به گزارش «فرهیختگان»، صنعت پالایش نفت در ایران قدمت دیرینه‌ای دارد و سالهای متمادی است که بخشی از درآمدهای کشور از پرتو چرخش چرخ‌های این صنعت به‌دست می‌آید. برخورداری ایران از منابع سرشار نفتی اگرچه فرصت توسعه و بهره‌برداری از این موهبت خدادادی را فراهم کرده، اما باتوجه به اتکای ایران به درآمدهای نفتی، تحریم این طلای سیاه آسیب‌هایی را نیز به صنعت نفت و سایر صنایع وابسته به آن وارد کرده است. تا پیش از یک‌دهه گذشته هنوز ضرورت اتکا به درآمدهای غیرنفتی چندان احساس نمی‌شد یا اگر هم این ضرورت محسوس بود، فضای مناسبی برای رشد منابع درآمدی دیگر وجود نداشت. اما هرچه دایره تحریم‌های نفتی تنگ‌تر و فشرده‌تر شد، این باور نیز شکل گرفت که اتکا به توان و دانش جوانان و نخبگان کشور می‌تواند بهترین راهکار برون‌رفت از آسیب‌های ناشی از تحریم‌ها باشد. نگاهی گذرا به وضعیت صنعت نفت و پالایش نفت نشان می‌دهد تحریم‌های نفتی طی دهه‌‌های گذشته تنها منحصربه تحریم صادرات نفت نبوده و بسیاری از تجهیزات، ادوات و دستگاه‌های کاربردی و موردنیاز این صنعت و صنایع وابسته به آن نیز موردتحریم قرار داشته و واردات آن ممنوع بوده است. این بدان معناست که اگر در یک پالایشگاه نفت، قطعه یا دستگاهی از کار افتاده یا خراب شود، یا نیاز به تعویض و واردات قطعه و دستگاه است یا باید قطعه موردنظر، تعمیر شود و دوباره به چرخه صنعت بازگردد. در غیر این‌صورت، بخشی از تولید متوقف می‌شود. بدیهی است استمرار این اتفاق موجب می‌شود رفته‌رفته ظرفیت تولید یک پالایشگاه به کمتر از نصف کاهش یافته و درنهایت نیز خط تولید متوقف شود.
باید پذیرفت که نبود دانش فنی تعمیر تجهیزات پالایشگاهی در کشور، حضور شرکت‌های خارجی در ایران، عدم اعتماد به شرکت‌های داخلی و دورزدن تحریم‌ها و وارکردن تجهیزات موردنیاز صنعت پالایش نفت، همه، موجب شده بود تا فرصتی برای خودنمایی توانمندی نخبگان ایرانی به‌وجود نیاید. برخلاف تصور عموم که تحریم‌ها آسیب‌های زیادی به اقتصاد کشور وارد کرده، حقیقتا باید گفت عرصه برای ظهور و بروز استعدادهایی که تاکنون فرصت خودنمایی نداشته‌اند، آماده شده است.
تحریم‌ها؛ سکوی پرش شرکت‌های دانش‌بنیان
طی سالهای اخیر کم نبودهاند شرکت‌های دانش‌بنیانی که توانسته‌اند نیاز صنایع مختلف کشور را به دستگاه‌ها، تجهیزات و قطعات، با تکیه به دانش خود و بومی‌سازی تکنولوژی‌های خارجی مرتفع کنند. نگاهی به فعالیت زیست‌بوم فناوری کشور، حداقل در 10سال اخیر نشان می‌دهد توانمندی فعالان این عرصه ذره‌ای از دانش و توانایی محققان و دانشمندان غربی کم نداشته است. ساخت انواع تجهیزات پزشکی و دارویی، ساخت موتور هواپیما و دستیابی به دانش تعمیر آن، نانوتکنولوژی، هوش مصنوعی و هزاران فناوری دیگری که تا سالهای گذشته ازطریق واردات تامین می‌شد، اکنون به مدد توانایی پژوهشگران ایرانی، سالانه صرفه‌جویی ارزی قابل‌توجهی را به‌همراه دارد. به‌تازگی نیز یک شرکت دانش‌بنیان فعال در حوزه ساخت توربین موردنیاز پالایشگاه‌ها موفق به طراحی و ساخت روتور توربین بخار شده است که در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی کاربرد بسیاری دارد. ساخت این قطعه توسط مهندسان داخلی بیانگر آن است که زین‌پس، نیاز صنعت نفت و گاز کشور به تعمیر یا تعویض قطعات و تجهیزات با تکیه به توان داخلی تامین می‌شود. همچنین ساخت این روتور در کشور به‌معنای دستیابی مهندسان ایرانی به یکی از پیشرفته‌ترین تکنولوژی‌ها و فناوری‌‌های روز دنیا است که تا پیش از این تنها در اختیار چند کشور معدود قرار داشت.
