به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، قاره کهن آفریقا به دلایلی مورد بی‌مهری واقع شده است. واژه آفریقا در نظر برخی مردم جهان و میان برخی ایرانیان مساوی با فقر، محرومیت، خشکی، کودتا، جنگ، عقب‌ماندگی، استعمار، ایدز و... است. اما همه اینها یک روی سکه است، چراکه از طرفی دیگر این قاره سرشار از منابع بکر و غنی و اراضی حاصلخیز است که بسیاری از کشورهای اروپایی و آمریکا چه در زمان استعمار و چه در عصر حاضر به آن نظر داشته و دارند؛ به‌نحوی که بسیاری از آینده‌پژوهان، قرن ۲۱ را قرن آفریقا نام نهاده‌اند. از این منظر کشورهای پیشرو و صنعتی هرکدام در تلاشند برای تداوم حیات صنعتی خود، با کشورهای آفریقایی پیمان‌های تجاری و صنعتی منعقد کرده و برای آینده برنامه‌ریزی کنند. به‌لحاظ وسعت، قاره آفریقا دومین قاره وسیع جهان است و به‌لحاظ جمعیت نیز1.2 میلیارد نفر از جمعیت نزدیک به هشت‌میلیارد نفری جهان در این ناحیه متمرکز شده‌اند. همچنین با مدنظر قرار دادن حجم تولید ناخالص داخلی و رشد اقتصادی، بسیاری از کشورهای کمتر توسعه‌یافته جهان در آفریقا قرار دارند. اکثر این کشورها در مرحله‌ای از توسعه قرار دارند که دیگر کشورها قبل از انقلاب صنعتی در آن مرحله بودند. طی دو دهه اخیر بازار در بسیاری از کشورهای آفریقایی شروع به توسعه و رشد قابل‌توجه کرده و برخی کشورها در تلاشند تا جامعه صنعتی‌تر داشته باشند. بنابراین فرصت‌های تجاری زیادی در این قاره وجود دارد که حجم تولید ناخالص داخلی نزدیک به پنج‌هزار میلیارد دلاری و همچنین بازار واردات کالایی 523 میلیارد دلاری کشورهای این قاره مصداق‌های عینی این ادعا هستند.
در این گزارش تمرکز عمده بر سهم ایران از بازار واردات کالایی کشورهای آفریقایی است. براساس نتایج گزارش، با همه ظرفیت‌هایی که در این قاره وجود دارد، سهم ایران از بازار 523 میلیارد دلاری این قاره، کمتر از 0.5 درصد (دقیقا 0.13 درصد) بوده است. همچنین به‌جز سه کشور، سهم ایران از بازار اغلب کشورهای این قاره (که 11 کشور از آنها وارداتی بیش از10 میلیارد دلار در سال دارند) کمتر از0.5 درصد است. بررسی‌ها نشان می‌دهد عمده ریسک‌های بالقوه‌ای که برای توسعه سهم کالاهای ایرانی از بازار کشورهای آفریقایی وجود دارد، مربوط به ناشناخته‌بودن این بازار، ترس تجار و بازرگانان از تنش‌های سیاسی در برخی کشورها و مهم‌تر از همه کم‌توجهی دولت (دولت‌های ایران) به توسعه تجارت خارجی با این کشورها از طریق دیپلماسی اقتصادی بوده است. اما اهمیت پرداختن به این دست گزارش‌ها در این است که در سال گذشته از مجموع 41.4 میلیارد دلار اقلام صادرات غیرنفتی ایران، بیش از 74 درصد از این کالاها به پنج کشور (چین، عراق، ترکیه، امارات و افغانستان) صادر شده است.
این عدم تنوع در نقشه تجاری کشور می‌تواند در هنگامه تحریم، در زمان جنگ داخلی در کشورهای مقصد، در زمان وقوع مخاطرات طبیعی، در زمان تغییر سیاست‌های داخلی دولت‌های کشورهای مقصد، کالاهای صادراتی ایران مورد تهدید قرار گرفته و مشکلاتی را برای مسیرهای ارزی و تجاری کشورمان فراهم کند.
