آسیه فروردین، پژوهشگر: چالشهای فروش آنلاین دارو به دلیل ماهیت آن، یعنی سروکار داشتن با سلامت شهروندان در همهجای دنیا مطرح است و مختص ایران نیست. با این حال گزارشهای منتشرشده از تجربیات جهانی بیانگر رشد داروخانههای آنلاین و فروش اینترنتی دارو با وجود محدودیتها و تبعات آن در کشورهای مختلف دنیاست. بهرهمندی از الگوهای بینالمللی و راهکارهای توسعه تجارت الکترونیک در عرصه توزیع دارو افقهای تازهای را پیشروی سیاستگذاران نظام سلامت ایران باز میکند. طبق یک نظرسنجی معتبر بینالمللی در سهماهه دوم سال 2023، سوئد با 45 درصد بالاترین درصد خریداران محصولات دارویی بهصورت آنلاین را داراست. آمریکا با 32 درصد و یونان با 31 درصد در رتبههای بعدی قرار دارند. همچنین برآوردها نشان میدهد ضریب نفوذ جهانی کاربران داروخانه آنلاین، از 21.54 درصد در سال 2022، به 27 درصد تا سال 2026 میرسد.
بازار جهانی دارو: کدام کشورها بیشترین سهم را دارند؟
صنعت داروسازی در طول زمان با پیشرفتهای تحقیقاتی و فناوری، به میزان قابلتوجهی تکامل پیدا کرده است. یکی از این جنبهها الکترونیکی شدن نسخهها و سپس عرضه اینترنتی دارو توسط داروخانهها و سکوهاست. این امر تجارت دارو را به صنعتی چندمیلیارد دلاری تبدیل کرده است. قبل از بررسی وضعیت سهم بازار فروش اینترنتی دارو، مطالعه رشد بازار جهانی دارو و ارزش فروش آن بهطور کلان فارغ از تاثیرات فناوریهای نوظهور قابلتوجه است.
گزارش وبسایت معتبر Statista، نشان میدهد بازار جهانی دارو در سال های اخیر رشد قابلتوجهی را تجربه کرده است. برای سال 2022، حجم کل بازار دارویی جهان 1.48 تریلیون دلار برآورد شد. این رقم بیانگر افزایش جزئی نسبت به سال 2021 است که ارزش بازار آن 1.42 تریلیون دلار بود. ارزش بازار جهانی دارو در پایان سال 2020 نیز حدود 1.27 تریلیون دلار بوده است. طبق رتبهبندی بازار داروسازی IQVIA ویژه سال 2020، ایالاتمتحده بزرگترین و اولین بازار دارویی جهان را در اختیار دارد و سپس چین، ژاپن، آلمان و فرانسه، در ردیفهای دوم تا پنجم قرار دارند. جدولی که در انتهای مطلب آمده است، بیانگر 10 بازار برتر صنعت دارو در دنیا و ارزش فروش آنهاست.
بعد از آمریکا و سایر کشورهای موفق در صنعت دارو، گروه بازارهای نوظهور قرار دارند که کشورهایی با درآمد متوسط و پایین، مانند برزیل، هند، روسیه، کلمبیا و مصر را شامل میشوند. با وجود افزایش درآمد در سطح جهان، منطقه آمریکایلاتین کمترین سهم را از درآمدهای بازار جهانی دارو به خود اختصاص داده است. همچنین ارزش صنعت داروی آسیا و اقیانوسیه که 81.93 میلیارد دلار است، طبق پیشبینیها تا سال 2027 به رقم 122.28 میلیارد دلار میرسد.
افزایش تقاضا برای داروخانههای آنلاین در دنیا
برآوردها بیانگر رشد صنعت دارو با توجه به توسعه و ارزش فروش فعلی آن در سالهای آینده است. در دسترس بودن داروهای ویژه بیماریهای صعبالعلاج، گسترش روزافزون بیماریها و رشد جمعیت سالمند که نیاز به دارو را تشدید میکند و افزایش تقاضا برای داروخانههای آنلاین جنبههای مختلف رشد صنعت دارو در آینده را تشکیل میدهند.
