معین احمدیان، دبیر گروه فرهنگ: همانطور که پیشبینی میشد، اجزای مناظره 1403 بهگونهای چیده شده بودند که از مفهوم و کارکرد اصلی خودش خارج شود. اولین دور از پنج مناظرهای که ستاد انتخابات صداوسیما طراحی کرده بود، بیش از 4 ساعت طول کشید و نامزدهای انتخاباتی، چیزی فراتر از آنچه که در میزگردها یا گفتوگوهای تلویزیونیشان طرح کرده بودند، نداشتند. سه شبکه تلویزیون، از ساعت 6 بعداز ظهر 28 خردادماه تا پاسی از شب در اختیار این اتفاق مهم سیاسی قرار گرفته بود و چشمهای نگران آینده کشور، به انتظار یک برنامه رو به جلو و هدفمند به قاب تلویزیون دوخته شده بود؛ اما نتیجه نتوانست مخاطبان این مناظره را راضی نگه دارد. مردم پای تلویزیون نشسته بودند تا از برآیند اختلاف نظرها و تنازع دیدگاههای 6 نامزد انتخاباتی به تحلیلی همهجانبه از وضعیت این اتفاق مهم سیاسی کشور برسند اما هر چه مناظره پیش میرفت کلاف کلیگویی به دست و پای برنامه و حاضران در استودیو میپیچید؛ شمایل و چینش برنامه هم راهی برای نجات باقی نمیگذاشت؛ نه مجری اجازه داشت به جذابیت و گیرایی برنامه کمک کند و نه آیتمهای تصویری و رفت و برگشتهایی طراحی شده بود که بتواند مناظره را از یکنواختی خارج کند.
اگرچه شرایط ویژه برگزاری این دوره از انتخابات، فرصتها و زمان برنامهریزی دقیق را برای ستاد انتخابات صداوسیما محدود کرده بود اما حداقل در برپایی مناظره، کار سختی نداشت؛ چون هم انواع نمونههای خارجی را پیش روی خود داشتند و هم اینکه در دورههای پیشین، مناظرههایی در این سطح برگزار شده و آزمون و خطایش را هم پشت سر گذاشته بود. ستاد انتخابات صداوسیما، مبتنیبر این تجربههای کسبشده، میتوانست اجزای یک مناظره استاندارد را بهتر کنار هم بچیند نه اینکه شمایلی از برنامهای را شکل دهد که شبیه هر چیز دیگری است جز مناظره انتخاباتی! جالب است که تا اینجای کار و در این دوره از انتخابات، اندازه و سطح بحثهایی که در میزگردهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی شکل گرفته خیلی جدیتر از مباحثی است که در برنامه مناظره طرح شد. سوال اینجاست که اگر تمایلی به جدی شدن نقش مناظره در این بزنگاه سیاسی نبود، پس چرا نزدیک به 20 ساعت از زمان 6 نامزد انتخاباتی برای این مدل برنامه در نظر گرفته شده است؟
اتاق فکر مستقر در صداوسیما، سمت و سوی درستی برای اولین دوره مناظرات انتخاب نکرده و ادامه این فرآیند، نتیجهای جز این نخواهد داشت که یک برنامه کاملا مهندسیشده شکل بگیرد که نهایتا حس تصنعی بودن سطح جدلها را به مخاطب القا میکند. مناظره یکی از مهمترین میراثهای دورههای پیشین انتخابات ریاستجمهوری است و اگر تصمیم گرفته شده که اثرات و عوارض مثبت و منفی مناظرهها خنثی شود باید گفت که این تصمیم یکی از موثرترین برنامههای تلویزیونی ایام انتخابات را حذف خواهد کرد و به مرور کارکرد اصلی خود را از دست خواهد داد.
