فرهیختگان: مجلسیها هنوز بهطور جدی فعالیت خود را شروع نکردهاند، برخی کمیسیونها نیز همچنان شکل نگرفته است، طرحهای رویزمینمانده زیادی وجود دارد که مجلسیها میبایست آن را دنبال کنند و به نتیجه برسانند. بهارستاننشینان البته به جز قانونگذاری یک شأن نظارتی هم دارند که نظارت بر نمایندگان نیز جزء آن است که در چهارچوب هیات نظارت بر رفتار نمایندگان صورت میگیرد. در ادوار گذشته مجلس اما آنطور که باید، عملکرد چندان مثبتی از این هیات دیده نشد، امری که در اولین دیدار نمایندگان مجلس با رهبر انقلاب نیز مورد اشاره قرار گرفت.
تشکیل هیات نظارت در مجلس نهم
هیات نظارت بر رفتار نمایندگان عمر طولانی به اندازه 12 دوره مجلس ندارد. بعد از تاکید رهبر انقلاب در خردادماه سال 89 و در روزهای فعالیت مجلس هشتم مبنیبر لزوم نظارت بر رفتار نمایندگان مجلسیها طرحی با عنوان نظارت بر رفتار نمایندگان را در دستورکار قرار دادند. این طرح هم مثل دیگر طرحهای مجلس رفتوبرگشتهای زیادی داشت. درحالیکه بیش از نیمی از نمایندگان مجلس هشتم از تصویب طرح حمایت کرده بودند، اما دوفوریت طرح در صحن علنی رای نمیآورد. بالاخره بعد از رفتوبرگشتهای میان کمیسیون، مجلس و شورای نگهبان و طرح تشکیل هیات نظارت بر رفتار نمایندگان، بالاخره طرح در مجلس هشتم تصویب شد و همه مقدمات برای اجرای طرح در مجلس آماده شد اما مرحله اصلی اجرای آن به مجلس نهمیها رسید.
نظارت برنظارتکنندگان
مجلس در مواجهه با قوای دیگر مثل قوه مجریه، شان نظارتی دارد اما پیش از تصویب این طرح، سازوکاری وجود نداشت که به رفتار نمایندگان مجلس و تخلفهای احتمالی آنها در جایگاه نمایندگی رسیدگی کند. برهمین اساس هیات نظارت بر رفتار نمایندگان در مواردی مثل تخلفی خلاف شان نمایندگی، غیبت، تاخیر، بینظمی، دریافت هدیه نقدی و غیرنقدی نامتعارف از اشخاص حقیقی و حقوقی و تخلفاتی خلاف امنیت ملی ورود میکند. تصمیمات هیات نظارت بر رفتار نمایندگان نیز ذیل مواردی مثل تذکر کتبی با درج در پرونده، تذکر شفاهی بدون درج در پرونده، گرفتن تعهد و کسر از حقوق را شامل میشد. در صورت انجام تخلفات بالاتر، نماینده متخلف از عضویت در شوراها و کمیتههای تحقیق و تفحص منع میشد.
عملکرد نهچندان قوی هیات نظارت در ادوار مجلس
اولین بار بعد از انتشار فیلم درگیری یک نماینده مجلس با کارمند اداره گمرک بود که توجه افکار عمومی به عملکرد این هیات دوخته شد. نکته مهم ماجرا آنجا بود که بروز این رفتار احساس منفی میان افکار عمومی ایجاد کرد، تصور و تلقی اینکه تمام نمایندگان مجلس نیز خود را مجاز به انجام این رفتارها میدانند، آسیب دیگری است که درصورت عدم پیگیری و برخورد خلاف شان نمایندگی میبایست با آن برخورد میشد. هیات نظارت بر رفتار نمایندگان تنها بخشی بود که میتوانست برای از میان بردن این تصور نقشآفرینی جدی داشته باشد اما در واقع امر برخوردی که بتواند این تفکر و تلقی را ترمیم کند از جانب هیات نظارت مجلس دیده نشد. پس از آن برخورد یک نماینده مجلس با افسر پلیس نیز این احساس منفی را در جامعه دوچندان کرد. فارغ از اینکه واقعیت ماجرایی که میان افسر پلیس و آن نماینده مجلس اتفاق افتاد چه بود، انتظار این بود که هیات نظارت برخورد جدی با این نماینده داشته باشد اما حمایت نمایندگان از نماینده متخلف ضربه دیگری بر این بیاعتمادی به نمایندگان مجلس زد. ورود هیات نظارت به این ماجرا نیز به نحوی نبود که بتواند افکار عمومی را قانع کند. به همین جهت بود که انتقادات زیادی پیرامون رویه و رویکرد هیات نظارت مطرح میشد و گفته میشد ورود هیات نظارت به مجلس بازدارندگی لازم را ندارد و اساسا برخورد چندان سختی با نماینده نمیشود و نمایندگان در این موارد بیشتر از نماینده حمایت میکنند و جانبدارانه با موضوع برخورد میکنند. درخصوص اینکه چرا اقدامات هیات نظارت بازدارنده نیست میتوان چند نکته را مورد توجه قرار داد؛ نکته اول اینکه بخشی از ضعف عملکردی هیات نظارت را میتوان متوجه ترکیب اعضای آن هیات در آن مجلس دانست که آنطور که باید وظایف خود را اجرا نمیکنند، بخشی نیز ناظر به تعارض منافعی که در مجلس وجود دارد اتفاق میافتد، این احتمال وجود دارد که بازخواست یک نماینده در گیر و دار لابیهای صحن نادیده گرفته شود. بخشی از این عملکرد ضعیف را نیز میتوان ناشی از ایراداتی که در متن فعالیت هیات نظارت بر رفتار نمایندگان وجود دارد، دانست.
طرح اصلاحی هم دردی دوا نکرد
مجلس یازدهمیها اما با این نگاه که ایراداتی که ناظر به عملکرد هیات نظارت بر رفتار نمایندگان وجود دارد، بهخاطر نقص قانونی است، طرح اصلاحی هیات نظارت را در دستورکار قرار دادند. برمبنای این طرح که گفته میشد ترکیبی از شفافیت و نظارت بر مجلس است نمایندگان میبایست دارایی و اموال خود و اقوام نزدیک مثل پدر، مادر، فرزندان و خواهر و برادر را در سامانه ثبت میکردند. نمایندگان حتی میبایست سفرهای خارجی خود را نیز ثبت کنند. نماینده میبایست هدایایی که دریافت کرده را نیز ثبت کند که امکان مشاهده و بروز تخلف از جانب آنها فراهم نشود. علاوهبراین برمبنای این طرح سایتی هم به مردم معرفی میشد که مردم هر شکایت یا اطلاعاتی که از نماینده دارند در سایت، ثبت کنند. پس از این ابتدا طرح در کمیسیون آییننامه داخلی مجلس رد شد و بعد از رفتوبرگشتها بالاخره در آبان 1400 طرح به صحن علنی مجلس آمد اما کلیات آن در صحن رای نیاورد. ایراد برخی از نمایندگان به طرح در باب نقصهای قانونی بود اما برخی از نمایندگان معتقد بودند این طرح شان نمایندگی را تحتتاثیر قرار میدهد، حق نظارت را از نمایندگان میگیرد و حوزه اختیارات آنها را محدود میکند. نکته مهمی که مورد توجه قرار دارد این است که فارغ از نقصها و ایراداتی که میتوان به طرح وارد کرد اما بخش زیادی از عدم تایید طرح توسط نمایندگان ناظر به تعارض منافعی است که در بررسی این طرح مورد توجه قراردارد؛ طبیعی است که نمایندگان از تصویب طرحی که نظارت درون مجلس را بر آنها تشدید کند اجتناب میکنند، نمونه این رفتار بعد از برخورد یک نماینده مجلس با افسر پلیس هم خود را نشان داد، حمایتی که آنها از نماینده کردند در راستای حفظ شان نمایندگی بود. تصور نمایندگان این بود که اگر اشتباه این نماینده پذیرفته شود و با او برخورد جدی شود پس از این برخوردهای اینچنینی با نمایندگان به روالی عادی تبدیل میشود. البته در نگاه نمایندگان جایی برای اعتماد عمومی در نظر نگرفته شده بود. نکته مهم این بود که عدم برخورد جدی با نمایندگان در رفتارهای اینچنینی و تخلفات مالی تخلف یک نماینده را به کل نمایندگان تعمیم میداد و این تصویر را ایجاد میکرد که اساسا نمایندگان توجهی به نگاه افکار عمومی ندارند؛ امری که میبایست بخشی از پایین بودن مشارکت در انتخابات را در این عوامل جستوجو کرد. به هرصورت طرح اصلاح هیات نظارت بر رفتار نمایندگان در مجلس یازدهم نیز تغییر و تحول قابلتوجهی نکرد.
فرصت مجلس برای ترمیم اعتماد عمومی
رهبر انقلاب اما در دیدار اخیری که با نمایندگان مجلس دوازدهم داشتند به هیات نظارت بر رفتار نمایندگان و عملکرد آن اشاره و تاکید کردند که فلسفه این هیات این است که وقتی یک نمایندهای، از روی غفلت یا هر انگیزه دیگری حرکتی انجام داد، 290 نماینده زیر سوال نروند و گفتند: «ما نتوانستیم ببینیم و بفهمیم که آنچنانکه باید و شاید و آن مقداری که از این هیات انتظار بود، کار انجام گیرد.» کلید تشکیل هیات نظارت بر رفتار نمایندگان پس از صحبتهای رهبر انقلاب در مجلس هشتم زده شد. تاکید رهبر انقلاب بر بالا رفتن کارایی هیات نظارت در سالهای اخیر نیز نشان میدهد نظارت بر عملکرد نمایندگان تا چه میزان برای رهبر انقلاب حائز اهمیت و توجه بوده است. اشاره رهبری به اینکه این هیات آنطور که باید عملکردی ازخود نشان نداده ضرورت توجه نمایندگان به عملکرد هیات نظارت بر رفتار نمایندگان را آن هم در آغاز کار مجلس دوازدهم مورد توجه قرار میدهد. موضوعی که میبایست در دستور کار نمایندگان مجلس قرار گیرد بالابردن بازدهی و نقشآفرینی هیات نظارت بر رفتار نمایندگان است. بالا بردن بازدهی هیات نظارت وکنترل تخلفات نمایندگان و البته اعلام شفاف آن میتواند نقش موثری در ترمیم نگاه افکار عمومی به نمایندگان مجلس داشته باشد و اعتماد آنها را به نهاد مجلس نیز تقویت و این تصور را ایجاد کند که آنچه برای مجلس نیز اصل قراردارد رعایت قوانین و پیگیری مشکلات مردم است حتی اگر این تخلف در مجلس و از جانب نمایندگان مطرح شده باشد.