به گزارش «فرهیختگان»، کروناویروس بعد از چین که منشا آن بود، در مدت‌زمان بسیار کوتاهی به دیگر کشورها و اروپا و آمریکا رسید و آنقدر گسترش پیدا کرد که آمریکا در همان هفته‌های ابتدایی، به نخستین کشور از نظر میزان ابتلا و مرگ‌ومیر تبدیل شد. به سرعت، کشورهای اروپایی هم درگیر شدند و کشورهایی چون ایتالیا و اسپانیا بعد از آمریکا درصدر کشورهای دنیا در زمینه کرونا قرار گرفتند. حالا چند وقتی است کرونا راهی آمریکای‌جنوبی (لاتین) شده و کشورهایی چون برزیل، شیلی و آرژانتین را به حد بحران رسانده است؛ بحران‌هایی که دانشگاه‌های اروپایی، آمریکایی و آسیایی مدت‌هاست با آن دست به گریبان هستند، درحال حاضر در آمریکای لاتین رخ داده و چالش‌های زیادی سر راه دانشجویان و مراکز آموزشی قرار گرفته که مدیریتی خوب را می‌طلبد. یکی از راهکارهای موثر در شرایط همه‌گیری، مشارکت و همکاری دانشگاه‌ها، موسسات و مراکز آموزشی است تا بتوانند با شیوع کرونا مقابله کنند و با کمترین میزان خسارت وارده به این بخش این دوران را پشت‌سر بگذارند.
بحران مالی و بلاتکلیفی دانشگاه‌ها
بیشتر دانشگاه‌ها در آمریکای‌لاتین در سال جاری به‌دنبال شیوع ویروس کرونا با کاهش شدید دانشجو روبه‌رو شده‌اند اما این تنها مشکلی نیست که گریبانگیر دانشگاه‌ها شده، بلکه کاهش حقوق استادان و کارمندان این مراکز آموزشی به‌ویژه در موسسات دولتی بر حجم این مشکلات افزوده است. بررسی حدود 88 دانشگاه برتر و مدیران آنها در 52 دانشگاه اعم از 28 مرکز دولتی و 24 مرکز خصوصی در آمریکای لاتین نشان داده است که یک‌سوم از موسسات خصوصی و یک‌پنجم از موسسات دولتی با این مشکل روبه‌رو هستند اما انتظار می‌رود حدود نیمی از آنها در سال 2020 بازگشایی شده و به فعالیت خود ادامه دهند؛ این درحالی است که هنوز تکلیف نیم‌دیگر مراکز آموزشی در این منطقه مشخص نشده است. دراین میان، دانشگاه‌ها با 84 درصد کاهش در شمار دانشجویان مقطع کارشناسی در نیمه دوم سال 2020 در مقایسه با سال 2019 مواجه شده‌اند و نیمی از آنها هم بین 10 تا 25 درصد افت دانشجو را گزارش کرده‌اند. علاوه‌براین، محققان کاهش 81 درصدی در ثبت‌نام مقطع کارشناسی‌ارشد را نیز پیش‌بینی کرده‌اند که بیش از یک‌پنجم آنها بین 10 تا 25 درصد را داشته‌اند. البته هیچ‌یک از دانشگاه‌های بخش خصوصی این مقدار کاهش ثبت‌نام دانشجو را پیش‌بینی نمی‌کردند. حدود دوسوم از موسسات آموزشی موردمطالعه، میزبان دانشجویان بین‌المللی هستند که از بین آنها، 60 درصد جزء دانشگاه‌های دولتی و 30 درصد جزء دانشگاه‌های خصوصی هستند که ثبت‌نام دانشجو در آنها بیش از 50 درصد کاهش داشته است.
