواست خود را ازطریق ایمیل به دانشگاه ارسال کنند تا منابع الکترونیک در دسترس برای آنها فرستاده شود. این دانشجویان می‌توانند از ابزار SensusAccess برای ایجاد سندی با فرمت جایگزین استفاده کنند.

 واقعیت مجازی و فناوری‌های روز

فناوری‌های روز دنیا در قالب واقعیت مجازی هم در این روزهای کرونایی بسیار به دانشگاه‌ها کمک کرده‌اند. کتابخانه‌ها ازجمله مراکزی هستند که در دانشگاه‌ها توانسته‌اند از این قابلیت‌ها استفاده کنند. به‌عنوان مثال، دانشگاه آریزونا در آمریکا کتابخانه‌ای مجهز با بخش‌های مختلف دارد. استودیوهای مجهزی در این کتابخانه تعبیه شده که دانشجویان امکان استفاده از واقعیت مجازی و دوربین‌های دیجیتال را دارند. اما در دوران همه‌گیری کرونا، استفاده از این فناوری‌ها هم متفاوت شده است. دانشجویان درصورت لزوم و استفاده از تجهیزات کتابخانه مانند لپ‌تاپ، دوربین‌های ویدئویی و ویدئوپروجکشن باید ثبت‌نام و در زمان مشخص اقدام کنند. استودیوی واقعیت مجازی دانشگاه آریزونا نخستین استودیوی عمومی واقعیت مجازی است که امکان تحقیق، یادگیری و تولید چند رسانه‌ای را برای دانشجویان، اعضای هیات‌علمی و کارمندان دانشگاه فراهم می‌کند. در دوران کرونا دانشجویان می‌توانند با رزرو قبلی از این استودیو استفاده کنند. به‌طورکلی، قسمت‌های مختلف این کتابخانه با محدودیت‌هایی روبه‌رو شده و دانشجویان و اعضای هیات‌علمی باید با هماهنگی قبلی از آن استفاده کنند.

تعامل چهره‌به‌چهره

درحالی‌که بسیاری از کتابخانه‌های دانشگاهی، دانشجویان و اعضای هیات‌علمی را به استفاده از خدمات مجازی تشویق می‌کنند، برخی از آنها با ایجاد اقدامات امنیتی و ایمنی، امکان برقراری ارتباطات چهره‌به‌چهره را هم در این فضا فراهم می‌کنند. به‌عنوان مثال، در دانشگاه لانگ‌وود، این امکان برای دانشجو و کارکنان کتابخانه فراهم شده تا در فضایی ایمن با هم در ارتباط باشند. در این شرایط، دانشجو و فرد کتابدار ازطریق تصاویر ویدئویی با هم ارتباط برقرار می‌کنند و پرسش و پاسخ هم بین آنها ازطریق نوشتاری در همان سیستم برقرار می‌شود.