آفریقا و یک بازار بکر 520 میلیارد دلاری
براساس داده‌های وبسایت نقشه تجارت (trade map) که وابسته به آنکتاد و سازمان تجارت جهانی است، در سال 2019 کشورهای آفریقایی (56 کشور و منطقه جغرافیایی) درمجموع 523 میلیارد و 156 میلیون دلار کالا از کشورهای مختلف وارد کرده‌اند که بین آنها، ارزش واردات کشور آفریقای‌جنوبی با بیش از 88 میلیارد دلار بالاترین میزان واردات را بین همه کشورهای این قاره داشته است. پس از این کشور، مصر با بیش از 65 میلیارد دلار در رتبه دوم، مراکش با 51 میلیارد دلار در رتبه سوم، نیجریه با 47 میلیارد دلار در رتبه چهارم و الجزایر با حدود 40 میلیارد دلار در رتبه پنجم قرار دارند. تونس، غنا، کنیا، لیبی، لیبریا و توگو دیگر کشورهایی هستند که در رتبه‌های ششم تا یازدهم قرار گرفته و به‌ترتیب در سال گذشته 17.7 میلیارد دلار، 15.8 میلیارد دلار، 14 میلیارد دلار، 12.3 میلیارد دلار، 12.1 میلیارد دلار و 10 میلیارد دلار کالا وارد کرده‌اند.
اگر کشورهای آفریقایی را براساس میزان واردات کالایی در گروه‌های مختلف طبقه‌بندی کنیم، 11 کشور هرکدام بالای 10 میلیارد دلار واردات داشته‌اند و درمجموع حدود 374 میلیارد دلار یا به‌عبارتی 71 درصد از کل کالاهای وارداتی قاره آفریقا در سال 2019 را این 11 کشور وارد کرده‌اند. در گروه بعدی 12 کشور قرار دارند که واردات هرکدام از این کشورها در سال 2019 بین 5 تا 10 میلیارد دلار بوده و مجموع واردات آنها در سال گذشته نزدیک به 90 میلیارد دلار و سهم آنها از کل واردات قاره آفریقا بیش از 17 درصد است. 12 کشور در این گروه عبارتند از: تانزانیا، آنگولا، ساحل عاج، اتیوپی، سنگال، نامیبیا، موزامبیک، زامبیا، جمهوری دموکراتیک کنگو، سودان، کامرون و موریس. در گروه سوم کشورهایی قرار دارند که واردات این کشورها بین یک تا 5 میلیارد دلار است. طبق آمارها، در این گروه 17 کشور قرار دارند که مجموع واردات آنها در سال گذشته میلادی حدود 45 میلیارد و 347 میلیون دلار بوده است. در گروه چهارم نیز 16 کشور قرار دارند که واردات هرکدام از این کشورها کمتر از یک‌میلیارد دلار بوده و مجموع واردات اینها نیز در سال گذشته بیش از 6 میلیارد دلار یا 1.1 درصد از کل واردات قاره آفریقا بوده است.
براین اساس در یک جمع‌بندی 40 کشور از 56 کشور و منطقه جغرافیایی در قاره آفریقا در سال 2019 وارداتی بیش از یک‌میلیارد دلار و 16 کشور نیز وارداتی کمتر از یک‌میلیارد دلار داشته‌اند.
سهم ایران از بازار آفریقا کمتر از0.5 درصد است
همچنان‌که گفته شد کشورهای آفریقایی طی سال 2019 درمجموع 523 میلیارد دلار واردات داشته‌اند. با این حال، در این زمینه بررسی‌های آماری نشان می‌دهد به‌رغم وجود بازار بکر 523 میلیارد دلاری در این قاره، کشورمان ایران سهم شایسته‌ای از این بازار ندارد؛ چراکه کل صادرات ایران به قاره آفریقا در سال 1398 حدود 600 میلیون دلار بوده است. در این زمینه با توجه به اینکه گمرک ایران طی سال 1398 جزئیات آمارهای مربوط به تجارت خارجی را به تفکیک کشورهای مختلف منتشر نکرده است، از داده‌های آماری سال 1397 گمرک استفاده شده که میزان تجارت خارجی ایران با کشورهای آفریقایی به تفکیک وجود دارد. طبق این آمارها، جمهوری اسلامی ایران در سال 1397 درمجموع 693 میلیون دلار کالاهای غیرنفتی به 42 کشور کوچک و بزرگ آفریقایی صادر کرده که این میزان کمتر از 0.5 درصد (دقیقا0.13 درصد) نیاز کالایی بازار آفریقا است. طبق این آمارها، بین 42 کشوری که ایران کالای غیرنفتی به آنها صادر کرده، بالاترین میزان آن مربوط به مصر با 215 میلیون دلار می‌شود. پس از مصر، صادرات به کنیا با حدود 138 میلیون دلار در رتبه دوم، صادرات به سودان با 59 میلیون دلار در رتبه سوم، صادرات به آفریقای‌جنوبی با 37 میلیون دلار در رتبه چهارم و صادرات به مراکش نیز با 33 میلیون دلار در رتبه پنجم قرار دارد. درمجموع صادرات ایران به 12 کشور آفریقایی بالای 10 میلیون دلار و صادرات به مابقی کشورها کمتر از 10 میلیون دلار بوده است.
بر این اساس، در کنار پنج کشور مذکور، الجزایر، تانزانیا، جیبوتی، غنا، تونس، سومالی و موزامبیک هفت کشور دیگری هستند که صادرات ایران به این کشورها بالای 10 میلیون دلار بوده است. همچنین صادرات ایران به 9 کشور آفریقایی هرکدام بین یک تا 10 میلیون دلار و صادرات به 19 کشور نیز هرکدام کمتر از یک‌میلیون دلار بوده است. اما مقایسه و تطبیق آمارهای صادرات ایران به کشورهای آفریقایی با ظرفیت بازار این کشورها نیز نکات قابل‌تاملی دارد. چنانکه که گفته شد، سهم ایران از بازار 523 میلیارد دلاری آفریقا کمتر از 0.5 درصد (دقیقا 0.13 درصد) است. اما بین کشورهای این قاره نیز سهم ایران از بازار کشورهای مختلف ارقام بسیار جالب‌توجهی را نشان می‌دهد، به‌طوری‌که سهم ایران از بازار 88 میلیارد دلاری آفریقای‌جنوبی (ازجمله کشورهای پیشرو قاره) حدود 37 میلیون دلار یا 0.04 درصد، سهم ایران از بازار 65 میلیارد دلاری مصر حدود 215 میلیون دلار یا 0.3 درصد، سهم ایران از بازار 51 میلیارد دلاری مراکش حدود 33 میلیون دلار یا 0.06 درصد، سهم ایران از بازار 47 میلیارد دلاری نیجریه حدود 4.8 میلیون دلار یا 0.01 درصد، سهم ایران از بازار نزدیک به 40 میلیارد دلاری الجزایر حدود 29.4 میلیون دلار یا 0.07 درصد، سهم ایران از بازار 17.7 میلیارد دلاری تونس کمتر از 24 میلیون دلار یا به عبارتی 0.1 درصد، سهم ایران از بازار نزدیک به 16 میلیارد دلاری غنا حدود 26 میلیون دلار یا 0.2 درصد و سهم ایران از بازار 14 میلیارد دلاری کنیا نیز نزدیک به 138 میلیون دلار یا حدود یک درصد از کل بازار این کشور است. در یک جمع‌بندی سهم ایران از بازار 42 کشوری که با آنها مراوده تجاری دارد، تنها در سه کشور کنیا، سودان و سومالی از کل بازار این کشورها حدود یک‌درصد بوده و در مابقی کشورها کمتر از یک درصد بازار این کشورها است.
