به گزارش «فرهیختگان»، حرکت سریع ایران در مسیر رشد علمی، رسیدن به تازه‌های پژوهشی در عرصه‌های مختلف، انجام فعالیت‌های پژوهشی در حیطه‌های متنوع و... همگی بدون وجود تجهیزات آزمایشگاهی در عمل هیچ خواهند بود. این تجهیزات و فناوری‌های آزمایشگاهی هستند که دست پژوهشگران را برای انجام فعالیت‌های علمی باز می‌گذارند، تا جایی که اگر آزمایشگاه‌ها را از جامعه دانشگاهی حذف کنیم، در اصل مراکز آکادمیک تنها می‌توانند یافته‌های قبلی را به دانشجویان آموزش داده و عملا هیچ مسیری برای پیشرفت علم و بالطبع رسیدن به تجهیزات و فناوری‌های جدید غیرممکن خواهد شد. تجهیزاتی که برخی از آنها به حدی هایتک هستند که تنها چند شرکت معدود در دنیا اقدام به ساخت آنها می‌کنند. همین مساله هم باعث شده تا تشدید تحریم‌ها جامعه دانشگاهی کشور را برای تامین تجهیزات آزمایشگاهی موردنیازشان با چالش‌های جدی روبه‌رو کند، چالشی که هر چند مربوط به امروز و دیروز نیست و دانشگاهیان ما سالیان سال است هر بار با مشکل جدیدی در تامین این نیازها مواجه بوده‌اند، اما تشدید تحریم‌ها از یک‌سو و تبدیل شدن ایران به قدرت علمی دنیا باعث شده تا هر سال کار برای فعالیت‌های پژوهشی این مراکز سخت‌تر شود. با این حال باید اعتراف کرد که تحریم‌ها محاسن زیادی نیز برای این مراکز به همراه داشته، چراکه حالا بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه ساخت و تامین تجهیزات آزمایشگاهی ورود کرده و توانسته‌اند تجهیزات به مراتب ارزان‌تر و با کیفیت‌تری را در اختیار پژوهشگران ایرانی بگذارند. موضوعی که بخش عمده‌ای از نگرانی دانشگاه‌ها را برآورده کرده، هر چند همچنان تولید برخی از تجهیزات هایتک به دلیل مقرون به‌صرفه نبودن، در اختیار برخی از شرکت‌های خارجی است.
محسن خواجه‌زاده، مدیر آزمایشگاه مرکزی دانشگاه امیرکبیر در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره میزان اثرگذاری تحریم‌ها طی سال‌های اخیر در روند فعالیت آزمایشگاه‌های دانشگاهی گفت: «قاعدتا تحریم‌ها بر حوزه آزمایشگاهی تاثیر گذاشته است، اما می‌توان تا حدودی با اولویت‌بندی کردن نیازها در بحث خرید تجهیزات تاثیر آن را تا حدودی کاهش داد. ما در این دانشگاه به صورت سالانه و از دو طریق اقدام به تامین نیازهای آزمایشگاهی‌مان می‌کنیم. اولین راه از طریق خرید تجهیزات تولید شده توسط شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی است که قاعدتا این تجهیزات را از نمایشگاه تجهیزات ساخت داخل خریداری می‌کنیم. خوشبختانه این تجهیزات توسط معاونت علمی ریاست‌جمهوری مورد حمایت قرار گرفته و باید بگویم که برخی از این تجهیزات با کیفیت نیز هستند، از این رو اگر قبل از خرید رزومه شرکت بررسی شود و تیم‌های کارشناسی برای بررسی کیفیت دستگاه نیز به شرکت بروند، حتما می‌توان محصولی باکیفیت را از تولیدکننده داخلی تهیه کرد.»