ساخت یک محصول های‌تک
صادق صالحی، مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان سازنده این روتور توربین در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به ساخت روتور توربین بخار برای نخستین‌بار در کشور می‌گوید: «این صنعت در دنیا جزء صنایع های‌تک محسوب می‌شود که عموما در تمام کشورهای توسعه‌یافته این صنایع موردحمایت دولت و حکومت است و به‌نوعی سرآغاز تغییرات در صنایع فلزی قلمداد می‌شود. درواقع می‌توان گفت صنعت ساخت توربین‌های گازی در جهان نشان‌دهنده مرز علم و تکنولوژی کشور سازنده است؛ به این معنا که تمامی دستاوردها و جدیدترین پژوهش‌های دنیا در ساخت توربین و تجهیزات و قطعات آن مورد استفاده قرار می‌گیرد.»
به گفته وی، همان مکانیسمی که در ساخت موتورهای جت و جنگنده‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد و جزء مکانیسم‌های های‌تک است، برای ساخت موتورهای توربین‌های بخار نیز استفاده می‌شود، با این تفاوت که جنس و مواد اولیه ساخت توربین‌های بخار پالایشگاهی با موتور جت و جنگنده متفاوت است.
وی می‌افزاید: «توربین‌های بخار از یک قسمت دوار و یک قسمت ثابت تشکیل شده‌اند که هر دو بخش از تکنولوژی پیچیده‌ای برخوردار است، منتها فناوری قسمت دوار توربین بخار بسیار بیشتر از تکنولوژی قسمت ثابت است و فناوری آن در دست چند کشور ازجمله چین، روسیه، آمریکا و آلمان قرار دارد و تا پیش از این، نیاز کشور به این روتورها ازطریق واردات از کشورهای مذکور تامین می‌شد.»
رجوع پالایشگاه‌ها به صنعتگران ایرانی
صالحی می‌گوید: «تحریم‌ها موجب شد واردات این محصول متوقف شود، این درحالی است که عدم واردات روتور موجب شده بود پالایشگاه‌ها درصورت خرابی توربین‌ها، خط تولید را متوقف کنند، چراکه نه‌تنها دانش تعمیر توربین‌ها در کشور وجود نداشت، بلکه امکان واردات و تعویض روتور نیز نبود، لذا پالایشگاه تبریز به‌عنوان اولین متقاضی درخواست ساخت روتور توربین بخار را ارائه داد و توانستیم پس از دوسال و با روش بازطراحی و مهندسی معکوس، روتور موردنیاز را طراحی و تولید کنیم. این محصول یک محصول دانش‌بنیان است که برای نخستین‌بار در کشور تولید شده و توان آن دو هزار و 400 اسب بخار است.»
وی معتقد است با تشدید تحریم‌ها، پالایشگاه‌ها مجبور شدند برای تامین نیاز و جلوگیری از توقف خط تولید خود به صنعتگران ایرانی روی بیاورند. سفارش ساخت این روتور ازسوی پالایشگاه تبریز چند مزیت داشت؛ نخست آنکه توانمندی و دانش مهندسان ایرانی ثابت شد. دوم اینکه وقتی توانسته‌ایم قطعه‌ای با این پیچیدگی را تولید و عرضه کنیم، قطع به یقین می‌توانیم قطعات دیگر و حتی توربین را نیز تولید کنیم. این روتور براساس استانداردهای بین‌المللی ساخته شده و ازلحاظ تکنولوژی از نمونه‌های خارجی کم و کسری ندارد. توربین بخار قوای محرکه‌ای است که برای چرخش کمپرسورها و ژنراتورها استفاده می‌شود تا برق تولید شود.
2 سال زمان برای ساخت روتور
صالحی با اشاره به اینکه مرحله بازطراحی تا ساخت این روتور توربین بخار نزدیک به دو سال زمان برده است، می‌گوید: «در مسیر ساخت این روتور بزرگ‌ترین چالش، ساخت یکپارچه شفت و دیسک بود که باید به‌صورت یک مخروط بزرگ ریخته‌گری ساخته می‌شد که در این راستا، ما توانایی بازطراحی و ساخت انواع توربین‌های بخار و گازی تا توان 50 مگاوات را داریم.»
