به گزارش «فرهیختگان»، کشورمان ایران ازجمله کشورهایی است که به لحاظ قرار گرفتن در موقعیت جغرافیایی بسیار مناسب (قرار گرفتن در مسیر کریدورهای ترانزیتی شمال به جنوب) از مزایای ترانزیتی بسیار خوبی بهره‌مند بوده و با گسترش شبکه حمل‌ونقل و ارتباط مطمئن و کارآمد می‌تواند از این مزایا در راستای افزایش درآمدهای ارزی و ارتقای موقعیت استراتژیک خود در منطقه به نحو مطلوب استفاده کند. ارتباط ایران با 15 کشور جهان از طریق مرزهای آبی و خاکی موجب شده در کنار اینکه ایران بتواند به‌عنوان پل ارتباطی میان این کشورها (با یکدیگر و سایر مناطق جهان) را ایفا کند، از طرف دیگر این کشورها جمعیت بزرگی را در خود جای داده و از درآمدهای زیادی نیز برخوردارند که این عامل نیز به نوبه خود علاوه‌بر در اختیار داشتن منابع و ثروت‌های ملی خدادادی می‌تواند به‌عنوان عامل توسعه ترانزیت و تجارت در منطقه موثر عمل کند.

مطالعات مختلف نشان می‌دهد ارتباط کشورهای آسیای میانه با خلیج‌فارس و همچنین برقراری رابطه تجاری بین شرق آسیا با کشورهای اروپایی از طریق ایران بین 30 تا 40 درصد در هزینه و وقت صرفه‌جویی ایجاد می‌کند. همه اینها درحالی است که بررسی‌ها نشان می‌دهد صنعت حمل‌ونقل ریلی ایران در حوزه جابه‌جایی مسافر و بار سهم شایسته‌ای ندارد، چراکه برای مثال قطارهای روسیه (یکی از 15 کشور همسایه) 30 برابر قطارهای ایرانی کالا جابه‌جا می‌کنند و قطارهای مسافری ترکیه نیز با وجود اینکه طول خطوط آنها به اندازه ایران است، نزدیک به 6 برابر قطارهای ایرانی مسافر جا‌به‌جا می‌کنند.

بررسی‌ها نشان می‌دهد صنعت ریلی کشور به واسطه بی‌توجهی دولت‌ها به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، طی سال‌های گذشته با مشکلات عدیده‌ای مواجه بوده و حالا با کاهش 80 درصدی تعداد مسافران در شرایط کرونایی و کاهش بیش از 90 درصدی درآمد شرکت‌ها، مشکلات این حوزه دوچندان شده است. این موارد درحالی مطرح می‌شود که در سال‌های اخیر ایران در داخلی‌سازی تجهیزات صنعت حمل‌ونقل موفقیت‌های بسیار ستودنی به‌دست آورده و گفته می‌شود کشورمان در تولید تجهیزات حمل‌ونقل ریلی از خوداتکایی 70 تا 80 درصدی سال‌های گذشته، تا ماه آینده به خودکفایی کامل می‌رسد. با همه این توصیف‌ها، درحال حاضر بیش از 62 شرکت فعال این حوزه در انتظار حمایت‌های دولتی و به‌ویژه دریافت تسهیلات کرونایی‌اند تا مجبور نشوند 9500 شاغل این حوزه را تعدیل کنند.

