آیین مذهبی
اساسا آیین‌ها و مناسک واجد زمینه و ماهیتی اجتماعی‌اند، اگرچه می‌توانند نمود فردی هم داشته باشند.
یکی از موضوعاتی که تقریبا در ۱۰ یا ۱۵ سال گذشته، به‌شدت درمورد تجمعات دینی نه‌تنها در ایران، بلکه در سرتاسر جهان مطرح بوده، حتی شاید بشود صبغه آن را به جنبش‌های توده‌ای تقریبا ربع دوم قرن بیستم یا نیمه‌قرن بیستم و در دوره ظهور نازیسم در اروپا رساند، مساله نسبت جنبش‌های دینی و جنبش‌های توده‌ای است.
دانش موجود جامعه‌شناسی اغلب این‌طور پدیده‌ها را ذیل عنوان «مناسک» تحلیل می‌کند و این مفهوم برگرفته از کار کلاسیک امیل دورکیم در جامعه‌شناسی دین است.
یادداشت