سال تحصیلی دانشگاه‌ها در آمریکای لاتین متفاوت است، به‌طوری که در برخی مناطق، از مارس تا دسامبر یا از فوریه تا نوامبر و در برخی دیگر از سپتامبر تا ژوئن است. اما با توجه به شرایط بحران فعلی، بسیاری از دانشگاه‌ها با کاهش پرداخت حقوق به استادان و کارمندان‌شان مواجه شده‌اند. تنها در یک‌سوم دانشگاه‌های خصوصی کاهش حقوق رخ نداده، درحالی که این اتفاق در یک‌چهارم از دانشگاه‌های دولتی مشهود بوده است. نیمی از دانشگاه‌ها عنوان کرده‌اند بودجه سالانه‌ای که به آنها تعلق می‌گیرد، با توجه به شرایط فعلی و وضعیت مالی دولت، تحت‌تاثیر قرار گرفته است و پیش‌بینی می‌شود تنها یک‌دهم بودجه دانشگاه‌ها برای سال مالی آینده پایدار باقی بماند و این درحالی است که انتظار کاهش 10 تا 30 درصدی برای آنها می‌رود. بیش از نیمی از دانشگاه‌های تحقیقاتی با کاهش بودجه مواجه شده‌اند و با وجود اینکه این مساله در دانشگاه‌های دولتی تنها 10 درصد است، انتظار می‌رود بودجه آنها تقریبا در حالت ثبات باقی بماند و دستخوش تغییرات زیادی نشود.
به گفته اریک هرشبرگ، مدیر مرکز مطالعات آمریکای لاتین، تمام این مطالعات و پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارد که دانشگاه‌های آمریکای لاتین بزرگ‌ترین بحران خود را طی دهه‌های گذشته تجربه می‌کنند. حدود یک‌چهارم موسسات و دانشگاه‌های آموزش عالی این منطقه از اوایل دهه 2000 میلادی به بعد تاسیس شده‌اند و ادامه این روند سریع گسترش آموزش عالی تقریبا غیرممکن به نظر می‌رسد. حجم بالای بیکاری، اوضاع وخیم مشاغل و افزایش فقر، مانع از اختصاص منابع مالی به دانشگاه‌ها از طریق منابع دولتی و پرداخت شهریه‌های دانشجویی می‌شود و همه این موارد در ایجاد بحران در دانشگاه‌های آمریکای لاتین نقش موثری دارند.
نیاز به فارغ‌التحصیلان هنر و علوم انسانی
مدیران دانشگاه‌های آمریکای لاتین در گفت‌وگو با «تایم» عنوان کرده‌اند با توجه به چالش و بحران ایجادشده برای دانشگاه‌ها، برای بازیابی و احیای خود بعد از پایان یافتن ویروس کرونا، به فارغ‌التحصیلانی در حوزه‌های غیرعلمی مانند هنر و علوم انسانی نیازمند هستند. آنها پیش‌بینی کرده‌اند جوانان در این برهه زمان بیشتری برای ارزیابی ارزش‌های خود دارند و شرکت‌ها نیز به تفکر تحلیلی بیشتر برای گذر از این بحران احتیاج دارند.
دیوید گرازا، رئیس موسسه فناوری مونتری می‌گوید: «در سال‌های اخیر کشورها با چالش‌های بزرگ در حوزه‌هایی چون رشد اقتصادی، بازدهی، فقر و پیر شدن سن جمعیت مواجه بوده‌اند که این مساله ممکن است انگیزه‌ای باشد برای دولت‌ها تا اولویت‌های آموزشی خود را در زمینه علوم و مهندسی قرار دهند تا بتوانند این چالش‌ها را پشت‌سر بگذارند. اما پیچیدگی مساله اینجاست که ما به مدیرانی کارآمد و کاربلد و از سوی دیگر تحلیلگر و دارای تفکری خلاق نیاز داریم که این تفکر خلاق و تحلیلگری بیشتر از آشنایی با هنر و علوم انسانی و علوم اجتماعی سرچشمه می‌گیرد. درحقیقت بیشتر از آنکه یک مدیر در زمینه علمی و مهندسی سررشته داشته باشد، باید در این زمینه‌ها کارآمد باشد تا بتواند همه‌جوره از پس مشکلات برآید و تصمیم‌گیری درستی در مواجهه با بحران‌هایی اینچنینی داشته باشد. گرازا معتقد است سه روش کلیدی ممکن است باعث افزایش تقاضا برای گسترش رشته‌های غیرعلمی در چنین شرایطی شود. نخستین روش، انقلاب چهارم صنعتی است که منجر به خودکار و ماشینی شدن بسیاری از مشاغل فنی خواهد شد. این امر باعث می‌شود بسیاری از افرادی که در اینگونه مشاغل فعالیت می‌کنند و در خلاقیت و طراحی متخصص هستند، کار خود را از دست بدهند. به همین دلیل، در دهه 2020، دانشگاه‌ها و حتی شرکت‌ها بیش از هرچیز نیازمند فارغ‌التحصیلانی در حوزه‌های هنری، علوم انسانی و علوم اجتماعی هستند تا بتوانند خلأ آن را در بخش صنعت حل کنند.»