زیان 78 میلیارد دلاری قطارها

با شیوع ویروس کرونا شوک بزرگی به بخش‌های اقتصادی کشورهای مختلف وارد شد که یکی از این بخش‌ها، بخش حمل‌ونقل بود. در این میان بررسی‌ها نشان می‌دهد حمل‌ونقل ریلی و هوایی بیشترین آسیب را از شیوع این ویروس مرموز دیده‌اند. در این خصوص بررسی‌های اتحادیه بین‌المللی راه‌آهن‌ها (UIC‌) نشان می‌دهد با شیوع ویروس کرونا در داخل کشورها به‌طور میانگین مسافران قطارها بین 35 تا 40 درصد کاهش یافته و حمل بار بدون تغییر بوده است. در سطح بین‌المللی نیز با بسته شدن مرزها، مسافران بین‌المللی قطارها بین 80 تا 100 درصد برای اغلب شرکت‌ها کاهش یافته است. همچنین در سطح بین‌المللی فعالیت‌های حمل بار نیز به طور متوسط بین 10تا 15 درصد برای اکثر شرکت‌ها کاهش یافته است. طبق برآوردهایUIC  با شیوع ویروس کرونا بخش مسافری شرکت‌های حمل‌ونقل ریلی در جهان حدود 60 میلیار دلار در سال 2020 آسیب می‌بیند که بیش از 37 میلیارد دلار مربوط به نیمه اول سال 2020 و حدود 23 میلیارد دلار آن نیز مربوط به نیمه دوم خواهد بود. همچنین براساس برآوردهایUIC  بخش حمل بار نیز حدود 18 میلیارد دلار زیان از کرونا خواهد دید که مجموع این دو بخش ضرری به میزان 78 میلیارد دلار خواهد بود. اما برآوردهایUIC  نشان می‌دهد گرچه این خسارات مشمول همه شرکت‌ها در اقصی نقاط جهان می‌شود، با این حال بخش عمده زیان شرکت‌های حمل‌ونقل ریلی مربوط به کشورهای آسیایی و اروپا خواهد بود، به‌طوری‌که 53 درصد از کل خسارات واقع شده مربوط به قاره آسیا و 44 درصد مربوط به کشورهای اروپایی و مابقی در سایر نقاط خواهد بود.

کاهش 80 درصدی مسافران قطارهای ایرانی

براساس اطلاعات ارائه شده از سوی انجمن شرکت‌های حمل‌و‌نقل ریلی ایران، درحال حاضر ۷۱ شرکت ریلی عضو انجمن شرکت‌های حمل‌و‌نقل ریلی هستند که از این تعداد ۱۰ شرکت در بخش مسافری، تعداد ۴۵ شرکت در حوزه حمل بار، ۶ شرکت مالک لوکوموتیو و مابقی در حوزه خدمات وابسته ریلی فعال هستند. همچنین براساس آمار و اطلاعات شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، تا سال 1392 در بخش حمل‌و‌نقل ریلی کشور بیش از 10 میلیون و 700 هزار نفر مشغول فعالیت بوده‌اند که با افزایش مشکلات این بخش، حالا این تعداد به 9500 نفر کاهش یافته است.

از این مقدمه که بگذریم، حمل‌و‌نقل ریلی در ایران با چالش‌های بسیاری مواجه است که در مباحث بعدی به تفصیل درمورد آنها بحث خواهیم کرد، اما ابتدا لازم است به چالش اخیر حمل‌و‌نقل ریلی کشور اشاره کنیم که پس از شیوع ویروس کرونا، مشکلات گسترده‌ای برای این صنعت به ارمغان آورده است. در این خصوص بررسی آمارهای شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهد با ورود ویروس کرونا به ایران اوایل اسفند سال گذشته، در همان اسفندماه تعداد مسافران حمل‌و‌نقل ریلی کشور با کاهش 67 درصدی (کاهش یک میلیون و 534هزار نفری) از 2 میلیون و 290 هزار نفر در اسفند 97 به 756 هزار و 25 نفر در اسفند 98 رسیده است.

اما مساله جدال حمل‌و‌نقل ریلی کشور با ویروس کرونا به همین جا ختم نمی‌شود، چراکه بررسی آخرین آمارهای شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران که مربوط به 4 ماهه سال‌جاری است، نشان می‌دهد تعداد مسافران حمل‌و‌نقل ریلی کشور در 4 ماهه اول سال‌جاری یک میلیون و 935 هزار نفر بوده که این تعداد نسبت به 9 میلیون و 479 هزار نفر مسافر 4 ماهه سال 98 حمل‌و‌نقل ریلی کشور، کاهش حدود 80 درصدی داشته است. همچنین طبق آمارهایی که در نمودار آمده، طی سال‌های 1390 تا 1398 تعداد مسافران 4 ماهه حمل‌و‌نقل ریلی در هیچ سالی به کمتر از 7.4 میلیون نفر نرسیده و حتی در سال 1390 این تعداد 10.3 میلیون نفر نیز بوده است.