فرمی که برای برگزاری مناظره انتخاب کردند، نهتنها برای مخاطبان کارکردی ندارد بلکه نمیتواند قدر و اندازه همهجانبهای از توانمندی کاندیداها را نشان دهد. برای همین است که مناظره 28 خردادماه، محکی برای نمایش عیار نامزدها نبود تا قوای استدلالی آنها را در نسبت با نظرات و جریانهای مخالف خودشان مشخص کند.
هر کدام از دورههای انتخابات ریاستجمهوری، حامل ادبیات و فضای سیاسی خاص خودش است و کاندیداها برای اینکه بتوانند سهم بیشتری از این فضای سیاسی را از آن خود کنند، تلاش میکنند نسبت واقعیتری از نظام مسائل جامعه ایران طرح کرده و راهحلهایی واقعی ارائه دهند. مناظرهها از این جهت نقطه مهمی است تا نامزدها بتوانند در نسبت با رقبایشان مرزبندی کنند و سهمشان را از فضا و ادبیات سیاسی این دوره از انتخابات مشخص کنند. پس آنچه که در اختیار صداوسیما و ستاد انتخاباتش قرار گرفته، اهمیت ویژهای دارد و توقع کمی نیست که تنظیمکنندگان برنامههای تلویزیونی، حساسیت بیشتری نسبت به شیوه برگزاری مناظرهها داشته باشند.
دور اول مناظرات انتخابات نشان داد که اجزای اصلی مناظره از مجری و طراحی سوالات گرفته تا دکور و چینش صندلیها گرفتار یک سهلانگاری مزمن است و این برنامه در نسبت با کلیت اتفاقات انتخابات، بلاموضوع شده است. در طراحی فعلی مناظره 1403، مجری حتی اجازه ندارد سوالات کارشناسان را از روی کاغذ بخواند، چه برسد به اینکه در حین برنامه به مباحث ورود کند. مهدی خسروی از مجریان شاخص تلویزیون است و کاری که به او واگذار شده را هر فرد دیگری میتوانست بهعهده بگیرد. در مناظره میشد از ظرفیتهای مجری برای پیشبرد مباحث استفاده شود و بهتر بود که از تجربیات سالهای پیشین استفاده میشد تا در ارتباطی موثق با منابع اصلی غنی و آماری، صحت اظهارات هر کدام از کاندیداها اعتبارسنجی میشد.
یکی از چالشهای اصلی 20 ساعت مناظره انتخاباتی تلویزیون این است که برنامه با ماندگاری و تاکید طولانی بر مباحث تخصصی، ممکن است گرفتار تکرار، یکنواختی و کلیگویی شود؛ مسالهای که در اولین دور مناظرات هم مشهود بود. طراحی سوالات و نوع ورود به موضوعات بهگونهای نبودند که سطوح مختلف مخاطبان با مباحث طرحشده درگیر شوند. حتی این امکان برای مناظرهکنندگان فراهم نبود که اگر بخواهند تصاویر یا آماری ارائه دهند از نمایشگرها استفاده کنند. چینش صندلیها در وسط یک دکور شلوغ، بهگونهای است که در نماهای بلند و لانگ شات حواس مخاطب را پرت میکند و در نماهای نزدیک و کلوزآپ، دوربین روی هر کدام از نامزدهای در حال صحبت متمرکز شود، نامزد از سایر اجزای استودیو و 5 نامزد دیگر منفک شده و در چنین میزانسنی، کارگردان نمیتواند کنش و واکنشها را در قاب دوربین جای دهد. اجزای این استودیو برای مخاطب، تداعیکننده صحنه مناظره نیست و جالب اینکه نامزدهای حاضر در استودیو هم نتوانستند با دکور و چنین طراحیای راحت ارتباط برقرار کنند، حتی ثانیهشمار برنامه چند باری زودتر از سخنان نامزدها شروع شد و باعث شد قالیباف و زاکانی گلایه کنند که چرا ثانیهشمار حاضر در استودیو در جلوی چشمانشان نیست.