روش دوم، به گفته گرازا، تغییر در شیوه برخورد، عادت‌ها و ارزش‌های نسلی از انسان‌های جوانی است که بحران کرونا را تجربه کرده‌اند و می‌توانند دنبال راه متفاوتی برای مشاهده ارزش‌های جهان باشند. گرازا در روش سوم پیش‌بینی کرده است دانشگاه‌ها به‌طور قطع به مدیران قوی‌تری برای مقابله با مشکلات پیچیده نیاز خواهند داشت که این نیاز بعد از اتمام بحران کرونا بیشتر احساس خواهد شد. تحقیقات نشان داده است که فارغ‌التحصیلان رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی به دلیل توانایی بالایی که در مشاهده مشکلات در یک تصویر کلی دارند، معمولا مدیریت بهتر و قوی‌تری در مواجهه با مشکلات دارند.
معاون رئیس پژوهش دانشگاه کاتولیک پونتیفیکال شیلی نیز معتقد است که رشته‌های هنری را بیش از رشته‌های فناوری و علمی می‌توان بخشی از راه‌حل مقابله با این همه‌گیری به حساب آورد. درحال حاضر زمانی که افراد به دلیل قرنطینه و مشکلات مالی درگیر مشکلات هستند، عواطف حرف اول را می‌زند و به نوعی احساسات بر دیگر حواس مردم غلبه دارد و می‌توان گفت مردم کوچه و خیابان برای غلبه بر احساسات خود نیازمند هنر هستند تا به واسطه آن، احساسات خود را بیان کرده و نشان دهند. به گفته این استاد دانشگاه، گاهی در مواقع حساس لازم است که رشته‌های هنری نادیده گرفته شوند تا اولویت بیشتر در اختیار رشته‌های دیگر قرار گیرد اما به نظر می‌رسد که بعد از سپری شدن بحران کرونا از جهان، رشته‌های هنری باید زمینه بیشتری برای ظهور و بروز پیدا کنند تا از این طریق اوضاع سر و سامان پیدا کند و جوامع و دانشگاه‌ها بتوانند به وضعیت ثبات برگردند. از دیدگاه او، آنچه در مورد رشته‌های هنری حائز اهمیت است، این است که بعد روحی و روانی انسان را مخاطب قرار می‌دهد و باید به این امر باور داشت که جوامع انسانی تنها به واسطه نوآوری، بهره‌وری و کارآفرینی قادر به ادامه حیات نیست و به چیزی به اسم هنر نیاز دارد تا روحش تازه شود.
راهکارهای مشارکتی شیلی در بحران کرونا
موسسات و دانشگاه‌ها جزء سازمان‌های خدمت‌رسان به جامعه به شمار می‌روند و این مساله مرزبندی خاصی ندارد. به‌عنوان مثال، در بحبوحه شیوع ویروس کرونا در آمریکا لاتین، دانشگاه کاتولیک پونتیفیکال شیلی اشتیاق بیشتری برای مقابله با این بحران از خود نشان داده است. شیوع این ویروس و پیامدهای آن، نقش دانشگاه‌ها و مراکز آکادمیک را در کمک به شکل‌دهی سیاست‌های دولت برای منافع اجتماعی بیش از هر زمان دیگری نمایان کرد. به‌طور کلی، از زوایای مختلفی چون همکاری‌های بین‌رشته‌ای و مباحثه بین حوزه‌های مختلف دانش باید با مشکلات پیچیده‌ای چون کرونا روبه‌رو شد. یکی از بهترین نمونه‌ها در آمریکای لاتین، شیلی است که برای حل این بحران و با مدیریت وزیر کشور و با همکاری وزرای بهداشت و علوم و نمایندگان دولت و مراکز دولتی ازجمله دانشگاه کاتولیک پونتیفیکال شیلی و دانشگاه شیلی اقدام به راه‌اندازی میزگرد اجتماعی کووید-19 کرد. این میزگرد را می‌توان به معنای واقعی نمونه ارزشمندی از همکاری و مشارکت دانست. ماحصل این اقدام، تدوین سندی با عنوان «رهنمودهای اخلاقی در مراقبت از بیمار در صورت ابتلا به این بیماری ویروسی» است که در پنج زبان تهیه و میان مراکز خدمات درمانی و بهداشتی کشور شیلی توزیع شده است. دانشگاه کاتولیک پونتیفیکال شیلی در کنار چند دانشگاه دیگر این کشور کارگاه‌های چندرشته‌ای و سمینارهایی را با صنعت، سازمان‌های غیردولتی و انجمن‌های شهری آماده‌سازی کرده و با این کار، شرایطی را برای حل چالش‌های ایجاد شده در بحران کرونا فراهم کرده‌اند.
پروژه دیگری که حامی مالی آن را یک شرکت چندملیتی حفاری برعهده دارد، این امکان را برای دانشگاه‌ها فراهم می‌کند تا بتوانند طرح آزمایشی کنترل بالینی مبتلایان به ویروس Sars-CoV-2 را در دستور کار خود قرار دهند. این پروژه به‌طور مستقیم با مراکز مراقبت‌های بهداشتی اولیه در مناطق آسیب‌پذیر شیلی، مناطق حاشیه‌ای سانتیاگو و دو منطقه از شمال شیلی درارتباط است. این اقدام که در سطح ملی انجام می‌شود، با همکاری مرکز ملی سیستم‌های اطلاعات سلامت صورت گرفته است. استراتژی‌های به کار گرفته شده در این پروژه با هدف تقویت توانمندی‌ها و بالا بردن میزان بهره‌وری گروه‌های تشخیصی موجود در تشخیص ویروس و ارزیابی واکنش ایمنی بدن افراد در دستور کار قرار گرفته‌اند. یکی از راهکارها، استفاده از کیت‌های تست تشخیص ارزان‌قیمت ویروس کرونا در سطح کشور است. در دنیای بعد از کرونا، دانشگاه‌ها نه‌تنها رویکرد خود را به واسطه تقویت همکاری‌های بین‌رشته‌ای تغییر خواهند داد، بلکه نوآوری در شیوه تدریس و ادغام روش‌های یادگیری از راه دور را هم در دستور کار دانشگاه‌ها قرار خواهند داد. درواقع، بحران کرونا، ماموریت کلی دانشگاه‌های جامع را که همان خدمت‌رسانی به جامعه است، یادآوری کرد. این مراکز همواره باید به دنبال شناسایی مشکلات و همکاری در جهت رفع آنها باشند.
تغییر نگرش عمومی به علم در برزیل
در نبود مدیریت سیاسی مطلوب در شرایط کنونی و با وجود بحران کرونا در برزیل و بسیاری از کشورهای دنیا، دانشگاه‌ها در مرکز توجه مردم قرار گرفته‌اند و این ویروس نقش مهمی در تغییر دیدگاه عامه مردم به مقوله علم ایفا کرده است. رئیس دانشگاه کامپیناس برزیل معتقد است بعد از مدتی کم‌فروغ شدن دانشگاه‌ها، سرانجام وضعیت کرونایی باعث شد دانشگاه‌ها و آموزش عالی خودی نشان دهند و ارزشمندی آن نمایان شود. بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری برزیل و آغاز آن از ژانویه 2019، دانشگاه‌ها با سختگیری‌هایی از سوی دولت مواجه شدند؛ به‌طوری که دولت معتقد بود دانشگاه‌های دولتی بی‌ارزش بوده و با توجه به هزینه‌های بالایی که دارند کار مفیدی انجام نمی‌دهند. اما بحران کرونا باعث شد تمام اتهاماتی که از سوی دولت به دانشگاه‌ها زده می‌شد، رنگ ببازد و ارزشمندی دانشگاه‌ها برای عموم مردم آشکار شود. محققان دانشگاهی حتی در دوران کرونا تلاش کرده‌اند به‌رغم کمبود تجهیزات پزشکی، با کمک داروی مقابله با مالاریا، عوارض بیماری کرونا را بهبود بخشند. این تلاش‌ها باعث شد نگاه ضدعلم دولت نسبت به دانشگاه‌ها کمترین تاثیر را روی جامعه و عموم مردم بگذارد و اگر از این زاویه نگاه کنیم، ویروس کرونا وجهه مثبتی هم برای برزیل داشت و آن، احیای نقش دانشگاه‌ها در پیشبرد علم و دانش و حتی کمک به حفظ سلامت مردم جامعه بود. دانشگاه‌ها برای آینده کشور و دنیا حیاتی هستند و این فرصتی طلایی برای دانشگاه‌هاست تا ارتباط خود را با جامعه تقویت کنند.
* مترجم: ندا اظهری