زیان 806 میلیارد تومانی حمل‌و‌نقل ریلی از کرونا

حدود یک‌ماه پیش سعید رسولی، دبیر انجمن شرکت‌های ریلی کشور طی اظهاراتی مدعی شده تا پایان خردادماه سال‌جاری به‌دلیل شیوع بیماری کرونا بخش حمل‌و‌نقل ریلی مسافری ۵۰۵ میلیارد تومان و بخش حمل‌و‌نقل ریلی بار نیز ۱۰۰ میلیارد تومان زیان و مجموع دو بخش 605 میلیارد تومان آسیب دیده‌اند. اما این ارقام در آمارهای جدید عمق بیشتری از مشکلات حمل‌و‌نقل ریلی را به تصویر می‌کشد، چراکه در نامه اخیر ​انجمن صنفی شرکت‌های حمل‌و‌نقل ریلی که خطاب به رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی نوشته شده، ضمن درخواست کمک ویژه برای کمک به شرکت‌های ریلی مسافری، آمده است «حدود 93 درصد از درآمد پیش‌بینی شده صنعت حمل‌و‌نقل ریلی کشور از اسفندماه سال گذشته که غالبا مربوط به نوروز و تابستان بوده، از دست رفته است. طبق اظهارات بیان شده در این نامه، درآمد شرکت‌های حمل‌و‌نقل ریلی کشور از حدود 910 میلیارد تومان پیش‌بینی شده با کاهش 806 میلیارد تومانی به 104 میلیارد تومان تنزل پیدا کرده است.»

در این نامه همچنین بیان شده، استرداد بلیت‌های فروش‌رفته در اسفند و فروردین‌ماه که بالغ بر 90 میلیارد تومان بوده، با دریافت اندکی تسهیلات راه‌آهن جبران شده‌اند، با این حال با کاهش 93 درصدی درآمد شرکت‌های ریلی مسافری نیز امکان پرداخت حقوق معوق کارکنان شرکت‌ها و پیمانکاران، در ماه‌های اخیر و آتی وجود ندارد. در این میان 180 میلیارد تومان بدهی ناشی از تامین تجهیزات برای قطارها که با لغو سفرها مواجه شد، مشکلات عدیده‌ای را برای تامین‌کنندگان به‌دلیل ناتوانی در پرداخت‌ها به‌وجود آورده است. همچنین وضعیت ناوگان ریلی مسافری با توقف 60 درصد از واگن‌ها روبه‌رو است این در حالی است که قطارها با رعایت پروتکل‌های بهداشتی به اجبار در حرکتند.

تسهیلات کرونایی 940 میلیارد تومانی در دست بانک‌ها

با شیوع کرونا دولت 13 رسته با ۵۵۰ زیر رسته را مشمول دریافت تسهیلات حمایتی با نرخ سود 12 درصدی کرد که بخش حمل‌ونقل ریلی نیز یکی از آن بخش‌ها بود. این تسهیلات برای حفظ اشتغال بنگاه‌ها و صیانت از نیروهای کار پرداخت می‌شود و گفته می‌شود تاکنون بیش از ۱۰۸ شرکت حمل‌ونقل هوایی، دریایی و ریلی با میزان اشتغال ۴۸ هزار و ۳۱۴ نفر زیرمجموعه وزارت راه و شهرسازی شناسایی شده‌اند. براساس آمارهای ارائه‌شده، از ۷۱ شرکت ریلی عضو انجمن شرکت‌های حمل‌ونقل ریلی ۶۲ شرکت مشمول دریافت تسهیلات کرونایی تشخیص داده شده‌اند، با این حال براساس اظهارات سعید رسولی، معاون وزیر راه و شهرسازی، تا نیمه اول شهریورماه سال‌جاری از ۹۴۰ میلیارد تومان تسهیلات کرونایی شرکت‌های حمل‌ونقل مسافری در بخش صنعت ریلی، هیچ شرکتی موفق به دریافت این تسهیلات تکلیفی نشده است. بنا به اظهارات معاون وزیر راه و شهرسازی، در 6ماه گذشته درآمد شرکت‌های بخش مسافری راه‌آهن به‌شدت کاهش یافته و وضعیت درآمدی اکثر آنها حاد شده است. وی ادامه می‌دهد پرونده اکثر شرکت‌های مشمول دریافت وام در مرحله تکمیل مدارک یا سپردن وثیقه است.

ناوگانی با عمر 60 سال!