تحریم‌ها 50 درصد خریدهای آزمایشگاهی دانشگاه را متاثر کرد
او با تاکید بر اینکه خوشبختانه بخش عمده‌ای از خریدهای سالانه ما که عدد نسبتا بزرگی را نیز شامل می‌شود، چندان از تحریم‌ها تاثیر نگرفته است، اظهار داشت: «با این حال برخی از تجهیزات نه‌تنها سازنده داخلی ندارند بلکه جزء تجهیزات هایتک محسوب می‌شوند و به همین دلیل ورود سازندگان داخلی به تولید این تجهیزات چندان هم منطقی نخواهد بود و متاسفانه از این حیث آسیب دیده‌ایم. در اصل بیشتر این تجهیزات هایتک، جزء تجهیزات میکروسکوپی هستند، البته تجهیزاتی که از سیستم‌های لیزری، استفاده می‌کنند یا اسکن‌های 3 بعدی و... نیز در زمره این تجهیزات قلمداد می‌شوند که شرکت‌های داخلی در روند تولید آنها یا اصلا ورود نداشته‌اند یا میزان آن بسیار کم بوده، از این رو ما امروزه درخصوص خرید چنین تجهیزاتی کمی با مشکل روبه‌رو هستیم.» مدیر آزمایشگاه مرکزی دانشگاه امیرکبیر تصریح کرد: «به عبارت دقیق‌تر اگر پیش‌تر برنامه‌ریزی‌مان این بود که با بودجه ریالی 3 دستگاه موردنیاز را خریداری کنیم، امروزه دو راه پیش رو داریم؛ یا به سمت خرید تجهیزات کارکرده برویم که معمولا به دلایل متعدد ازجمله نداشتن گارانتی، نداشتن اطلاع از نحوه کار کشیدن از دستگاه و... این کار را انجام نمی‌دهیم، بنابراین مجبوریم راه دوم را انتخاب کنیم، یعنی از میان 3 دستگاه موردنیاز اولویت‌بندی کرده و تنها یک دستگاه با اولویت بالاتر را خریداری می‌کنیم. خوشبختانه بحث تحریم‌ها 50 درصد خریدهای موردنیاز ما در این دانشگاه را متاثر کرده است. در ارتباط با 50 درصد باقی‌مانده نیز ما مجبور شده‌ایم به جای خرید چند تجهیزات، سرعت این کار را کند کرده و با اولویت‌بندی به سمت خریدهای کمتر حرکت کنیم و در عمل باید بگویم که تحریم‌ها آن‌طور که تصور می‌شود نتوانسته فعالیت‌های آزمایشگاهی را تحت تاثیر قرار دهد.»
مشکلات آزمایشگاه‌های دانشگاهی در تعمیر تجهیزات
خواجه‌زاده با اشاره به بحث تعمیر تجهیزات آزمایشگاهی در داخل کشور و جلوگیری از خرید تجهیزات نو گفت: «در این زمینه ما با چند نوع تعمیر در دستگاه‌هایمان روبه‌رو هستیم، یعنی گاهی برخی از دستگاه‌های ما به دلیل نبود ملزومات مصرفی آن از کار می‌افتند که در این زمینه نیز در خود دانشگاه امیرکبیر تجربه‌ای را داشته‌ایم. در اصل متاسفانه امروزه به دلیل تحریم برخی از ملزومات مصرفی موردنیاز تجهیزات آزمایشگاهی وارد نمی‌شود و همین مساله باعث از کار افتادن برخی تجهیزات می‌شود، البته در یک موردی که در دانشگاه خودمان اتفاق افتاد، درنهایت توانستیم نیاز مصرفی دستگاه را خودمان تولید کنیم. اما در مقابل هم برخی تجهیزات را داریم که نیاز به تعویض قطعه نداشته و به دلایل نرم‌افزاری از کار می‌افتند که در این زمینه ما با شرکت‌های توانمندی در داخل کار می‌کنیم که می‌توانند عیوب نرم‌افزاری را به‌راحتی حل کنند.» او در همین زمینه افزود: «با این حال مشکل اساسی ما در بحث تعمیر تجهیزات، مربوط به زمانی است که دستگاه به دلیل نیاز به تعویض یکی از قطعه‌های سخت‌افزاری اصلی‌اش از کار می‌افتد که در چنین شرایطی چون باید آن دستگاه معیوب به شرکت سازنده ارسال شود، عملا با مشکلات جدی روبه‌رو می‌شویم. متاسفانه