مریم فضائلی، خبرنگار: در واقعه غدیرخم، مهمترین پیام خداوند توسط بهترین بندهاش به مردم ابلاغ شد و اگر این اتفاق نمیافتاد، پیامبر حجتش را تمام نکرده بود. این اتفاق که جزء مهمترین اعیاد ما شیعیان است، در تمام این چند قرن سینهبهسینه نقل شده و توسط نمادهایی در ذهن ما ماندگار شده است. فرهنگ شیعی در جهت تبیین مفهوم غدیر از روشهای مختلف هنری بهره برده است، هنرمندان زیادی به این مسیر وارد شدهاند و تلاش کردهاند که بتوانند نامشان را به نام امیرالمومنین علی(ع) گره بزنند و اثری در شأن و مقام امام اول بسازند. آنچه در این گزارش میخوانید در مورد آثار هنری است که در آنها از نام امام علی(ع) و غدیر خم استفاده شده است.
غدیر به قلم فرشچیان
نمیشود جایی حرف از رنگ، بوم و نقاشی بشود و اسم محمود فرشچیان نیاید. او در 94 سال زندگی خود، توانسته با هنرش که در راه اهلبیت(ع) استفاده کرده، به محبوبیت زیادی بین اهالی هنر و شیعیان دستیابد. معمولا برای مردمی که از دنیای حرفهای هنر دور هستند و نقاشی را در سادهترین حالت آن تعبیر میکنند، فرشچیان با تابلوی «عصر عاشورا» شناخته میشود. اما بهجز این تابلو، او آثار زیاد دیگری برای اهلبیت(ع) دارد. یکی از شخصیتهایی که در آثار این نقاش زیاد دیده میشود، امیرالمومنین(ع) است. او امام اول را در موقعیتهای مختلفی بهتصویر کشیده و بهنوعی میتوان گفت آیات قرآن در نقاشیهای او تبدیل به نقش و رنگ شدهاند.
محمود فرشچیان از مهمترین وقایع تاریخ، یعنی روز غدیر خم را نقاشی کرده است. این نقاش مولف در آثارش از نگارگری و نقاشی سنتی ایرانی هم استفاده کرده و همین باعث شده امضای خاص خودش در هر اثری که میکشد وجود داشته باشد. در تابلوی غدیر خم، روایتی از آنچه رخ داده را میبینیم؛ هنگامی که پیامبر(ص) دست امیرالمومنین(ع) را بالا میبرد و به شاهدان نشان میدهد و او را جانشین بعد از خودش معرفی میکند. این تابلو از آن دست نقاشیهایی است که مخاطب را میتواند ساعتها متوقف کند و به جزئیات بیانتهای آن خیره شود. تفاوت چهرهها در این اثر نشان میدهد این افراد با ملیتها و قومیتها متنوعی در غدیر خم حاضر بودهاند، حتی در بین حاضران، چند کودک نقاشیشده که حاکی است این کودکان شاهد این واقعه مهم بودند. همچنین نشاندهنده این است که استاد فرشچیان به حضور کودکان و شرکت دادن آنان در مسائل مهم دینی و تاریخی اهمیت میدهد. تابلو غدیر خم در سال 1385 و با تکنیک اکرلیک خلق شده. این نقاشی در زمستان 1389 بدون اینکه نامی از نقاش آن برده و ثبت شود، تمبر شد.
نقاشی در خانه پدری
نقاش دیگری که او را با نقاشیهای واقعگرایانه از وقایع مذهبی میشناسیم، حسن روحالامین است. این نقاش جوان با موضوعاتی مذهبی، نقاشیهای متنوعی کشیده است. نقاشی دیجیتال یکی از روشهایی است که روحالامین درپیش گرفته و عمده نقاشیهایی که میکشد با این سبک است. نقاشی دیجیتال، نوعی هنر با استفاده از نرمافزارهای کامپیوتری مانند ادوبیفتوشاپ است که با استفاده از تبلتهای گرافیکی و قلمهای اسپن انجام میشود. یک هنرمند دیجیتال، قلم نقاشی خود را مانند قلم مو یا مداد بهحرکت درمیآورد تا تکنیکهای تصویرسازی و نقاشی خود را در یک برنامه نرمافزاری بهاجرا درآورد. صفحه کامپیوتر یا تبلت در این هنر بهعنوان بوم نقاشی (یک بوم دیجیتالی) شناخته میشود.
او در گفتوگویی درباره اینکه این تصاویری که در ذهنش است مستند است یا تجربههای شخصی، گفت: «این تصاویر باید مستند باشند و تحریف نشوند. کارهاى من تماما مستندند و براساس متون اصیل نقاشی شدهاند.»
او در ادامه، درباره اینکه بیشتر روى چه متونى تکیه دارد، پاسخ داد: «متون اصلی. مثلا درباره واقعه خیبر، من هرچه مطالعه کردم، متون اهل سنت بود. مثل متون «صحیح بخاری» در کتاب «صحیح بخارى» نصف خط درباره امیرالمومنین(ع) گفته است. من هم سراغ منابع شیعه و هم منابع اهل سنت مىروم.» یکی از خوشبختیهایی که نصیب این نقاش شده، نصب نقاشیهایش بر دیوار حرم امام علی(ع) در نجف است. سال گذشته، به مناسبت عید سعید غدیر خم، نقاشی دیجیتال «بعثت در غدیر» حسن روحالامین بر دیوار حرم حضرت علی(ع) رونمایی شد. او امسال هم این سعادت را داشت که برای بار چندم این اتفاق فرخنده را تجربه کند. نقاشی دیجیتال «فهذا علی» امسال بهشکرانه و مناسبت عید غدیر کشیده شده است. این نقاشی هم در حرم حضرت علی(ع) نصب شده است. همچنین نقاشی جدید روحالامین با عنوان «در مسیر غدیر» برای عید غدیر در حرم حضرت علی(ع) نصب میشود.