همچنان‌که گفته شد، مشکلات حمل‌ونقل ریلی گرچه در شرایط کرونایی تشدید و آشکارتر شده، اما این صنعت قبل از شیوع ویروس کرونا نیز با چالش‌های اساسی روبه‌رو بوده است، به‌طوری‌که براساس گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس در سال 98 منتشر کرده، میانگین عمر ناوگان مسافری بین 1 تا 27 سال و میانگین عمر بیش از 22هزار ناوگان باری ایران نیز تقریبا 27 سال است. همچنین کمترین و بیشترین سن ناوگان مسافری به‌ترتیب برابر یک سال و 62 سال است و حدود 45 درصد از لوکوموتیوهای موجود، بیش از 40 سال عمر دارند که باتوجه به طراحی ناوگان برای عمر 30 سال که با تعمیرات مناسب قابل‌افزایش تا 40 سال نیز است، بخشی از ناوگان موجود فرسوده محسوب می‌شوند و نیاز به جایگزینی دارند. البته گرچه عدد 62 سال ازسوی شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی رد شد، اما به هرحال مقایسه اقبال عمومی به قطار در ایران نشان می‌دهد به‌رغم اینکه حدود نیمی از جمعیت کشور فاقد خودرو هستند، اما سهم قطارهای مسافری از کل مسافرت‌های انجام‌شده در کشور حدود 10 درصد و سهم این بخش از حمل بار در کشور نیز 12 درصد است که این میزان در مقایسه با کشورهایی مثل چین، آمریکا، روسیه، کانادا و استرالیا که در حدود 45 درصد از بار خود و حدود 61 درصد از مسافران را با ریل جابه‌جا می‌کنند، بسیار ناچیز است.

قطارهای روسیه 30 برابر ایران کالا جابه‌جا می‌کنند

یکی از گزینه‌های مهم برای رهایی از وابستگی به درآمدهای نفتی، کسب درآمد از ترانزیت کالا و مسافر است. باتوجه به موقعیت جغرافیایی کشور که در مسیر کریدورهای ترانزیتی شمال به جنوب واقع شده (حمل‌ونقل کالا ازطریق کریدور شمال به جنوب نسبت‌به مسیر کانال سوئز، 4٠ درصد کوتاه‌تر و 3٠ درصد ارزان‌تر است)، اگر ایران زیرساخت‌ها، ظرفیت‌ها و قوانین خود را برای جذب این سرمایه بزرگ مهیا نسازد، جریان کالا و مسافر ازطریق دیگری راه خود را یافته و فرصت‌ها از دست می‌روند. کشور ما درحال حاضر و با امکانات موجود، سالیانه کمتر از 5٠ درصد از ظرفیت خود بهره می‌برد. کمبود خطوط ریلی در مسیرهای ترانزیتی از مشکلات ترانزیت کالا است. متاسفانه اهمال دولت‌ها در توسعه شبکه ریلی کشور موجب شده کشور ما با کمبود خطوط ریلی مواجه باشد. درحال حاضر نسبت طول خط به جمعیت برحسب میلیون‌نفر 1٠5 کیلومتر و میانگین این شاخص در کشورهای منطقه (آسیای مرکزی و قفقاز) 195 کیلومتر است. نسبت طول خط به مساحت کشور 4.4 کیلومتر و میانگین این شاخص در کشورهای منطقه (آسیای مرکزی و قفقاز) 4.9 کیلومتر است. نسبت واگن باری به طول خط در ایران 2.9 و میانگین آن در کشورهای منطقه 4.2 است. نسبت واگن مسافری به طول خط در ایران 22.8 به‌ازای هر یک‌میلیون نفر بوده که این شاخص در کشورهای منطقه 48.9 است.

مشکلات صنعت حمل‌ونقل ایران آنجایی عریان‌تر دیده می‌شود که تصور کنیم براساس اهداف پیش‌بینی‌شده در سند چشم‌انداز 2٠ساله، 3٠ درصد تناژ حمل بار و 18 درصد از حمل مسافر باید توسط راه‌آهن حمل شود که این به‌معنای 129 میلیون تن بار، 121 میلیون مسافر و افزایش حمل‌ونقل ترانزیت تا 6.5 میلیون تن در سال است و طول خطوط باید از ۱۱ هزار کیلومتر فعلی به 25 هزار کیلومتر برسد. اینها درحالی است که تعداد مسافران جابه‌جا شده توسط حمل‌ونقل ریلی کشور سالانه 28 میلیون و جابه‌جایی کالا 47 میلیون تن است.