کیک 5 هزار میلیارد دلاری اقتصاد آفریقا
اما در کنار آمارهای مربوط به تجارت خارجی و ظرفیت واردات کالایی که درخصوص آن بحث شد، طبق آمارهای منتشرشده ازسوی نهادهای مختلف بین‌المللی ازجمله آمارهای صندوق جمعیت سازمان‌ملل متحد، جمعیت 56 کشور و منطقه جغرافیایی قاره آفریقا در سال 2019 حدود یک‌میلیارد و 229 میلیون نفر بوده است. در کنار جمعیت، مولفه دیگری که می‌توان درمورد کشورهای آفریقایی به آن اشاره کرد، سهم این کشورها از کیک اقتصاد جهانی است. براساس آمارهای صندوق بین‌المللی پول، در سال 2019 مجموع حجم تولید ناخالص داخلی کشورهای آفریقایی چهارهزار و 808 میلیارد دلار یا به‌عبارتی، حدود 11 برابر کل تولید ناخالص داخلی کشورمان بوده است. همچنین بین 56 کشور منطقه جغرافیایی مستقل و غیرمستقل این قاره، نیجریه با 446 میلیارد دلار بالاترین حجم تولید ناخالص داخلی را داشته است. پس از این کشور، آفریقایی‌جنوبی با 358 میلیارد دلار در رتبه دوم، مصر با 302 میلیارد دلار در رتبه سوم، الجزایر با 173 میلیارد دلار در رتبه چهارم، مراکش با 119 میلیارد دلار در رتبه پنجم، کنیا با 99 میلیارد دلار در رتبه ششم، آنگولا با بیش از 91 میلیارد دلار در رتبه هفتم، غنا با 97 میلیارد دلار در رتبه هشتم، تانزانیا با 62 میلیارد دلار در رتبه نهم و جمهوری دموکراتیک کنگو با 49 میلیارد دلار در رتبه دهم قرار دارند. درمجموع طی سال 2019 حجم تولید ناخالص داخلی 10 کشور آفریقایی بیش از 50 میلیارد دلار بوده است. بر این اساس با مدنظر قراردادن دو مولفه جمعیت و تولید ناخالص داخلی، می‌توان گفت کشورهای آفریقایی برخلاف تصور عامیانه، از ظرفیت بسیار بالایی برای همکاری‌های اقتصادی برخوردارند و توجه به این کشورها برای افزایش تعاملات و همچنین متنوع‌سازی نقشه تجاری کشور می‌تواند به‌عنوان یک راهبرد تجاری مدنظر سیاستگذاران قرار گیرد.
شرق آفریقا بکرتر و نزدیک‌تر
در مطالب پیشین گفته شد با همه ظرفیت‌هایی که در این قاره وجود دارد، سهم ایران از کل بازار 523 میلیارد دلاری این قاره، کمتر از 0.5 درصد (دقیقا 0.13 درصد) است. بررسی‌ها نشان می‌دهد عمده ریسک‌های بالقوه‌ای که برای توسعه حجم تجارت خارجی و به‌ویژه سهم کالاهای ایرانی از بازار کشورهای آفریقایی وجود دارد، مربوط به ناشناخته‌بودن این بازار، ترس تجار و بازرگانان از تنش‌های سیاسی در برخی کشورها و البته مهم‌تر از همه این موارد، کم‌توجهی به توسعه دیپلماسی اقتصادی بوده است. در این راستا در ادامه پیشنهادهایی ارائه می‌شود که از نتایج مطالعات مختلفی که درخصوص ظرفیت‌های تجاری قاره آفریقا انجام شده گردآوری و تحلیل شده است.
1- با توجه به اهمیت نسبتا بالای سطح روابط دیپلماتیک با کشور هدف برای صادرکنندگان به آفریقا، توصیه می‌شود سیاستمداران درجهت تقویت هدفمند روابط دیپلماتیک با کشورهای آفریقایی، مخصوصا با کشورهای دارای اولویت بالاتری برای توسعه کالاهای صادراتی ایرانی دارند، گام بردارند.
2- با توجه به اهمیت مولفه شدت رقابت از دید صادرکنندگان ایرانی، لازم است درجهت زمینه‌سازی برای حضور در کشورهایی که شدت رقابت در آنها در سطح پایین‌تری قرار دارد، حمایت‌های لازم توسط وزارت صمت، وزارت امور خارجه و سایر نهادهای مربوطه برداشته شود.
3- با توجه به اهمیت رشد بازار و رشد تولید ناخالص ملی، لازم است دوراندیشی لازم برای حضور بلندمدت در آن‌دسته از کشورهای آفریقایی که دارای رشد نسبتا بالایی از نظر اقتصادی هستند، صورت گیرد و لذا تحکیم روابط با این کشورها و زمینه‌سازی برای ایجاد روابط بلندمدت با آنها ضروری است.
4- با توجه به فعالیت‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی جمهوری اسلامی ایران در برخی کشورهای آفریقایی، لازم است بانیان این فعالیت‌ها درجهت توسعه صادرات غیرنفتی به کشورهای مذبور گام بردارند و از این ظرفیت‌ها درجهت توسعه صادرات غیرنفتی استفاده شود.
5- با توجه به بازار رو به گسترش اکثر کشورهای آفریقایی و عدم وجود اطلاعات کافی درمورد بازار این کشورها بین صادرکنندگان ایرانی، توصیه می‌شود مسئولان امر درجهت معرفی بیشتر این کشورها و ایجاد زمینه‌های لازم برای گسترش همکاری با کشورهای این قاره گام بردارند.
6- با توجه به اینکه حضور اکثر کشورها در قاره آفریقا بعد آینده‌نگری دارد و در آینده‌ای نه‌چندان دور بازار این کشورها یکی از بازارهای مناسب در دنیا خواهد بود، لازم است سیاستگذاران و صادرکنندگان جمهوری اسلامی ایران نیز این موضوع را در برنامه‌ریزی‌های خود مدنظر قرار دهند.
7- اکثر کشورها در تلاشند برای تداوم حیات صنعتی و افزایش منافع ملی خود از قاره آفریقا بهره‌برداری کنند، لذا توصیه می‌شود سیاستگذاران ایرانی در ایجاد رابطه با آفریقا، بر این موضوع و نیز بر دوطرفه بودن منافع حاصل از گسترش روابط جمهوری اسلامی ایران و کشورهای آفریقایی تاکید کنند.
8- با توجه به وجود ریسک اقتصادی نسبتا بالا برای توسعه تجارت با قاره آفریقا و در نتیجه بی‌میلی صادرکنندگان ایرانی برای صادرات به این قاره، لازم است سیاستگذاران تجارت خارجی گام‌هایی درجهت کاهش این ریسک‌ها برای صادرکنندگان خدمات و کالاهای غیرنفتی و تشویق صادرکنندگان برای صادرات به این قاره بردارند. درکنار موارد پیشین که درخصوص توسعه تجارت خارجی به کشورهای آفریقایی گفته شد، به‌نظر می‌رسد علاوه‌بر پیشنهادهای کلی که درمورد توسعه روابط تجاری با کشورهای مختلف این قاره ارائه شد، شرق آفریقا با توجه به نزدیکی جغرافیایی که با ایران دارد، زمینه‌های زیادی برای توسعه تجارت خارجی برای ایران می‌تواند فراهم کند.
در ادامه به‌صورت موردی به برخی از آنها اشاره می‌شود.
