لیلی زوارهای، خبرنگار: از نگاه سیاستمداران روسی حجم تجارت بین روسیه و ایران 20 درصد افزایش یافته که گویا شتاب خوبی را نسبت به سال گذشته هم داشته است. همچنین روسیه در حال همکاری گسترده با ایران در بخشهای مختلف به ویژه در حوزه انرژی است. با این وجود شواهد و کارنامه تجارت و اقتصاد طرفین نشان میدهد این دو کشور علیرغم داشتن مرز مشترک دریایی از مرحله دوست و شریک سیاسی نتوانستهاند به شرکای اقتصادی جدی یکدیگر تبدیل شوند؛ هرچند تحول جنگ روسیه و اوکراین، یک چرخش عمده در نگاه روسیه به جغرافیای جنوبی آن کشور ایجاد کرده که تا پیش از آن وجود نداشت اما هنوز روابط اقتصادی-فرهنگی دو کشور به نقطه قابل قبولی نرسیده است.
اقتصاد جنگ
برای دستیابی به یک راهبرد مناسب با هدف ارتقای روابط اقتصادی ایران و روسیه باید دید روشنی از وضعیت فعلی اقتصادی روسیه داشت. خروج 250 میلیارد دلار سرمایه از روسیه، سقوط ۴۵ درصدی بورس مسکو، سقوط ۶۰ درصدی سهام گازپروم و کمرنگ شدن جایگاه استراتژیک آن در معادلات انرژی، بیکاری پنهان حدود۱۰ درصدی نیروی کار روسیه، از دست رفتن قدرت نرم روسیه در کشورهای اروپایی، تورم ۱۶ درصدی و کاهش 66.6 درصدی خروجی بخش خودروسازی، بخشی ازآسیبهای واردشده بر اقتصاد روسیه تا فوریه سال گذشته میلادی بوده است.
روسیه پس ازحمله به اوکراین با ۱۶۰۷۷ تحریم علیه افراد و نهادهایش مواجه است. بودجه نظامی روسیه در سال ۲۰۲۴ با رشدی ۷۰ درصدی به ۱۱۵ میلیارد دلار میرسد که تقریبا یکسوم بودجه این کشور و سه برابر بودجه سال ۲۰۲۱ است.
حالا پس از گذشت حدود نزدیک به دو سال از آغاز جنگ روسیه و اوکراین، کمیسیون اروپا پیشبینی خود را برای پویایی تولید ناخالص داخلی روسیه در سال 2023 به طور قابل توجهی بهبود بخشیده است و انتظار دارد رشد دودرصدی در مقابل کاهش 0.9 درصدی پیشبینیشده قبلی باشد.
میخائیل میشوستین، نخستوزیر روسیه اعلام کرد که در سه ماهه دوم سال ۲۰۲۳، تولید ناخالص داخلی این کشور 4.6 درصد رشد داشته است. البته این رشد در واقعیت کمتر از 2.4 درصد تخمین زده شده اما باید توجه داشت که این چهارمین فصل متوالی با رشد اقتصادی مثبت است. همه این پیشبینیهای مثبت در پسزمینه افزایش قیمت نفت اتفاق افتاد. دادههای آژانس بینالمللی انرژی در ماه ژوئیه نشان میدهد هر بشکه نفت روسیه تقریباً 64.5 دلار و درآمد روسیه از صادرات نفت و فرآوردههای نفتی در ماه گذشته 15.3 میلیارد دلار بوده است.
روابط اقتصادی ایران-روسیه در ابتدای مسیر
مجموع مبادلات ایران و روسیه در سال ۲۰۲۲ معادل 2.2 میلیارد دلار بوده است. نگاهی به آمارهای اقتصاد روسیه در سال 2022 نشان میدهد صادرات این کشور 532 میلیارد دلار و واردات آن 240 میلیارد دلار بوده است. بیشترین صادرات همسایه راهبردی ایران در سال یادشده، نفت خام، نفت تصفیهشده، نفت گاز، زغالسنگ و گندم بوده و واردات روسیه در سال 2021 نیز عمدتا شامل ماشینآلات مکانیکی، ماشینآلات و دستگاههای برقی، خودرو و وسایل نقلیه زمینی، دارو و محصولات پلاستیکی بوده است. در سال 2021، به ترتیب سه کشور چین، هلند و بلاروس مقاصد اصلی صادرات روسیه و همچنین چین، آلمان و آمریکا مبادی اصلی واردات روسیه بوده و در لیست شرکای تجاری اثری از ایران نیست. در واقع تا قبل از آغاز جنگ، آمریکا یکی از شرکای تجاری بزرگ روسیه بوده و در سال 2021 معادل 17.3 میلیارد دلار از واردات روسیه به آمریکا اختصاص داشته است. این در حالی است مجموع واردات و صادرات ایران و روسیه در سال 2022 معادل 2.2 میلیارد دلار بوده است. بسیاری معتقدند در سالهای گذشته روسیه و ایران تنها دوست سیاسی یکدیگر بودند و روسیه انگیزهای برای گسترش روابط تجاری با ایران نداشته است. حالا اما وضعیت متفاوت شده و رسانه روسی ایزوستیا از قول احسان خاندوزی، وزیر اقتصاد ایران خبر داده که «روسیه به بزرگترین سرمایهگذار ایران در سال مالی جاری تبدیل شده است.» این نشریه حجم تجارت و سرمایهگذاری دو کشور را اندک دانسته است: «ایران در مجموع 4.2 میلیارد دلار سرمایهگذاری خارجی دریافت کرده است که 2.7 میلیارد دلار آن، یعنی دو سوم حجم آن، به روسیه اختصاص دارد.» تامین مالی پروژهها در بخشهای معدن، حمل و نقل و تولید از جمله مواردی است که این نشریه از آن به عنوان پروژههای مشترک ایران و روسیه نام برده است. به گفته ویاچسلاو ولودین، رئیس دومای ایالتی روسیه، حجم تجارت دو طرف در سال 2022 میلادی، تقریبا 15 درصد افزایش یافت و به 4.6 میلیارد دلار رسید. مرحله دوم نیروگاه اتمی بوشهر، توسعه میادین نفتی و توسعه کریدور حمل و نقل و لجستیک شمال به جنوب از جمله پروژههای مهم روسیه در ایران محسوب میشود.
در شرایط تحریم، ایران به یکی از منابع واردات محصولات صنعتی به روسیه تبدیل شده و علاوه بر محصولات کشاورزی، صادرات کالاهای صنعتی ایران به روسیه 30 درصد افزایش یافته است. امیدوارکنندهترین پروژه، توسعه کریدور حملونقل جنوبی است که امکان انتقال کالا از اقیانوس هند به روسیه و دور زدن بیشتر کانال سوئز را فراهم میکند. به گفته ایگور لویتین، دستیار ویژه رئیسجمهور روسیه، در صورت راهاندازی سرویس ترانزیتی و اتصال این مسیر از طریق دریای خزر به آبهای جنوبی کشور، میتوان با امکانات موجود، از ۲۵ درصد ظرفیت تجاری استفاده کرد.
چرا حجم تجارت اندک است؟
دفتر مطالعات اقتصادی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی در گزارشی با عنوان «شناخت اقتصاد روسیه و فرصتهای تعامل» به بررسی چرایی عدم پیشرفت قابل اعتنای روابط اقتصادی ایران و روسیه پرداخته است. در این گزارش آمده است: «جمهوری اسلامی ایران سهم قابلقبول و درخوری در تعاملات اقتصادی روسیه ندارد. قبل از جنگ روسیه و اوکراین ارتباط روسیه با کشورهای اتحادیه اروپا در قالب صادرات کامودیتیها اعم از نفت، گاز، اقلام اساسی خوراکی و... و در ازای آن، واردات کالاهای صنعتی و فناوری پایه، این کشور را نسبت به برقراری تعاملات سطح بالا با همسایههای جنوبی خود بینیاز میکرد.» گزارش بازوی پژوهشی مجلس توضیح میدهد اروپاییها توانستهاند اقتصاد روسیه را در زمینه مشارکت سرمایهگذارانه و همچنین تولیدات صنعتی به خود وابسته کنند. میتوان پیشبینی کرد که درنتیجه تحریمهای روسیه، بخشهایی از اقتصاد این کشور که نیازمند سرمایهگذاری خارجی و همچنین مشارکت شرکتهای دارای فناوریهای بالاست، بهطور جدی تحت فشار و محدودیت قرار گرفته و ایران میتواند این حوزهها را پوشش دهد.
عمده محصولات وارداتی و صادراتی ایران و روسیه به بخش صنعت چوب، کشاورزی و فرآوردهای نفتی و پتروشیمی اختصاص یافتهاست. شرکتهای ایرانی سهم و جایگاه خاصی در مناطق آزاد اقتصادی روسیه نداشته و عملا تاکنون نتوانستهاند خود را بهعنوان یک بازیگر اقتصادی در روسیه معرفی کنند.
بازوی پژوهشی مجلس میگوید: «چهار عامل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی باعث پایین ماندن سطح مبادلات اقتصادی بین دو کشور شده که از منظر اقتصادی میتوان به موانعی چون دشواری مراودات بانکی، عدم وجود زیرساخت مناسب حملونقل، وجود رقبای منطقهای و جهانی چابک، ضعف بستهبندی مناسب کالاها و فقدان تناسب قوانین گمرکی دو کشور اشاره کرد.»
عدم شناخت بازارها با قوانین کار و مالیات روسیه، فقدان کنسرسیوم صادراتی کارآمد، بازاریابی غیرهدفمند، اندازه نامتقارن اقتصادی، نوسان قیمت نفت، تمرکز توزیع کالاها به چند شهر بزرگ روسیه، رقابت منفی میان صادرکنندگان ایرانی، بازار رقابتی بسیار شدید، سنتی بودن شیوه مبادله کالا و حضور کمرنگ صادرکنندگان ایرانی در نمایشگاههای روسیه از دیگر موانع اقتصادی در این زمینه محسوب میشوند. از منظر فرهنگی هم عمده مشکلات رصدشده به فرهنگ مصرفی روسیه برمیگردد که ترجیح مصرفکنندگان روس به کالاهای باکیفیت، تاکید روسها بر استفاده از زبان بومی و عدم آشنایی با سایر زبانها، عدم آشنایی با فرهنگ کسبوکار و بروکراسی اداری در روسیه را شامل میشود.
برخی از چالشها هم مربوط به مسائل اقتصادی بوده و شامل مواردی مانند دشواری مراودات بانکی، عدم وجود زیرساختهای مناسب حملونقل، وجود رقبای منطقهای و جهانی، عدم تناسب قوانین گمرکی دو کشور، عدم شناخت بازارهای روسیه، عدم آشنایی با قوانین کار و مالیات روسیه، اندازه نامتقارن اقتصادی، سنتی بودن شیوه مبادله کالا و بازاریابی غیرهدفمند است. علاوه بر این مسائل چالشهای سیاسی مانند مشکلات در زمینه صدور روادید، فشار کشورهای ثالث و همچنین عدم پیگیری مفاد تفاهمنامهها در گسترش روابط اقتصادی موثر بودهاند.