همچنین مقایسه وضعیت جابه‌جایی کالا در کشورمان با برخی کشورها نیز نشان می‌دهد درحالی در ایران فقط سالانه نزدیک به 47 میلیون تن کالا با قطارهای باری جابه‌جا می‌شود که این میزان در کشور روسیه یک میلیارد و 406 میلیون تن (حدود 30 برابر ایران) است. در چین این میزان حدود 2.6 میلیارد تن، در آمریکا 1.5 میلیارد تن، در اوکراین 322 میلیون تن، در هند نیز این میزان یک میلیارد و 221 میلیون تن است. همچنین در روسیه سالانه یک میلیارد و 197 میلیون نفر سوار قطار می‌شوند (هر نفر هشت‌بار در سال) درحالی‌که کل مسافران قطارهای ایرانی فقط 28 میلیون نفر است. در چین تعداد مسافران قطار سالانه بیش از دو میلیارد نفر و در کشورهای مذکور نیز این تعداد بین 300 تا 500 میلیون نفر است. درمجموع قطارها سالانه 32 میلیارد و 680 میلیون نفر را در سطح جهان جابه‌جا می‌کنند که سهم قطارهای ایرانی حدود 0.008 درصد است، درحالی‌که سهم ایران از جمعیت جهان بیش از یک درصد است.

قطارهای ترکیه 6 برابر ایرانی‌ها مسافر دارند

در آثاری که به چالش‌های زیرساختی حوزه حمل‌ونقل ریلی پرداخته‌اند، عنوان شده که نبود راه‌های ریلی کافی و عدم توجه به ایجاد زیرساخت لازم برای عبور کالا و مسافر از کشورهای همسایه به داخل و خارج ایران، باعث شده کشور از مزیت ژئوپلیتیک منحصربه‌فرد برای ترانزیت محروم بماند. تقویت راه‌های موجود ازجمله تقویت راه‌های ترانزیتی کشور موجب رونق اقتصادی و وابسته شدن کشورهای منطقه و فرامنطقه به ایران خواهد شد و علاوه‌بر تاثیرات و رونق اقتصادی در کشور، وزن سیاسی جمهوری اسلامی ایران را نیز در معادلات منطقه و بین‌الملل افزایش خواهد داد.

با توجه به خودکفایی کشور در تولید ریل و داشتن تکنولوژی بومی ایجاد مسیر راه‌آهن، محروم بودن کشور از مزیت جغرافیایی و فنی کمی غیرعاقلانه است. عدم توجه به مزیت کشور در حوزه زیرساخت‌های حمل‌ونقل به‌خصوص در زمینه ریلی باعث شده تا رقبای اقتصادی و کشورهای همسایه که به ژئوپلیتیک ایران برای ترانزیت و تجارت نیاز دارند، به فکر مسیر جایگزین باشند.

 تغییر مسیر راه جدید ابریشم از مهم‌ترین هشدارهایی است که باید آن را جدی گرفت. اما برای اینکه مقایسه ملموس‌تری از میزان عقب‌ماندگی صنعت ریلی کشور از همسایگان داشته باشیم، در اینجا وضعیت جابه‌جایی مسافر توسط صنعت ریلی ایران را با همسایه غربی‌مان مقایسه کرده‌ایم. نتایج بسیار قابل تامل است، درحالی طی 10 سال اخیر طول خطوط ریلی کشور از 9.7 هزار کیلومتر به 11.5 هزار کیلومتر رسیده که طی این مدت طول خطوط ریلی ترکیه از 9.5 هزار کیلومتر به 12.8 هزار کیلومتر رسیده است.

همچنین درحالی در 11.5 هزار کیلومتر مسیر ریلی ایران سالانه حدود 28 میلیون مسافر جابه‌جا می‌شوند که قطارهای ترکیه در سال گذشته بیش از 164 میلیون نفر را در این کشور جابه‌جا کرده‌اند. به عبارتی قابل‌تامل‌تر، درحالی تعداد سالانه مسافران قطارهای ایرانی طی 10 سال اخیر در حدود 28.8 تا 28.5 میلیون نفر متوقف شده که این تعداد برای سیستم حمل‌ونقل ریلی ترکیه از 84 میلیون نفر در سال 2010 به 164 میلیون نفر رسیده و در یک جمع‌بندی تعداد مسافران قطارهای ترکیه طی سال گذشته نزدیک به 6 برابر قطارهای ایرانی بوده است.

 * نویسنده: مهدی عبداللهی، دبیر گروه  اقتصاد