وی معتقد است مهم‌ترین چالشی که امروزه تولیدکنندگان ایرانی با آن مواجه هستند عدم اعتماد به تولیدات آنهاست. دلیل این امر هم آن است که تولیدکنندگان داخلی تابه‌حال همانند شرکت‌های خارجی با چالش ساخت قطعات و تجهیزات مواجه نبودهاند. به‌عبارت دیگر ارزش یک تولیدکننده ایرانی هیچ‌گاه هم‌تراز با ارزش یک تولیدکننده خارجی دیده نشده، درحالی‌که بسیاری از تولیدات ایرانی حتی از تولیدات کشورهای صاحب‌نام از نظر کیفیت و برتری، بسیار بالاتر هستند. فرض کنید اکنون که بسیاری از تجهیزات صنعت نفت از رده خارج شده است، امکان حضور یک شرکت خارجی برای تامین این قطعات در کشور وجود داشته باشد؛ شک نکنید احیای دوباره این تجهیزات به شرکت‌های خارجی سپرده می‌شود، درحالی‌که اکنون مهندسان ایرانی به چنان سطحی از فناوری و تکنولوژی دست پیدا کرده‌اند که امکان احیای دوباره بسیاری از تجهیزات صنعت نفت را دارند. اما متاسفانه این اعتماد هنوز شکل نگرفته است.
بی‌اعتمادی به تولیدکننده ایرانی
صالحی با تاکید بر اینکه تا زمانی که تولیدکننده ایرانی با چالش مواجه نشود، نمی‌تواند تجربه کسب کند، می‌گوید: «این چالش باید برای تولیدکننده ایرانی ایجاد شود. ما به‌عنوان یک شرکت دانش‌بنیان باید بتوانیم چالش صنایع خود را حل کنیم، نه اینکه در انتظار رفع تحریم‌ها و ورود شرکت‌های خارجی باشیم. درحالی‌که به نظر می‌رسد سازمان‌ها به توانایی و توانمندی مهندسان ایرانی اعتماد ندارند و ترجیح می‌دهند به‌جای احیای تجهیزات و دستگاه‌های خود و افزایش ظرفیت تولید، به فکر سپردن کار به شرکت‌های خارجی باشند.»
مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان تولیدکننده روتور توربین بخار می‌افزاید: «اکنون شرکت‌های دانش‌بنیان عموما زیرنظر دانشگاه‌ها فعالیت میکنند و مجموعه‌ای از اساتید و دانش‌آموختگان دانشگاهی روی تولید محصول تحقیق و پژوهش میکنند. این بدان معناست که اگر ادعایی از سوی شرکت‌های دانش‌بنیان مبنی‌بر دستیابی به تکنولوژی یا فناوری خاصی می‌شود، ادعای بدون پشتوانه‌ای نیست و بار علمی مجموعه‌ای که در زمینه ساخت یک محصول فعالیت می‌کند، بسیار زیاد است.»
نبود تیم اقتصادی در کنسولگری‌های ایران
به گفته صالحی؛ در طول 10 سال فعالیت در زمینه ساخت تجهیزات پالایشگاهی، حدود 1300 پروژه موفق به انجام رسانده‌ایم و موفق شدیم کد 170 قطعه وارداتی را تغییر دهیم و از واردات و خروج ارز جلوگیری کنیم. با چنین عملکردی بدیهی است که توانایی ساخت تجهیزات مختلف دیگر را نیز داریم، اما مشکل اصلی عدم اعتماد و قرار نگرفتن در چالش‌های بزرگ کشور است.
وی درمورد صادرات روتور توربین بخار نیز می‌گوید: «متاسفانه به‌رغم اینکه کشورهای همسایه نیاز مبرم به چنین تجهیزاتی دارند، اما ضعف در بازاریابی بین‌المللی و نبود تیم اقتصادی کارآمد در سفارتخانه‌های ایران این فرصت‌های طلایی را از ما گرفته است. با کشورهای عمان و ترکمنستان برای صادرات روتور وارد گفت‌وگو شدیم اما متاسفانه نتیجه‌ای نداشت.»
وی با اشاره به تیم طراح و سازنده روتور توربین بخار می‌گوید: «درحال‌حاضر تیمی متشکل از اساتید دانشگاه علم‌وصنعت، فارغ‌التحصیلان لیسانس و فوق‌لیسانس این دانشگاه و پنج فارغ‌التحصیل مقطع دکتری به‌علاوه 25 نفر نیروی کارگاهی اعم از استادکار و ریخته‌گر و... برای ساخت تجهیزات موردنیاز پالایشگاه‌ها فعالیت میکنند. ظرفیت این را داریم که تا 350 نفر پرسنل داشته باشیم، چراکه صنعت ما نیازهای فراوانی دارد که به دست متخصصان ایرانی قابل برطرف شدن است.»