1- در اینجا به‌لحاظ بکربودن منطقه، رقابت ایران برای به دست آوردن بازار سختی کمتری نسبت به شمال و شمال‌غربی آفریقا دارد که همه کشورهای بزرگ و صنعتی در آنجا حضور دارند و هم فضای اقتصادی کشورهای این منطقه، نسبت به شمال، شمال‌غرب و غرب آفریقا کمتر از پیامدهای تنش‌های سیاسی متاثر است.
2- کشتی‌های ایرانی با سوخت‌گیری در ایران و بدون عبور از تنگه‌ها و آب‌های کشورهای دیگر می‌توانند به سواحل شرق آفریقا دست پیدا کنند.
۳- کلونی‌های شیعه و ایرانی‌تباران از قبل در این مناطق وجود داشته‌اند. تعدادی از شیرازی‌تباران در زنگبار ساکن هستند و همچنین شیعیان هندی‌تبار موسوم به خوجه نیز به تجارت در این منطقه مشغولند. شیعیان لبنانی نیز در این منطقه مانند دیگر مناطق آفریقا فعالیت دارند. این گروه‌ها برای توسعه بازارهای تجاری، ارائه محصولات حلال و استقبال از کالاهای ایرانی ظرفیت بسیار بالایی محسوب می‌شوند.
۴- سواحل گسترده این منطقه رهگیری مبادلات اقتصادی ایران با این کشورها برای تحریم ازسوی آمریکا را با مشکل مواجه می‌سازد. همچنین به‌دلیل وجود دولت‌هایی با مختصات دولت‌های شرق آفریقا، این دولت‌ها حتی درصورت موافقت با آمریکا، انگیزه مسدودسازی تجارت با ایران را ندارند.
۵- حضور در سواحل و کشورهای شرق آفریقا راه را برای تجارت با کشورهای پرجمعیت‌تر و سرسبزتر غرب این قاره هموارتر می‌کند. این مساله از دو جهت مهم است. نخست کوتاه‌شدن مسیر تجاری ایران و دوم آنکه حضور اقتصادی ایران در شرق آفریقا انگیزه کشورهای غربی این قاره را برای اجرای تحریم‌ها علیه ایران می‌گیرد.
۶- برخی کشورهای توسعه‌یافته شرق آسیا با اجاره زمین در شرق آفریقا به‌دنبال توسعه کشاورزی و تامین برخی اقلام غذایی در این مناطق هستند. ایران نیز می‌تواند بخشی از نیازهای نهادهای دامی خود را به‌جای تامین از کشورهایی همچون برزیل، استرالیا و... از این مناطق تهیه کند.
۷- اقتصاد این منطقه به‌دلیل ویژگی‌هایی که دارد، قابلیت برقراری روابط تهاتری با ایران را دارد. صادرات کالاهای مصرفی، ماشین‌آلات، اتصالات و وسایل کشاوزی توسط ایران و درقبال آن واردات طلا، سنگ‌های قیمتی، مواد کشاورزی مورد نیاز و... از این مناطق می‌تواند برای تجارت دوجانبه ایران و کشورهای شرق آفریقا موثر باشد.
برخی منابع مورد استفاده در گزارش:
مجید یاوری، دورنمای اقتصاد جهان، منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، مجله اقتصادی، سال دوازدهم، شهریور و مهر 1391 شماره 6 و 7- قاسم زارعی‌قرکانلو، اولویت‌بندی کشورهای منتخب آفریقایی برای صادرات غیرنفتی جمهوری اسلامی ایران با استفاده از رویکرد تحلیل پوششی داده‌ها (DEA)، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد بازرگانی و امور مالی، دانشگاه تربیت‌مدرس سال 1388- سجاد خدادادی، مطالعه زمینه‌ای دیپلماسی تجاری جمهوری اسلامی ایران و شرق آفریقا، دانشگاه خوارزمی، دانشکده مدیریت و حسابداری، سال 1395- سیدمهدی طالبی، فرصت‌های تجاری و اقتصادی شرق آفریقا برای اقتصاد ایران، یادداشت در دست انتشار.
* نویسنده: مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد