حرکت فرانسه به سوی راه‌اندازی فرماندهی نیروی فضایی پس از آن صورت گرفت که سال گذشته دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا با تاکید بر اینکه نمی‌خواهد چین یا روسیه در فضا پیشتاز باشند، دستور تشکیل شاخه ششم ارتش این کشور را با هدف تامین سلطه آمریکا بر فضا صادر کرد. به این ترتیب نیروی فضایی پس از نیروی زمینی، نیروی هوایی، نیروی دریایی، تفنگداران دریایی و گارد ساحلی ششمین شاخه نیروهای نظامی آمریکا خواهد بود. ترامپ گفته بود که صرف حضور آمریکا در فضا کافی نیست بلکه آمریکا باید بر فضا سلطه داشته باشد. رئیس‌جمهوری آمریکا تاکید کرد که برای تحقق هدف سلطه بر فضا باید شاخه جدید ارتش آمریکا جدای از نیروی هوایی ولی همتراز آن شکل بگیرد. به گفته ترامپ این شاخه جدید نیروی فضایی خواهد بود.
پاسخ هوشمندانه مسکو
برخلاف آمریکا، روسیه به دنبال تشکیل نیروی فضایی مجزا نیست. مسکو سال 2015 نیروهای فضایی و هوایی خود را با یکدیگر متحد ساخت. در حال حاضر نیروهای هوایی- فضایی روسیه از سه جزء «نیروهای فضایی»، «نیروهای هوایی» و «نیروهای دفاع هوایی و دفاع راکتی» تشکیل شده که تحت فرماندهی واحد قرار دارند. اردیبهشت سال جاری و کمتر از یک‌سال پس از تصمیم ترامپ برای تشکیل نیروی هوایی، ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه، خواهان افزایش توانمندی نظامی به‌ویژه در حوزه تسلیحات استراتژیک و نیز توسعه نیروی هوافضای روسیه شده است. او 23 اردیبهشت (13می) در یک سخنرانی، دستور توسعه نیروی هوافضای روسیه و تشکیل نیروی دفاعی در برابر تسلیحات فراصوت به‌عنوان یکی از اولویت‌های دفاعی را صادر کرد. پوتین در این مراسم با اشاره به این موضوع که اهمیت نیروی هوافضا در آینده نزدیک افزایش خواهد یافت، گفته بود: «قطعا در حال حاضر فقط روسیه دارای تسلیحات فراصوت است، اما درک می‌کنیم کشورهای پیشرو دیر یا زود به چنین تسلیحاتی دست خواهند یافت. برای همه ما بهتر است که این اتفاق برای آنها دیرتر بیفتد.»
چین و توسعه بی‌انتها
چینی‌ها پس از تصمیم ترامپ هرچند از توسعه تسلیحاتی در فضا ابراز نگرانی‌کرده‌اند اما سال‌هاست که خودشان را برای هر نبردی در فضا آماده کرده‌اند. تحقیقات هوافضا در چین در سال‌های 90 قرن میلادی گذشته شروع شد. در آن زمان در چین نظریه هدایت نبرد در سه بعد زمین، هوا و فضا پیشنهاد و بررسی شد. در آغاز سده کنونی برخی محققان پی بردند که پیشرفت ناوگان نظامی باید همراه و همزمان با تحقیقات در رشته فضایی باشد. به عقیده نظامیان چین لازم است قدرت نظامی هوایی عصر حاضر در عملیات جنگی زمینی و قدرت فضایی ادغام شود و نیروهای مسلح شامل جنگنده‌ها، موشک‌های کروز، کشتی‌های فضایی رفت و بازگشت، موشک‌های هوا- هوا و موشک‌های زمین -هوا، لیزرهای پرقدرت و سلاح مایکروویو و پرتویی باشند.
چینی‌ها سال 2007 یک موشک ضدماهواره را آزمایش کردند که توانایی هدف قرار دادن ماهواره‌های مستقر در مدار زمین را دارد. این موشک، ماهواره هواشناسی از کار افتاده چینی را هدف قرار داد و نابود کرد تا نگرانی‌ها درباره فعالیت‌های فضایی چین وسعت یابد. آن‌گونه که «تری اوبرینگ»، ژنرال بازنشسته نیروی هوایی آمریکا گفته است چین در حال توسعه برنامه‌های موشکی‌اش است و می‌تواند «تقریبا همه تجهیزات فضایی ما» را نابود کند. او گفته «چین با برنامه‌های موشکی خود به‌ویژه با هدف قرار دادن آی‌اس‌آر (اطلاعات، جاسوسی و شناسایی) استراتژیک، قابلیت‌های طرح‌ریزی و مزایای تکنولوژیک ما را به چالش می‌کشد.» همین توانمندی‌های چین باعث شده «استیو کواست»، یکی از ژنرال‌های نیروی هوایی آمریکا و رئیس دانشگاه هوانیروز در پایگاه نیروی هوایی مکسول دوسال قبل از تصمیم ترامپ برای تشکیل نیروی فضایی بگوید: «با وجود آنکه آمریکا در زمینه هوافضا از هر کشور دیگری جلوتر است، دولت چین در این زمینه پنج برابر جلوتر از ایالات متحده قرار دارد.»
اثر یک جنگ فضایی
در دوران جنگ سرد اگر چه فضا تنها بخشی از میدان جنگ به حساب می‌آمد و از آن برای نظارت بر سخت‌افزارهای هسته‌ای استفاده می‌شد اما امروزه تجهیزات فضایی در بسیاری از امور مورد استفاده قرار می‌گیرند. این میزان وابستگی به فضا و به‌خصوص ماهواره‌ها با توجه به مسیر مشخص تردد آنها می‌تواند خطر بالقوه‌ای برای کشورها باشد. شاید این ماهواره‌ها از دشمنانی همچون داعش و القاعده در امان باشند اما در صورت درگیری با کشورهایی مثل چین یا روسیه، ماهواره‌ها با توجه به کارکردشان در جنگ، نخستین اهدافی هستند که مورد اصابت قرار خواهند گرفت. سال 2017 نشریه اینترنتی Asia Times Online چاپ هنگ‌کنگ نوشت که انستیتو پژوهشی سیاست خارجه آمریکا در گزارشی راجع به قدرت فضایی کشورهای خارجی اعلام کرد که چین هم‌اینک می‌تواند 500 دستگاه ماهواره آمریکا را نابود کند و در مدار اطراف زمین در شعاعی از 1.9 تا 35 هزار کیلومتر پارازیت تولید کند.
رسانه‌های خارجی نوشتند که 9 ژانویه 2014 چین اولین وسیله نقلیه هایپرصوتی خود را با موفقیت مورد آزمایش قرار داد و به دنبال این تست چین از نظر فناوری‌های هوایی هایپرصوتی و دستاورد‌های هوایی و فضایی پس از روسیه و آمریکا کشور سوم در جهان شد. در 2016 چین رسته جدید در ارتش خود را تاسیس کرد؛ یگان‌های پشتیبانی استراتژیک. وظیفه اصلی این رسته کمک‌رسانی به ارتش مردمی چین هنگام عملیات جنگی است. هدف این یگان تامین برتری برای ارتش چین در هر میدان پیکار است: در فضا یا اینترنت و تضمین سیر موفقیت‌آمیز عملیات جنگی. هدف یگان پشتیبانی استراتژیک عبارت است از ایجاد و نگهداری زیربنای امنیت فضایی، جمع‌آوری اطلاعات و رصد فضایی و نیز تامین کارتوگرافی و ناوبری؛ آنها همچنین جوابگوی امنیت میدان‌های مغناطیسی و ناوبری هستند.
در فاصله‌ای جهان دوقطبی طی سال‌های 1945 تا 1990 سطح منازعه آمریکا و شوروی محدود به کره خاکی نبود. 12 سال پس از پایان جنگ جهانی دوم، روس‌ها با ارسال ماهواره «اسپوتنیک -1» به فضا رقابت‌شان با آمریکا را از زمین به فضا کشیدند تا فضا نیز درگیر معادله دوقطبی شود. آمریکا برای عقب نماندن از این رقابت ادعا کرد انسان به فضا فرستاده است. توانمندی اقتصادی بالای آمریکا نسبت به شوروی باعث شد آنها خیلی سریع ابتکار عمل در حوزه فضایی را در دست گیرند و شوروی ناچار شود به هر کنش آنها واکنش نشان دهد. اتفاق اصلی سال 1983 رخ داد و «رونالد ریگان» رئیس‌جمهور آمریکا، شوروی را به زمین بازی جدید از قبل طراحی شده‌اش کشاند. طرح ابتکار دفاع استراتژیک (SDI) معروف به «جنگ ستارگان» شامل شبکه به هم پیوسته‌ای از ماهواره‌های مسلح به موشک‌های هسته‌ای و لیزرهای قوی بود که همواره در مدار زمین در حال گردش بود و به‌محض آغاز حمله هسته‌ای به ایالات متحده و متحدانش، به‌طور خودکار با موشک‌های رهگیر به سمت موشک‌های مهاجم و با پرتاب موشک‌های هسته‌ای به کشور مهاجم وارد عمل می‌شدند.
اگرچه بسیاری از منتقدان طرح جنگ ستارگان را تخیلی و بسیار بلند‌پروازانه می‌دانستند اما تصویب بودجه مورد نیاز آن در سنای آمریکا، حداقل برای شوروی این پیام را داشت که باید موازنه نظامی با آمریکا را فراموش کنند. مسکو در ابتدا تلاش کرد با طرح غیرنظامی‌سازی فضا، آمریکا را از این اقدام منصرف کند اما رد این درخواست از سوی آمریکا، شوروی را به ناچار به عرصه‌ای کشاند که آمریکا به دنبال آن بود. رهبران کمونیست شوروی در آن سال‌ها درگیر بحران اقتصادی بودند و تلاش می‌کردند با صادرات نفت و محصولات، به اقتصاد بحران زده‌شان سر و سامان بدهند. اما پروژه «جنگ ستارگان» همه برنامه‌ریزی‌های اقتصادی آنها را تغییر داد. مسکو ناچارا به سمت برخورد عملی با برنامه ابتکار دفاع استراتژیک آمریکا رفت. آنها در سال 1984 از پروژه «پولیوس» که وظیفه نابودی سپر دفاعی آمریکا را در فضا داشت، رونمایی کردند تا نشان دهند آنچه در آمریکا به «جنگ ستارگان» مشهور شده بود، بسیار بیشتر از اهمیت ذاتی‌اش، توسط کمونیست‌های کرملین جدی گرفته شده است. برای ساخت این ناوجنگی پنج سال زمان نیاز بود اما به دلیل فشار سران شوروی، این پروژه خیلی زود با استفاده از قطعاتی که برای فضاپیماهای دیگر ساخته شده بودند، طراحی شد اما این تعجیل سودی برای شوروی نداشت. انحراف موشک حامل ناوجنگی پولیوس تمام هزینه‌های هنگفت شوروی در جنگ ستارگان را با خود منفجر کرد. اعلام پر سروصدای طرح جنگ ستارگان توسط کاخ سفید و تبلیغات وسیع درباره آن، شوروی را به دام یک مسابقه تسلیحاتی بزرگ کشاند. شوروی برای حفظ وضع موجود، منابع مالی زیادی را برای اداره ارتش بزرگ خود و همچنین معرفی طرح‌های دفاعی جدید و پیشرفته‌تر صرف کرد. این به معنی میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری در امور نظامی بود؛ سرمایه‌هایی که در آن برهه خاص برای اقتصاد متزلزل شوروی نقش حیاتی ایفا می‌کردند و هزینه‌کرد آنها در امور نظامی نتیجه‌ای جز دامن زدن به وخامت وضعیت اقتصادی شوروی نداشت. حاکمان شوروی به این نکته توجه نداشتند که آمریکا در آن زمان از قدرت اقتصادی بیشتری نسبت به شوروی برخوردار بود، با این حال 6 درصد از تولید ناخالص داخلی خود را صرف امور نظامی‌اش کرد ولی آنها با وجود اوضاع اقتصادی نابسامان‌شان، 25درصد از تولید ناخالص داخلی خود را به بودجه نظامی اختصاص دادند. جنگ ستارگان تنها یک نمونه از حوزه‌های فریب در زمینه رقابت‌های تسلیحاتی بین دو ابرقدرت بود اما به دلیل ابعاد و همزمانی‌اش با اوج مشکلات ساختاری و مالی شوروی در دهه 1980 میلادی نقشی بزرگ در ویرانی اقتصاد شوروی ایفا کرد.
اکنون اعلام تشکیل نیروی فضایی مستقل از سوی دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا را باید از دوجنبه بررسی کرد. ایالات متحده آمریکا هدفش از تشکیل این نیرو را هماهنگی بیشتر برای مقابله با پیشرفت‌های فضایی چین و روسیه اعلام کرده است اما در برابر این برنامه سناریوی فریب و برنامه «جنگ ستارگان 2» وجود دارد. هرگونه جدی تلقی شدن برنامه آمریکا برای تشکیل نیروی فضایی باعث به وجود آمدن برخی تغییرات در برنامه‌های اقتصادی روبه‌رشد روسیه و چین خواهد شد. روسیه باید برای رقابت با آمریکا برنامه‌های سرمایه‌گذاری‌اش در کشورهای متحد خود را کنار بگذارد و بخشی را به مقابله با آمریکا اختصاص دهد و چین نیز باید در حین اجرای طرح «یک‌جاده- یک‌کمربند» که نقش بزرگ در تجارت و صادراتش دارد گوشه چشمی به حوزه تسلیحات فضایی بیندازد. باید دید دومین دور از جنگ‌های ستارگان نیز هدفش زمین است یا واقعا به فضا ربط دارد. البته این بار ماجرا کمی تفاوت دارد؛ نه آمریکا قدرت دوران جنگ سرد را دارد و نه اقتصاد چین، اقتصاد رو به نابودی شوروی است.
* نویسنده : سیدمهدی طالبی روزنامه‌نگار