بومی‌سازی؛ راهکار جلوگیری از خروج ارز
مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان توربین‌سازان نیکان ادامه می‌دهد: «باید باور کنیم که اگر توانسته‌ایم محصولی با بالاترین تکنولوژی را بسازیم قطعا در مراحل بعدی نیز می‌توانیم به ساخت محصولات پیشرفته‌تر بپردازیم. در کشور مجموعه‌های صنعتی بسیاری وجود دارند که تلاش میکنند به این هدف برسند. چند سالی است که نهضت بزرگی در صنعت قطعه‌سازی کشور ایجاد شده است. با پیشگیری از رویکرد نگاه به داخل و تولید داخلی می‌توان گلوگاه‌های صنعت در این حوزه را از بین برد. هر صنعت بومی، به‌خصوص در حوزه نفت و گاز، در وهله اول مانع خروج ارز از کشور شده و در مراحل بعد با حمایت و رویکرد درست ارزآوری را به ارمغان می‌آورد.»
وی معتقد است که غرب آسیا بزرگ‌ترین نقطه تولید انرژی دنیاست و بیش از 80درصد از تولیدات نفتی و میعانات گازی در این منطقه استخراج می‌شود. بنابراین تمامی این مناطق به توربین‌های گازی، بخاری و اجزای دوار نیاز دارند. در مرحله اول باید نیاز داخلی را تامین کرد و در گام بعدی می‌توان وارد بازار کشورهایی چون عراق، عمان، پاکستان و قطر شد و نیازهای قطعات توربین آنها را نیز برطرف کرد، به شرط آنکه حمایت‌های لازم چه در داخل کشور و چه در خارج کشور برای عرضه و صادرات محصولات صورت گیرد.
توسعه اقتصادی با اعتماد به تولیدکننده ایرانی
اعتماد و سرمایه اجتماعی مهم‌ترین دارایی‌های یک سیستم برای رسیدن به موفقیت تلقی می‌شوند. اگر اعتمادی میان اعضای یک سیستم شکل نگیرد، حتی درصورت عملکرد فردی هر بخش، نتیجه مطلوبی حاصل نمی‌شود. اکنون که پس از سال‌ها مدیران و مسئولان دولت به این باور رسیده‌اند که درآمدهای نفتی نمی‌تواند پشتوانه خوبی برای اقتصاد کشور و تحقق اقتصاد پایدار باشد، وقت آن است که فضا برای نوآوران و فناوران فراهم شود. زیست‌بوم فناوری کشور بیش از یک دهه است که دستاوردهای بزرگی را به دست آورده که سرمایه‌گذاری و توسعه هرکدام از آنها می‌تواند اقتصاد کشور را دگرگون کند. تجربه نشان داده است که اعتماد و اتکا به توان و دانش محققان و پژوهشگران ایرانی و حمایت مادی و معنوی آنها، ثمرات پایداری را برای کشور به ارمغان آورده است. شاید کسی گمان نمی‌کرد که روزی محققان ایرانی بتوانند به فناوری تولید و تعمیر موتورهای هواپیما دست پیدا کنند یا تکنولوژی ساخت فضاپیما را بومی‌سازی کنند. اما اکنون و در شرایطی که ظاهرا چاره‌ای جز اتکا به توان متخصصان ایرانی نبوده، آنها توانسته‌اند ثابت کنند که می‌توانند اقتصاد کشور را حتی در شرایط تحریم، از اتکا به واردات نجات دهند.
روتور چیست؟
برای ایجاد نیروی محرکه در یک پالایشگاه نفت به تجهیزاتی به نام توربین نیاز است. درواقع توربین‌ها قلب تپنده این صنایع هستند. توربین‌های بخار و توربین‌های گازی دو نوع مهم توربین‌های مورد استفاده هستند که برپایه بخار و گاز عمل میکنند. روتور یا محور، بخش چرخنده یک توربین است. محور توربین که پیرامون آن پره‌های متحرک نصب شده، داخل پوسته توربینی می‌چرخد و پره‌های ثابت روی آن قرار می‌گیرد. بخار با فشار و دمای بالا وارد محفظه توربین شده، از لابه‌لای پره‌های ثابت عبور کرده و انرژی فشاری آن به انرژی سرعتی تبدیل می‌شود. انرژی به پره‌های متحرک منتقل شده و باعث گردش محور می‌شود.
* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار