زهرا نسرین فرد، خبرنگار: مساله جمعیت با گذشت زمان بیش از پیش تبدیل به بحران و تهدیدی برای آینده ایران میشود. همین موضوع سبب شد ستاد ملی جمعیت طبق قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت تاسیس شود تا نهادی با ریاست رئیسجمهور بهصورت متمرکز اولویتهای جمعیتی کشور را تعیین کند و جلو ببرد. با تغییر دولت، اعضای این ستاد نیز دستخوش تغییراتی خواهند شد. از آنجا که چند سال آینده و اقدامات این ستاد برای جمعیت کشور تعیینکننده خواهد بود، سراغ مسعود عالمینیسی، عضو هیاتعلمی دانشگاه علامه طباطبایی و رئیس سابق موسسه تحقیقات جمعیت کشور رفتیم تا ببینیم ستاد ملی جمعیت جدید، باید چه ستادی باشد و چه کسی میتواند از پس دبیری آن بربیاید.
بیش از دوسال از تشکیل ستاد ملی جمعیت میگذرد. با توجه به اقدامات انجامشده در این مدت، وضعیت نرخ باروری کشور چه تغییراتی کرده است؟
برای ارزیابی وضعیت فعلی جمعیت دشواریهایی وجود دارد. ضمن اینکه سرشماری سال ۱۴۰۰ نیز انجام نشده و عملا با آمارهای تخمینی مسائل جمعیتی را جلو میبریم. در این خصوص تنها برخی آمارهای ثبتی را در اختیار داریم. با توجه به این موارد، بررسیها نشان میدهد نرخ باروری تغییر چندانی نکرده اما نسبت خانوادههای دارای سه فرزند بیشتر شده است. بهطورکلی برای اینکه بخواهیم بگوییم اقدامات ستاد ملی جمعیت و نتایج قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت چقدر اثربخش بوده، هنوز زود است.
بهطور کلی ستاد ملی جمعیت چه نقشی در پیشبرد اهداف جوانی جمعیت کشور دارد؟
ستاد ملی جمعیت عملا ناظر و پیگیر قانون جوانی جمعیت از سوی دستگاههای مجری است. گستره این نظارت تمام وزارتخانه و دستگاهها را شامل میشود، از طرف دیگر ستاد ملی جمعیت عملا ناظر و برنامهریز برای اجرای قانون است. با توجه به اهمیت مساله جمعیت باید برای سالهای پیشرو برنامه مشخصی داشته باشیم، بهطور مثال بهصورت سالانه بدانیم که چقدر نرخ باروری باید افزایش پیدا کند. هر نهاد- و در نگاهی کلیتر- کل کشور چه وظایف و اهدافی دارند و چقدر از آن محقق شده است. جدا از نقش نظارتی و پیگیری قانون، بار محتوایی اصلی در این حوزه نیز برعهده دبیرخانه ستاد ملی جمعیت است. تمام محتوای برنامه جمعیتی کشور در دبیرخانه ستاد آماده میشود و پس از تصویب در ستاد، اجرای آن مورد رصد و نظارت قرار میگیرد.
دبیرخانه ستاد ملی جمعیت در این دو سال دو موضوع را خوب دنبال کرده است؛ پیگیری و نظارت. در این مدت دبیر ستاد بهصورت منظم از دستگاهها گزارشگیری کرده است. البته در برخی مواد قانون، پیگیریها بیشتر بوده، مانند تسهیلات بانکی، خودرو برای مادران، خوابگاههای متاهلی و تدوین پیوست فرهنگی مربوط به آن. این گزارشها هنوز رسانهای نشدهاند. این مساله ممکن است به این دلیل باشد که دبیرخانه ستاد هنوز نیروی انسانی کافی ندارد. ستاد ملی جمعیت نهادی نوپا و تازهتاسیس است که بعد از ۳۰ سال حرکت بر ریل کنترل جمعیت تشکیل شده است.
دبیر ستاد ملی جمعیت چه وظایفی را برعهده دارد؟
دبیر ستاد ملی جمعیت نقشهای بسیاری برعهده دارد. اولین و مهمترین آن ایجادکننده اجماع در بحث جمعیت است. دبیر ستاد جمعیت باید بین دستگاهها برای پیشبردن اهداف جمعیتی ایجاد انگیزه کند. ما 30 سال در ریل کنترل جمعیت بودیم، پس دستگاهها، بدنه اجرایی و حتی مردم هم باید اقناع شوند و دبیرخانه ستاد باید این کار را انجام دهد. مضافبر آن برنامهریزی برای افزایش فرزندآوری نیز از وظایف دبیرخانه ستاد ملی جمعیت است. ما که نمیتوانیم تمام اجزای قانون را بهطورکامل در هرسال اجرا کنیم. دبیرخانه باید اولویتها را مشخص کند تا دستگاهها طبق آن جلو بروند باید مشخص شود کدام بخش از قانون و مسائل مربوط به رشد جمعیت مانند ازدواج، سقط جنین، زوجین نابارور و... اولویت دارند و در هرسال کدامیک از آنها رسیدگی و پیگیری شوند، سپس طبق آن هدف کوتاهمدت و اولویت بین دستگاهها تقسیم کار انجام دهد. البته برنامه راهبردی که دبیرخانه ستاد برای کل کشور تهیه میکند باید با هماهنگی و مشارکت خود دستگاهها باشد، حتی نسخه اولیه برنامهریزی مربوط به خود دستگاهها نیز باید توسط خود مسئولان آنها تدوین شود تا هر نهاد با توجه به شرایط خویش اقداماتی را که میتواند انجام دهد، بگوید و این کار جمعی بیندستگاهی باعث میشود نهادها درگیر برنامهریزی برای مساله جمعیت کشور شوند و در دستورکار و اولویت آنها قرار گیرد. بنابراین نحوه تعامل با دستگاهها و نهادهای مجری بیش از آنکه از جنس عتاب و خطاب باشد باید با همدلی جلو برود، زیرا یک عقبه ۲۰، ۳۰ ساله تفکرات کنترل جمعیتی و تنظیم خانوادهای در نهادها پیش از این رواج داشته است و گفتوگو و همدلی میتواند اثر این عقبه را کمرنگ کند.
چه کسی باید دبیر ستاد ملی جمعیت دولت جدید شود؟
دبیر ستاد میداندار بحث جمعیت است. تمام مواردی که ذکر شد، نشان میدهد دبیر ستاد حجم کار متراکمی دارد و از سوی دیگر فرصت هم کم است. تمام این کارها باید از سال ۷۸ شروع میشد اما حالا باتاخیر 23 ساله مواجه هستیم. سال ۱۴۰۱ که قرار بود دبیر ستاد تعیین شود، یکی از بحثها این بود که وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی با حفظ سمت دبیر شود. الان هم با آمدن دولت جدید زمزمههای اینچنینی شنیده میشود که معاونت زنان یا وزیر بهداشت دبیر ستاد ملی جمعیت شود. در این صورت به نظر میرسد دبیری ستاد تبدیل به یک شغل فرعی خواهد شد، درحالیکه مساله جمعیت ابعاد گستردهای دارد و این نحوه انتصاب چندین اشکال جدی دارد. همانطور که ذکر شد حجم کار و اهمیت کار دبیر ستاد بسیار زیاد است، بنابراین بهتر است یک شخص حقیقی متمرکز بهعنوان دبیر ستاد منصوب شود. به بیان دیگر دبیر ستاد باید وقتش را وقف این حوزه کند و به هیچ عنوان نباید سمت دیگری غیر از دبیری ستاد در دولت داشته باشد. ستاد جمعیت هنوز بهطورکامل شکل و قوام پیدا نکرده و نیازمند مدیریتی تماموقت است. موضوع بعدی این است که وقتی دبیر ستاد جمعیت را به یک دستگاه میدهیم، موضوع جمعیت بخشی میشود. درحالیکه جمعیت با حوزههای بسیاری در ارتباط است و موضوعی فرابخشی است و تنها منحصر به امر بهداشت یا امور زنان نمیشود، از طرفی اگر دبیری ستاد به وزرا یا معاونان با حفظ سمت داده شود، این موضوع باعث میشود نهادهای دیگر حرفشنوی نداشته باشند؛ اتفاقی که در دوران کرونا تجربه کردیم. تجربههای مثبت که شخص حقیقی متمرکز کار را جلو ببرد نیز داریم، مانند «ستاد ویژه توسعه فناوریهای نانو و میکرو» که دبیر آن یک شخصیت حقیقی است و یکی از علتهای موفقیت این ستاد در پیشبرد فناوری نانو در کشور، تمرکز کافی دبیر روی موضوع بوده است. از آنجا که مساله جمعیت در فوریت است و فرصت کمی برای پیشبرد اهداف رشد جمعیتی باقیمانده است، این موضوع جای ریسک و تکرار تجربههای ناموفق نیست.
توصیه کردید شخص حقیقی متمرکز بر دبیری این ستاد باشد. این شخص باید چه ویژگیهایی داشته باشد؟
مساله جمعیت به مسائل مختلفی مانند مسکن، ازدواج، اشتغال، آموزش و موارد دیگر مربوط است. دبیر ستاد جمعیت باید کسی باشد که از حیث محتوایی و روابط فرابخشی حوزه جمعیت به سایر حوزهها اشراف کامل داشته باشد و از طرفی صرفا از لحاظ محتوایی قوی نباشد، بلکه باید دارای سوابق مدیریتی کارآمد در حوزه جمعیت باشد. در سالهای اخیر بدنه فعالان جمعیتی در حوزه مردمی و حتی بیندستگاهی مانند مجلس و مدیران اجرایی نیز شکل گرفته است. کسی که دبیر ستاد میشود باید بهقدری میان مجموعه متخصصان، صاحبنظران و فعالان حوزه جوانی دارای مقبولیت باشد که بتواند با همه آنها تعامل کند. نکته مهمتر آنکه دبیر ستاد نباید کسی باشد که به مخالفت با رشد جمعیت مشهور یا شناختهشده باشد. این صفتها به دلیل پیشینه تنظیم خانواده و کنترل جمعیتی کشورمان دارای اهمیت است و دولت آینده باید شخصی را برای دبیر ستاد جمعیت درنظر بگیرد که بتواند از فرصت باقیمانده برای اجماع، اقناع و پیشبردن اولویتهای قانون در جهت جوانی جمعیت نهایت استفاده را کند.