امروزه به دلیل شرایط تحریمی شرکت‌های تولیدکننده از ارسال تجهیزات استقبال نمی‌کنند و از طرف دیگر نوسانات قیمت نیز باعث می‌شود تا در حوزه هزینه‌کردی با مشکل مواجه شویم.» مدیر آزمایشگاه مرکزی دانشگاه امیرکبیر با بیان اینکه باید با تحریم‌ها کنار بیاییم و ذهن‌مان را برای همیشگی بودن این تحریم‌ها آماده کنیم، گفت: «چراکه اگر بخواهیم به کشوری در این زمینه وابسته باشیم، قطعا حالت پایداری از خدمات آزمایشگاهی ما گرفته می‌شود. تصور می‌کنم ما باید دو نگاه متفاوت نسبت به تجهیزات آزمایشگاهی دانشگاه‌ها داشته باشیم. به عبارت دیگر در زمینه تولید برخی از تجهیزات که از دوربین‌های پیشرفته استفاده می‌کنند که شامل اسکنرهای 3 بعدی و... می‌شوند، از نظر اقتصادی مقرون به‌صرفه نیست که شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه تولید آنها وارد شود، به همین دلیل در شرایط فعلی مجبور هستیم که نیازمان به این دستگاه‌ها را از طریق واردات برطرف کنیم، برای این مهم نیز باید به سراغ شرکت‌های روسی که رابطه خوبی نیز با آنها داریم و اتفاقا در این زمینه جزء شرکت‌های قوی نیز هستند، برویم.»
تنها 10 درصد از تجهیزات آزمایشگاهی را نمی‌توان تولید کرد
خواجه‌زاده خرید تجهیزات به صورت محدود از خارج از کشور را بدون ایراد دانست و گفت: «نباید فراموش کرد که نیاز به این تجهیزات به این صورت نیست که همه دانشگاه‌ها نیاز است که حتما آن را داشته باشند، بلکه تعداد محدودی از آنها می‌تواند پاسخگوی نیازها باشد. از سوی دیگر باید برای تامین دیگر تجهیزات به شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی اعتماد کرد. خوشبختانه ما امسال تجهیز TEM را برای دانشگاه‌مان انجام دادیم، این تجهیز میکروسکوپ بسیار قوی بوده و کاربردهای مختلفی دارد و قیمت آن هم بسیار گران است، به‌طوری که امروزه قیمت آن حدود 10 تا 12 میلیارد تومان است، اما یکی از شرکت‌های داخلی سال گذشته در حوزه تامین این دستگاه اعلام آمادگی کرد و علی‌رغم اینکه به ما توصیه می‌شد شاید این دستگاه به دلیل اینکه ساخت داخل است نتواند عملکرد مناسبی داشته باشد، توانستیم با بررسی همه‌جانبه شرکت این تجهیز را با هزینه 2 میلیارد تومان خریداری کنیم.» او با تاکید بر اینکه طبیعتا اینکه بخواهیم در کوتاه‌مدت وابستگی‌مان به خارج از کشور در حوزه تامین تجهیزات موردنیاز را قطع کنیم، به نوعی بلندپروازی محسوب شده و امکان آن در شرایط فعلی وجود ندارد، اظهار داشت: «از این رو باید با اهم و غیراهم کردن نیازهایمان نسبت به تامین تجهیزات اقدام کنیم. البته باید بگویم که تنها 10 درصد از تجهیزات‌مان را نمی‌توانیم در شرایط فعلی از طریق شرکت‌های داخلی تامین کنیم، 50 درصد دیگر را می‌توان از طریق نمایشگاه ساخت داخل تهیه کرد و برای 40 درصد دیگر نیز می‌توان با برنامه‌ریزی و حمایت از شرکت‌های فعال، نیازها را برطرف کرد. نباید فراموش کرد که در همه دنیا چنین شرایطی حاکم بوده و قاعدتا نسل اول تجهیزاتی که توسط شرکت‌های معتبر امروزی، تولید شده شاید کیفیت لازم را نداشتند اما اگر حمایت‌ها وجود داشته و شرایط رقابتی فراهم شود، می‌توان انتظار داشت که در آینده بتوانیم نیازهایمان را تامین کنیم.»
مدیر آزمایشگاه مرکزی دانشگاه امیرکبیر با برشمردن ویژگی‌های مختلف خرید تجهیزات از شرکت‌های تولید داخل کشور ادامه داد: «یکی از ویژگی‌های مهم در بحث خرید تجهیزات از شرکت‌های داخلی، خرید ریالی از آنهاست، از سوی دیگر هر زمانی که نیاز باشد، امکان پشتیبانی از دستگاه خریداری شده وجود دارد اما این مسائل در ارتباط با شرکت‌های خارجی فراهم نیست و همین مولفه‌ها باعث می‌شود تا با اعمال تحریم‌ها خرید تجهیزات از شرکت‌های خارجی برای دانشگاه‌ها با مشکلات زیادی همراه شود، علاوه‌بر آن تحمیل هزینه‌های بالا برای خرید تجهیزات نیز یکی دیگر از مشکلات خرید از شرکت‌های خارجی به‌شمار می‌رود، چراکه بودجه ما ریالی بوده اما خرید از آنها با ریال انجام نمی‌شود.» خواجه‌زاده با بیان اینکه قطعا حرکت به سمت خرید تجهیزات از شرکت‌های داخلی باید به صورت هوشمندانه انجام شود، افزود: «اول اینکه حمایت از این شرکت‌ها نباید به صورت کورکورانه انجام شود، از طرف دیگر نباید شرایطی فراهم شود که شرکت‌ها چنین تصوری را داشته باشند که هر دستگاهی که توسط آنها ساخته شود، حتما از سوی مراکز خریداری خواهد شد. به عبارت دیگر باید برای خرید تجهیزات از این شرکت‌ها در ابتدا تیم‌های کارشناسی دانشگاه‌ها، دستگاه‌های تولید شده را مورد بررسی قرار دهند. مساله دوم اینکه نباید فعالیت در این زمینه به صورت انحصاری شود بلکه برای هر حیطه‌ای باید اجازه فعالیت به 2 یا 3 شرکت خصوصی را بدهیم. در این صورت آینده روشنی را می‌توان برای این عرصه ترسیم کرد.»
باید قطب‌های آزمایشگاهی را در کشور راه‌اندازی کرد
او اظهار داشت: «در آزمایشگاه‌های دانشگاه‌های دنیا اصلا چنین وضعیتی حاکم نیست که هر استادی آزمایشگاه خاص خودش را داشته باشد، بلکه هر دانشگاهی مجموعه آزمایشگاهی بسیار بزرگ دارند که دارای زیرمجموعه‌های مختلفی بوده و در آن تجهیزات تخصصی فعال هستند اما متاسفانه ما در داخل کشورمان هر دانشکده‌ای می‌خواهد دستگاه‌های آزمایشگاهی خاص خودش را داشته باشد و حتی بعضا در یک دانشکده چند استاد، هرکدام تجهیزات خودشان را دارند، درحالی که اگر بتوانیم این حوزه را مدیریت کنیم که البته در دوره جدید در دانشگاه امیرکبیر درحال انجام آن هستیم، باید از خریدهای تکراری اجتناب کنیم و وقتی از دستگاهی یک نمونه وجود دارد، دیگر نیازی به خرید دوباره آن نیست.»