کتیبه متبرکشده
جایگاه خطبه غدیر آنقدر دارای اهمیت است که ما آن را حتی در معماری هم میبینیم. در بناهای تاریخی ایرانی، استفاده از مفاهیم و مضامین این خطبه دیده میشود. استفاده از این خطبه به دو صورت است؛ اولین مدل که فراگیری بیشتری دارد، استفاده از عبارات عربی آن است. این نوع بیشتر روی کتیبهها، گنبدها و منارهها دیده میشود. در مدل دوم نمادهایی که در این خطبه استفاده شده را میبینیم. برای مثال مسجد جامع اصفهان یکی از مهمترین بناهای تاریخی ایران حساب میشود. این بنا که در ضلع جنوبی میدان نقشجهان اصفهان قرار دارد، نمادها و مضامین خطبه غدیر را درون خود جای داده است. در جایجای مسجد جامع اصفهان، کتیبههای متعددی با مضامین خطبه غدیر به چشم میخورد. این کتیبهها که به خطوط مختلفی ازجمله نسخ، ثلث و کوفی نوشته شدهاند، حاوی عباراتی از خطبه غدیرند که بر اهمیت این واقعه و جایگاه والای حضرت علی(ع) تاکید میکنند. همچنین از کلماتی مانند «عدالت»، «امامت»، «ولایت» و «انصاف» استفاده میشود که به خطبه غدیر اشاره دارند. در برخی کتیبهها، یک نقاشی از حوض کوثر میبینیم. پیامبر(ص) در خطبه غدیر به این موضوع اشاره کرد و گفت: «ای مردم، علی و پاکان از فرزندانم از نسل او ثقل اصغرند و قرآن ثقل اکبر است. هریک از این دو از دیگری خبر میدهد و با آن موافق است. آنها از یکدیگر جدا نمیشوند تا بر سر حوض کوثر بر من وارد شوند. بدانید که آنان امینهای خداوند بین مردم و حاکمان او در زمین هستند.»
در مدح مولا
غدیر در شعر فارسی، دریایی بیکران از شور و شعور، حماسه و عرفان است. شاعران در این عرصه، با زبانی فخیم، ساده و صمیمی، به مدح و ستایش امیرالمومنین(ع) پرداختهاند و ابعاد مختلف این واقعه عظیم را تبیین کردهاند. فعالیت شاعران در این زمینه از چند قرن پیش تا الان ادامه دارد و شاعران سعی میکنند درباره این عید بزرگ شیعیان شعری جدید بسرایند. شاعران از کلمات مختلفی برای معرفی امیرالمومنین(ع) استفاده میکنند، برای مثال مولانا در قرن هفتم قمری، از کلمات «ولی»، «وصی» و «معصوم به نص قرآن» استفاده میکند و شعر میسراید:
«تا صورت پیوند جهان بود علی بود/ تا نقش زمین بود و زمان بود علی بود
شاهی که ولی بود و وصی بود علی بود/ سلطان سخا و کرم و جود علی بود»
همچنین در دفتر ششم مثنوی به تفسیر حدیث «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ» میپردازد و میگوید: «زین سبب پیغمبر با اجتهاد نام خود و آن علی مولا نهاد گفت هر کس را منم مولا و دوست ابن عم من علی مولای اوست.»
شیخ مصلحالدین سعدیشیرازی، دیگر شاعری است که در همان قرن هفتم برای امام علی(ع) شعرهای زیادی سروده. او از امیرمومنان(ع) با نام «ولی» یاد میکند. او در قصیدهای امام را «سردار اتقیا»، «معصوم مرتضی» و... مینامد:
«کس را چه زور و زهره که وصف علی کند/ جبار در مناقب او گفته: «هل اتی…»
دیباچه مروت و سلطان معرفت/ لشکرکش فتوت و سردار اتقیا
فردا که هرکسی به شفیعی زنند دست/ ماییم و دست و دامن معصوم مرتضی»
حافظشیرازی در قرن هشتم، در اشعارش به پیروی از احادیث معتبر و روایتهای زیادی که وجود دارد، امام علی(ع) را «ساقی کوثر»، «کننده در خیبر»، «سرچشمه فیض حق»، «ولی عهد رسول(ص)»، «امام انس و جن»، «پس از محمد(ص) از همه برتر و افضل»، «قسام بهشت و دوزخ»، «شیرخدا» و بالاخره، «بهقول پاک رسول(ص) تنها امام اسلام پس از احمد مختار(ص)» میداند. او در قصیده نخست که دیباچه دیوان حساب میشود، سروده:
«علی امام و علی ایمن و علی ایمان/ علی امین و علی سرور و علی سردار
علی ز بعد محمد ز هر که هست به است/ اگر تو مومن پاکی بکن بر این اقرار»
مصطفی رحماندوست که از شاعران معاصر و بنام این روزگار است در شعری با زبان ساده و با لحنی راحت، داستان غدیر خم را از زمانی که پیامبر(ص) مردم را فرامیخواند تا زمانی که حجت را تمام میکند، روایت کرده:
«در غدیر خم که نام برکهایست
داد احمد را خدا فرمان ایست»