هوش مصنوعی برای سرویس و منابع کتابخانه‌ای

درحال‌حاضر، گشتن به‌دنبال بهترین منابع دانش و تحقیقاتی از راه نوآوری‌های کامپیوتری حاصل می‌شود. در این میان، کتابخانه‌های آموزشی پیشرفته جهان از به‌دست‌آوردن اطلاعات قدرتمند برای تکمیل نیازهای صنعتی خود استفاده کرده‌اند. استفاده از شبکه‌های اینترنتی برای مبارزه با همه‌گیری کووید-19 در دل دانشکده‌ها و کتابخانه‌ها راه چاره هوشمندانه‌ای است. استفاده از قابلیت هوش مصنوعی در سیستم‌های دسترسی به منابع کتابخانه‌های دانشگاهی، امکان دسترسی دانشجویان و استادان را به کتابخانه و استفاده از منابع آسان می‌کند، به‌طوری‌که حتی دانشجویان و استادان مبتلا به کرونا هم بدون نگرانی از انتقال ویروس به دیگران، از راه دور می‌توانند از منابع استفاده کنند. از طریق چت‌باکس‌های هوش مصنوعی که در پورتال کتابخانه‌ها فراهم می‌شود، دانشجویان می‌توانند پرسش‌های خود را مطرح کرده و پاسخ خود را دریافت کنند. همچنین استفاده از ربات‌ها که با هوش مصنوعی فعالند، حجم کار کتابخانه‌ها را هم کمتر می‌کند. ربات‌ها همچنین برای رساندن و تحویل کتاب از کتابخانه دانشگاه به محل زندگی دانشجو هم فعالیت دارند و حتی علاوه‌بر این، ربات‌هایی هم هستند که در دانشگاه مسئولیت ضدعفونی کردن کتاب‌های گرفته‌شده از دانشجویان را برعهده دارند. به‌طور قطع، استفاده از ربات‌ها می‌تواند با کم کردن احتمال تماس نزدیک بین افراد، خطر انتقال ویروس را کاهش دهد. در برخی کتابخانه‌های دانشگاه‌های دنیا، از پهپادها برای کنترل حضور دانشجویان و استادان در کتابخانه استفاده می‌کنند، به‌طوری‌که این دستگاه‌های کنترل‌کننده، محل نشستن افراد، فعالیت آنها، فاصله اجتماعی و تمام اقدامات ایمنی را کنترل کرده و درصورتی‌که به‌درستی انجام نشود، با متخلفان برخورد می‌شود. علاوه‌بر این، آلارم‌های هوش مصنوعی نیز در کتابخانه‌ها تعبیه شده است، به‌طوری‌که این سیستم‌ها با اتصال به دستگاه‌های موبایل و ساعت‌های هوشمند، پیش از آنکه 15 تا 30 دقیقه از بازدید آنها به اتمام برسد، به افراد آلارم می‌دهد و به این طریق، آمد و رفت دانشجویان و استادان را کنترل می‌کند. تمام سیستم‌های هوش مصنوعی باید به منابع آنلاین کتابخانه‌ای متصل باشند. این سیستم‌ها تمام اطلاعات مربوط به آموزش آنلاین را که در کتابخانه ارائه می‌شود، فراهم می‌کند.

 اپلیکیشن‌هایی برای جست‌وجوی بهتر

در کتابخانه دانشگاه ملبورن هم مانند دیگر کتابخانه‌های دانشگاهی در دنیا، محدودیت‌هایی برای استفاده دانشجویان و اعضای هیات‌علمی از کتاب‌ها و ابزارها و فناوری‌های موجود مشخص شده است. باتوجه به استفاده گسترده‌تر از کتاب‌ها و منابع تحقیقاتی الکترونیک در این مرکز، مدیران کتابخانه، اپلیکیشنی به‌نام BrowZine را طراحی کرده‌اند که نوعی اپلیکیشن موبایلی است و دانشجویان با نصب آن روی گوشی‌های هوشمند خود قادر خواهند بود ژورنال‌های موردنظر خود را راحت‌تر جست‌وجو کرده و بیابند. علاوه‌بر این، قابلیتی مانند جست‌وجوگر LibKey Nomad هم دراختیار دانشجویان قرار گرفته که لینک‌های دانلود فایل‌هایPDF  را در پلتفرم‌های تحقیقاتی و سایت‌ها قرار می‌دهد و آنها راحت‌تر می‌توانند به این منابع دسترسی پیدا کنند. این جست‌وجوگر درواقع، دسترسی به متن کامل صفحه‌هایی چون ویکی‌پدیا و بسیاری دیگر از سایت‌ها را آسان‌تر می‌کند. این قابلیت روی جست‌وجوگرهای کروم، براو و ویوالدی قابل‌استفاده است.

پرسش و پاسخ ایمیلی

یکی از راهکارهایی که کتابخانه دانشگاه پرینستون برای تعامل سالم و بی‌خطر با دانشجویان درپیش گرفته، استفاده از ارسال ایمیل است. آنها با ارسال ایمیل‌هایی کامل، سعی می‌کنند نیاز متقاضیان را برآورده کنند. طی این ایمیل‌ها قرار است اطلاعاتی جامع شامل لینک‌ها، ویدئوها و اسکرین‌شات‌ها فرستاده شود. در سال‌های گذشته، درصورتی‌که اطلاعات کامل نبود، از دانشجو درخواست می‌شد با تماس تلفنی خواسته خود را مطرح کند، اما درحال حاضر باتوجه به آنلاین شدن دانشگاه‌ها در شرایط کرونایی، دانشگاه بیشتر تمایل دارد حجم کار را از روی دوش کارکنان کتابخانه بردارد و به همین دلیل تلاش می‌شود ایمیل‌ها با حداکثر اطلاعات ارسال شود.

 * مترجم:  ندا اظهری