فرهیختگان: این روزها برخی منابع غربی بهجای تمرکز بر آنچه در متن نبرد روسیه- اوکراین در کورسک یا دونباس میگذرد، روی فرامتن این نبرد و تبعات کوتاهمدت و درازمدت آن متمرکز شدهاند. جنگ اوکراین بهطورکلی پدیدهای است که نهتنها رفتار سیاستمداران روسی و اوکراینی، بلکه اولویتها و حتی پیشفرضهای آنها در حوزه سیاست خارجی را تغییر داده است. تغییر پیشفرضهای ذهنی رهبران روسی و اوکراینی نیز معنایی جز تغییر دکترینها و حتی راهبردهای کلان طرفین در حوزه روابط بینالملل نخواهد داشت. بر همین اساس نمیتوان ورود اوکراینیها به خاک روسیه (منطقه کورسک) یا تشدید تحرکات روسها در دونباس شرقی را در قالب یک منازعه ساده یا احساسی تحلیل کرد.
هشدار ریابکوف
سرگئی ریابکوف، معاون وزیر امور خارجه روسیه هفته گذشته هشدار داد که روسیه در واکنش به آنچه او تشدید جنگ در اوکراین از سوی غرب خواند، تغییراتی در دکترین خود در مورد استفاده از سلاح هستهای ایجاد خواهد کرد. وی این موضوع را بهمثابه گزاره و خبری قطعی بیان کرده است. دکترین هستهای فعلی روسیه- که در فرمانی از سوی ولادیمیر پوتین، رئیسجمهوری این کشور در سال ۲۰۲۰ بیان شد- عنوان میکند روسیه ممکن است درصورت حمله هستهای دشمن یا حمله با سلاحهای متعارفی که موجودیت کشور را تهدید کند، دست به استفاده از سلاح هستهای بزند. در اینجا مفهوم و مصداقی تحتعنوان «آستانه استفاده از سلاح هستهای» وجود دارد. بهعبارت بهتر، سیاستمداران ارشد روسی حدود و ثغور زمانی و همچنین چگونگی (سطح) استفاده از سلاح هستهای را در دکترین خود تعیین کردهاند. اما آیا امکان تقلیل سطح این آستانه تعیینشده (در سال 2020) وجود دارد؟ واقعیت امر این است که تقویت تسلیحاتی اوکراین از سوی اعضای پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) بهطور طبیعی منجر به تقویت انگیزه برخی مقامات روسی مبنیبر تقلیل آستانه استفاده از سلاح هستهای شده است. ورود نیروهای اوکراینی به کورسک و استفاده از پهپادها و پرتابههای مدرن آمریکایی-انگلیسی از سوی اوکراینیها، این روند را تشدید و ریابکوف را وادار به اعلام رسمی این موضوع کرده است.
دکترین هستهای؛ ابزار زنده!
شاید بتوان ابعاد این معادله پیچیده و البته خطرناک را با استناد به سخنان پوتین در ماه ژوئن امسال مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. پوتین در آن زمان اظهار داشت: «دکترین هستهای روسیه یک ابزار زنده است که بسته به رویدادهای جهانی میتواند تغییر کند.» ابزار زنده به نیروی محرک یا بازدارندهای اطلاق میشود که در منازعات بینالمللی بهمثابه برگ برنده برای دارنده و عامل آن عمل میکند؛ ابزاری که زمان و نحوه استفاده از آن قابلپیشبینی مطلق نبوده و معطوف به شرایط زمانی و مکانی دستخوش تغییر میشود. اظهارات ریابکوف نشان میدهد واقعا تغییراتی در این دکترین قریبالوقوع است. بهعبارت بهتر اظهارات ریابکوف را میتوان پیشدرآمدی بر تغییر دکترین هستهای روسیه یا همان تقلیل آستانه استفاده از این سلاح در مواجهه با اوکراین دانست. طی هفتهها و حتی ماههای گذشته، اخباری درخصوص احتمال تغییر دکترین هستهای روسیه منتشر شده بود اما این بار ماجرا شکل جدیتری بهخود گرفته است.
خطوط قرمز پررنگ روسیه
مقامات روسی بهصورت مشخص، ناتو را مولد جنگ اخیر در خاک روسیه (کورسک) قلمداد میکنند. دستگاههای اطلاعاتی روسیه قویا معتقدند زلنسکی بدون جلب حمایت و رضایت پشتپرده اعضای ارشد پیمان آتلانتیک شمالی (مخصوصا آمریکا و انگلیس) هرگز چنین ریسکی را در کورسک صورت نمیداد. کاخ کرملین بارها عنوان داشته که غرب از اوکراین بهعنوان نیروی نیابتی برای جنگ علیه روسیه استفاده میکند و قصد دارد یک «شکست راهبردی» به روسیه تحمیل کند و باعث تجزیه این کشور شود. پوتین در اولین روز جنگ اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ اعلام کرد ورود ناتو به معادله جنگ، بهمعنای عبور از خطوط قرمز راهبردی و استراتژیک مسکو خواهد بود. از آن زمان، پوتین چندین مرتبه اظهاراتی را بیان کرده که غرب از آن بهعنوان تهدید هستهای تعبیر میکند. علاوهبر این، پوتین دست به استقرار تسلیحات هستهای تاکتیکی روسیه در بلاروس زده است؛ موضوعی که نشان میدهد پوتین بستر جغرافیایی و عملیاتی تغییر دکترین هستهای کشورش را نیز فراهم ساخته است. اگرچه تا قبل از اظهارات صریح ریابکوف، آمریکا و متحدانش از افزایش کمکهای نظامی به اوکراین، ازجمله تامین تانک، موشکهای دوربرد و جتهای جنگنده اف-۱۶ منصرف نشده بودند، اما بهنظر میرسد این بار «فاجعه» بسیار نزدیکتر از حد تصور اولیه غرب است.