مدیر آزمایشگاه مرکزی دانشگاه امیرکبیر گفت: «قطعا باید نگاه کلان و استراتژیک به بحث خرید تجهیزات آزمایشگاهی داشته باشیم، چراکه باید در وهله اول بررسی شود خرید فلان تجهیز با توجه به فعالیت صنایع در کشورمان اصلا نیاز هست یا خیر، اگر اولویت است طبیعتا باید نسبت به خرید آن اقدام کرد. همچنین باید نگاه جغرافیایی نیز به این مقوله داشته باشیم، درحالی که امروزه اکثر تجهیزات را حول استان تهران تامین کرده‌ایم، به همین دلیل زمانی که می‌خواهیم به دیگر استان‌ها سرویس دهیم، به دلیل تراکم تجهیزات در تهران این کار با سختی همراه می‌شود. خوشبختانه ما دانشگاه‌های بسیار خوبی را در سطح کشور داریم و قطعا در چنین شرایطی باید به برخی تجهیزات آزمایشگاهی نگاه ملی داشت و چندین قطب را با توجه به همین نگاه در کشور راه‌اندازی کرد.»
راه‌اندازی شبکه آزمایشگاهی و فناوری‌های راهبردی در کشور اقدام هوشمندانه‌ای بود
او با بیان اینکه راه‌اندازی شبکه آزمایشگاهی و فناوری‌های راهبردی در کشور ما اتفاق بسیار هوشمندانه‌ای بوده و در حوزه پژوهش بسیار اثرگذار بوده است، اظهار داشت: «قطعا زمانی که می‌خواهیم فعالیت‌های درجه‌یک را در عرصه پژوهشی انجام دهیم، این کار از دل کار آزمایشگاهی باکیفیت بیرون می‌آید و برای آن هم نیاز به هزینه‌کرد هستیم. قاعدتا بودجه‌هایی که وزارت علوم به صورت طبیعی در اختیار دانشگاه‌ها می‌گذاشت، جوابگوی هزینه‌های آزمایشگاهی نبوده اما امروزه می‌بینیم که هر 3 ماه یکبار گرنت 4 تا 5 میلیون تومانی به اساتید تعلق می‌گیرد که می‌توانند در آزمایشگاه‌ها هزینه کنند و در اصل شبکه‌سازی خوبی در سطح کشور رخ داده و باعث شده تا خدمات آزمایشگاهی در دسترس همه فعالان این حوزه قرار بگیرد. تصور می‌کنم اگر شبکه‌سازی را تقویت کنیم به مراتب می‌توانیم رتبه بالاتر از جایگاه فعلی ایران در حوزه قدرت علمی در دنیا به‌دست بیاوریم.»
مدیرکل دفترحمایت و پشتیبانی امورپژوهشی و فناوری وزارت علوم:
نوسانات ارزی در کنار تحریم‌ها بیشترین ضربه را به تامین تجهیزات آزمایشگاهی کشور وارد کرد
عبدالساده نیسی، مدیرکل دفترحمایت و پشتیبانی امورپژوهشی و فناوری وزارت علوم در گفت‌وگو با «فرهیختگان»، با بیان اینکه در بحث تامین تجهیزات آزمایشگاهی، قانون اجازه نمی‌دهد نیاز به آن دسته از تجهیزاتی که در داخل کشور تولید می‌شود را با خرید از خارج تامین کنیم، گفت: «خوشبختانه تفاهم‌های بسیار خوبی را نیز با ایران ساخت در زمینه خرید از شرکت‌های داخلی داریم و طبق این تفاهمنامه تا جایی که می‌توانیم از ظرفیت داخلی در این حوزه استفاده می‌کنیم، با این حال طبیعی است که خرید از شرکت‌های داخلی نمی‌تواند به همه نیازها پاسخ دهد و دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها برای نیل به فناوری‌های روز دنیا نیاز به تجهیزات به روز دارند.»
دردسرهای افزایش نرخ ارز برای شرکت‌های دانش‌بنیان در تامین تجهیزات
او با تاکید بر اینکه وجود تجهیزات روز باعث می‌شود تا این مراکز بتوانند علاوه‌بر انجام تحقیقات پیشرفته دست به مهندسی معکوس نیز بزنند، ادامه داد: «متاسفانه تحریم اثر زیادی در این زمینه داشته است. با این حال مشکل اصلی ما در کنار تحریم، بحث نوسانات ارز بوده و مشکلی که آزمایشگاه‌های مرکزی ما با آن روبه‌رو هستند همین مقوله است، چراکه دانشگاه‌ها مستقیم با خارج از کشور ارتباط نمی‌گیرند و توسط شرکت‌های داخلی اقدام به تامین تجهیزات خود می‌کنند اما نوسانات دلار ضربه بزرگی به این حیطه زده، تا جایی که شرکت‌ها نمی‌توانند تجهیز موردنظر را با قیمتی که در قرارداد وجود دارد، تامین کنند و همین مساله باعث شده تا امروز دعوای حقوقی زیادی بین دانشگاه‌ها و این شرکت‌ها ایجاد شود.»
مدیرکل دفترحمایت و پشتیبانی امورپژوهشی و فناوری وزارت علوم تصریح کرد: «دانشگاه‌ها برای هزینه‌کرد بودجه‌ای که ما در اختیار آنها می‌گذاریم نیازمند فاکتور فروش، قرارداد منسجم و... هستند؛ چراکه قانون به ما اجازه نمی‌دهد پولی را در اختیار دانشگاه بگذاریم و آن به هر طریقی که می‌تواند اقدام به تامین تجهیزات موردنظر خود کند. به عبارت دیگر همه کارها باید براساس قانون مالی و معاملاتی کشور صورت بگیرد درحالی که در داخل برخی عوامل نیز به اسم تحریم قیمت‌ها را افزایش می‌دهند و این امر باعث شده تا بودجه‌ای که برای آزمایشگاه‌های مرکزی دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها لحاظ می‌کنند، آن‌طور که باید نتواند مثمرثمر باشد.»
بانک‌های آلمانی به دلیل تحریم‌ها حاضر به همکاری با ما نشدند
نیسی با تاکید بر اینکه در قانون بودجه 97، 98 و 99 بحث استفاده از تسهیلات مالی خارجی را نیز لحاظ کرده‌ایم، تصریح کرد: «براساس این قانون باید بانکی را در خارج از کشور پیدا کنیم که به صورت رسمی و با ضمانت دولت جمهوری اسلامی با یک بانک عامل داخلی قرارداد ببندد و براساس آن سالی یک میلیارد دلار برای دانشگاه‌ها تجهیزات خریداری کنیم اما به دلیل تحریم‌ها عملا نتوانستیم از این تبصره قانونی استفاده کنیم؛ چراکه به‌طور مثال بانک‌های خارجی مانند بانک‌های آلمانی به دلیل تحریم‌ها حاضر به همکاری با ما نشدند.»
او گفت: «طبیعی است که شرکت‌های داخلی به تنهایی نمی‌توانند نیاز کشور را برطرف کنند، بلکه آنها باید در کنار خرید از شرکت‌های خارجی نیاز کشور را رفع کنند. دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها باید روی مرز دانش حرکت کنند و برای تداوم در این مسیر نیازمند استفاده از تمام فناوری و دانشی که در دنیا وجود دارد، هستند. هیچ کشوری نمی‌تواند این‌گونه عمل کند، به‌طور مثال شرکت‌های آلمانی نیز نمی‌توانند تنها از فناوری‌هایی که در این کشور وجود دارد برای حرکت در مرز دانش استفاده کنند، بلکه ناچار به استفاده از شرکت‌های دیگر کشورها نیز هستند.»
مدیرکل دفتر حمایت و پشتیبانی امور پژوهشی و فناوری وزارت علوم خاطرنشان کرد: «لازم است که از دانش و تجهیزات روز دنیا استفاده کنیم و اگر بگوییم که تنها از تولیدات خودمان استفاده می‌کنیم طبیعتا دانشمندان ما از دنیا عقب خواهند افتاد، البته شرکت‌های دانش‌بنیان ما در این زمینه خوب عمل کرده‌اند، اما تعامل با دنیا مساله مهمی است.»
* نویسنده: زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار