میلاد جلیلزاده، خبرنگار گروه فرهنگ: تعریف صنعت گردشگری دشوار است؛ به این دلیل که برخلاف سایر صنایع، در موضوع گردشگری یک محصول مشخص وجود ندارد و صنایع بسیاری از جمله مسکن، حملونقل، جاذبههای طبیعی و البته چیزهای دیگر را در خود جای داده است. در مفهوم وسیع آن گردشگری زمانی تعریف میشود که افراد کمتر از یک سال متوالی در مکانهایی خارج از محیط معمولی خود سفر میکنند و به دلایل تفریحی، تجاری، بهداشتی یا دلایل دیگر در آن مکانها اقامت میکنند. در سطح جهانی، سهم مستقیم سفر و گردشگری در تولید ناخالص داخلی (GDP) تقریبا 7.7 تریلیون دلار آمریکا در سال ۲۰۲۲ بود که سهم 7.6 درصدی از کل تولید ناخالص داخلی جهانی را به خودش اختصاص میدهد. اندازه بازار بخش گردشگری جهانی در سال ۲۰۲۳ نسبت به سال قبل بهطور قابلتوجهی افزایش یافت و در مجموع به حدود 1.9 تریلیون دلار آمریکا رسید و مطابق انتظارها اندازه بازار بخش گردشگری در سراسر جهان در سال 2024 به دو تریلیون دلار آمریکا میرسد. البته علیرغم افزایش شدید سالانه حجم مالی این صنعت درآمد جهانی گردشگری هنوز کمتر از ارقام گزارششده مربوط به قبل از شروع همهگیری ویروس کرونا (COVID-19) است. با تقسیم کل سهم سفر و گردشگری در تولید ناخالص داخلی کشورها، ایالات متحده و چین بهعنوان بازارهای مسافرتی پیشرو در سراسر جهان شناخته میشوند. اما فرانسه مقصدی با بیشترین تعداد گردشگران ورودی در سراسر جهان است. بنابراین شاید جای تعجب نباشد که موزه لوور پاریس با حدود 7.7 میلیون بازدیدکننده پربازدیدترین موزه جهان در سال ۲۰۲۲ بود و همچنان رتبه نخست خود را حفظ کرده است. در این میان گردشگریهایی که مرتبط با انواع فعالیتهای هنری هستند، رقم قابلتوجهی از این صنعت بزرگ را به خود اختصاص دادهاند. با اینکه بازدید از آثار باستانی را هم میتوان به هنر معماری ربط داد و در این حوزه آن را تحلیل کرد، انواعی از گردشگری که با موضوع فعالیتهای هنری در ارتباط هستند، بیش از اینهاست که گردشگری پاپ یک نمونه شاخص در این میان است و گردشگری سینمایی بهعنوان زیرمجموعهای از آن در سالهای اخیر محبوبیت فزایندهای داشته است.
گردشگری پاپ
گردشگری با فرهنگ پاپ Pop-culture tourism، عبارت است از سفر به مکانهایی که در ادبیات عامهپسند، فیلم، موسیقی یا هر شکل دیگری از رسانهها به نمایش گذاشته میشود. این شیوه همچنین بهعنوان Location Vacation نامیده میشود که در فارسی نمیتوان آن را همانطور که در انگلیسی معنا میدهد ترجمه کرد.
این نوع از گردشگری پاپ از برخی جهات شبیه به زیارت است؛ البته با مکانهای زیارتی مدرن، مثل گریسلند الویس پریسلی و قبر جیم موریسون در گورستان پر لاشز. استراتفورد آپون ایون در انگلستان که زادگاه ویلیام شکسپیر (1564-1616) است، پذیرای حدود 4.9 میلیون بازدیدکننده در سال از سراسر جهان است.
در کشور ما مکانهایی مثل حافظیه یا مزار سعدی در شیراز و آرامگاه فردوسی در مشهد از این قبیل هستند اما مکانهای جدیدتری مثل آرامگاه بعضی شاعران دیگر مثل سهراب سپهری یا شهریار هم توانستهاند تا حدودی به این موقعیت نزدیک شوند. اما معنای فراختر گردشگری پاپ شامل مواردی که بعضی گردشگران بهخاطر فیلمها یا سریالها به مکانی رفتهاند هم میشود. این نوع گردشگری در دو سه دهه اخیر رشدی خیرهکننده داشت.
گردشگری بین لوکیشنها؛ پدیده صنعت توریسم
وقتی لوکیشن فیلمها یا سریالهای تلویزیونی تبدیل به مکانی عمومی برای گردشگری میشوند، به این فرآیند اصطلاحا گردشگری فیلم Film tourism گفته میشود.
گردشگری فیلم یا گردشگری ناشی از فیلم، شکلی تخصصی از گردشگری است که در آن بازدیدکنندگان مکانها و مقاصدی را که به دلیل حضور در فیلمها و سریالهای تلویزیونی محبوب شدهاند، کشف میکنند. این اصطلاح همچنین شامل گشت وگذار در استودیوهای تولید و همچنین فیلمها یا پارکهای مرتبط با تلویزیون میشود. این امر توسط چندین تحلیلگر پشتیبانی میشود که نشان میدهد همبستگی بالایی بین بعضی مقاصد گردشگری که در فیلمها و سریالها تبلیغ شدهاند، با میزان بازدیدکنندگان آن مکانها بعد از نمایششان وجود دارد.
این قضیه با نظریه تقاضای القایی induced demand theory هم مطابقت دارد. این را یک مطالعه شاخص رقابتی تراولاستارت Travelsat (یک وبسایت رزرو آنلاین سفر) نشان میدهد که تنها در سال 2017، تقریبا 80 میلیون گردشگر تصمیم به سفر مقصدشان را عمدتا براساس ویژگی آن که در یک سریال تلویزیونی یا فیلم دیدهاند، انتخاب کردهاند. این رقم در سال ۲۰۱۷ نسبت به سال ۲۰۱۵ دو برابر شده بود. گردشگری ناشی از فیلم یکی از سریعترین بخشهای در حال رشد گردشگری در حال حاضر است. این شیوه بهعنوان یک شکل برجسته از گردشگری در دهه 1990 ظهور کرد اما قبل از ظهور آن بهعنوان یک محرک منحصربهفرد صنعت گردشگری، اشارهای کوتاه به پدیده گردشگری سینمایی توسط دانشگاهیان وجود داشت.
در سال ۱۹۹۶، انجمن گردشگری بریتانیا به اولین آژانس گردشگری تبدیل شد که با انتشار نقشهای از بریتانیای کبیر که مکان ضبط برخی فیلمها روی آن مشخص شده بود، روی گردشگری فیلم سرمایهگذاری کرد.
در نیوزیلند، طرفداران سری فیلمهای «ارباب حلقهها» از نیوزیلند بازدید میکنند، جایی که بیشتر صحنههای فیلم در آن فیلمبرداری شده است. این سری فیلمها هجوم گردشگران سالانه به نیوزیلند را از 1.7 میلیون دلار در سال 2000 به 2.4 میلیون دلار در سال 2004 افزایش دادند که افزایشی ۴۰ درصدی بود.
در بریتانیا، قلعه آلنویک، جایی که صحنههای فیلم «هری پاتر» در آن فیلمبرداری شد، 120درصد افزایش در تعداد بازدیدکنندگان را تجربه کرد که یک درآمد توریستی به ارزش تخمینی 9 میلیون پوند را برای این منطقه به ارمغان آورد. یکی از برجستهترین نمونههای تقاضای گردشگری ناشی از فیلم، ایستگاه راهآهن کینگز کراس لندن است که به دلیل نمایش آن در «هری پاتر و سنگ فیلسوف» مشهور شده است. این لوکیشن خیالی به یک جاذبه واقعی تبدیل شد تا گردشگران را برای بازدید از ایستگاه قطار ترغیب کند و یک فروشگاه سوغات هری پاتر هم در این ایستگاه ساخته شد. انوشیما (شونان) و منطقه کاماکورا هم که در اصل یک نقطه توریستی محلی در نزدیکی توکیو است، به دلیل اینکه در بسیاری از انیمهها و سریالهای مانگای ژاپنی لوکیشن روایت بوده، گردشگران زیادی را به خود جلب میکند.
معاملات پشتپرده بین گردشگری و سینما
فیلمها و سریالهای فراوانی باعث تبدیل شدن لوکیشنهایشان به مقاصد گردشگری شدهاند که شهر استانبول ترکیه یکی از نمونههای مطرح آن در همسایگی ما به حساب میآید. سرمایهگذاری روی این نوع پروژههای هنری در بسیاری از موارد حاصل معاملاتی است که قبل از تولید آن پروژه تنظیم میشوند. ونیز در ایتالیا و پاریس در فرانسه هم لوکیشن بسیاری از فیلمهای هالیوودی هستند که این حاصل یک معامله مدتدار بین هالیوود و این کشورهاست و در عوض سالنهای سینمایی این دو کشور محل کسب بخش قابلتوجهی از فروش خارجی فیلمهای آمریکایی است. این قضیه درمورد کشور ژاپن هم صدق میکند. اخیرا در ژاپن فیلمی ساخته شد به نام «روزهای عالی» که ویم وندرس، فیلمساز ۸۰ ساله متعلق به موج نوی آلمان، آن را در ژاپن ساخته بود. توجه به ماجرای ساخته شدن همین فیلم میتواند بخش قابلتوجهی از ارتباطاتی که بین سینما و صنعت گردشگری وجود دارد را توضیح بدهد. ماجرا از این قرار بود که سال ۲۰۲۰ بعد از وقفهای که بهخاطر کرونا افتاده بود، پروژه نوسازی توالتهای عمومی شهر توکیو در منطقه شیبویا دوباره کلید خورد. شیبویا منطقهای بسیار گرانقیمت در توکیو است که مرکز فعالیت تعدادی از بزرگترین کمپانیهای جهانی مد در آن قرار دارد. پروژه نوسازی توالتهای عمومی توکیو با انگیزه جذب گردشگر به این منطقه انجام شد. در ابتدا تعدادی از مشهورترین معماران ژاپنی که آوازه جهانی دارند، در طراحی این ۱۷ توالت مشارکت کردند. افرادی از جمله کنگو کوما Kengo Kuma، شیگرو بان Shigeru Ban، تادائو آندو Tadao Ando و تعدادی چهره مطرح دیگر. این پروژه زیر نظر بنیاد نیپون انجام شد و اسپانسرهای اصلیاش میگفتند هدفشان عوض کردن ذهنیت مردم درباره توالت عمومی بهعنوان یک محیط بدبو و کثیف است. سپس فردی به اسم کوجی یانایی Koji Yanai که عضو هیاتمدیره و مدیر اجرایی گروه فستریتتیلینگ Fast Retailing است، برای ساخت فیلمی درباره این پروژه پیشقدم شد. فستریتتیلینگ یه شرکت مادر است که برندهای بینالمللی مد مثل یونیکلو Uniqlo زیر نظر آن کار میکنند. سال ۲۰۲۰ آقای یانایی، ویم وندرس را دعوت کرد که به توکیو بیاید و از پروژه نوسازی توالتهای عمومی در محله شیبویا بازدید کند و فیلم «روزهای عالی» درباره زندگی یک نظافتچی توالتهای عمومی در ژاپن به این ترتیب توسط ویم وندرس ساخته شد.