مدل کسبوکار داروخانه الکترونیکی انقلابی در نحوه خرید و استفاده از داروهای تجویزی ایجاد کرده است. افراد بهسادگی با سفارش آنلاین داروهای خود یا ارسال نسخه الکترونیکی توسط پزشکان میتوانند سفارش خود را تحویل بگیرند. این امر به جلوگیری از خطاهای دارویی کمک میکند و سلامت بیمار را تضمین میکند. این شیوه به عنوان روش جایگزین دسترسی به دارو بهسرعت محبوبیت پیدا کرد زیرا بیماران بیشتری بهراحتی آن پی بردند و بهطور موثر جایگزین اتکا به داروخانههای سنتی شد. طبق گزارشها، ضریب نفوذ جهانی کاربران داروخانه آنلاین در سال 2022، حدود 21.54 درصد بوده و انتظار میرود تا سال 2026 از 27 درصد عبور کند که این امر یک شاهکار بزرگ برای داروخانههای الکترونیکی است. یکی از دلایل استقبال مردم از داروخانههای آنلاین سهولت دسترسی است. تجارت الکترونیک امکاناتی مانند تحویل دارو در منزل خصوصا برای افراد مسن یا نسخههای دورهای را ممکن میسازد. از سوی دیگر خرید آنلاین داروها حفظ حریم خصوصی و تجربه خرید یکپارچه را تضمین میکند. علاوه بر اینها سیستم تحویل سریع، انعطافپذیری، صرفهجویی در هزینه و زمان و راهنمایی برخط بیمار از فواید فروش اینترنتی دارو و از جمله عواملی است که افراد بیشتری را به خرید آنلاین آن تشویق میکند. تجارت الکترونیک نگاهها به صنعت دارو را تغییر داده است؛ چرا که دیگر نیازی نیست که بیمار در صفهای طولانی داروخانهها معطل بماند.
رشدخریدآنلاین دارو در جهان
آمارها بیانگر افزایش تدریجی خرید آنلاین محصولات دارویی در جهان است. گزارش استاتیستا، سهم مصرفکنندگانی که محصولات دارویی را بهصورت آنلاین در سهماهه دوم 2023 خریداری کردهاند، بررسی کرده است. براساس یک نظرسنجی جهانی که در سهماهه دوم سال 2023 با جامعه آماری 19 هزار و 293 نفر انجام شد سوئد با 45 درصد، بالاترین آمار مصرفکنندگانی را دارد که محصولات دارویی را بهصورت آنلاین خریداری میکنند. ایالاتمتحده و یونان نیز به ترتیب با 32 و 31 درصد پاسخگویان که از خرید محصولات دارویی بهصورت آنلاین در همین دوره خبر داده بودند در رتبههای بعدی قرار گرفتند. در انتهای مطلب آمار فروش اینترنتی دارو در برخی کشورها درج شده است.
طبق همین نظرسنجی، طی سهماهه اول سال 2023، سوئد با 39 درصد در بین مردان و 54 درصد در بین زنان بالاترین حجم خرید آنلاین محصولات دارویی را دارد. تقریبا در تمام 18 کشور مورد بررسی درصد مصرفکنندگان زن که محصولات دارویی را بهصورت آنلاین خریداری میکنند از مردان بیشتر است. مطالعه جهانی Convert Group نیز نشان میدهد بیش از 13.6 میلیارد بازدید آنلاین در داروخانههای الکترونیکی در 89 کشور در سال 2022 ثبت شده است. از طرفی 47 کشور از 89 کشوری که توزیع اینترنتی دارو دارند هماکنون داروهای نسخهای را نیز بهصورت آنلاین میفروشند. نرخ رشد سالانه 8.1 درصدی در بازدیدهای آنلاین در حال ثبت است. مشتریان هنوز هم سه سال پس از کووید 19، بهصورت آنلاین خرید میکنند و هیچ نشانهای از کاهش سرعت دیده نمیشود. براساس گزارش معاونت سیاستگذاری وزارت اقتصاد درباره وضعیت عرضه اینترنتی دارو در ایران و تجربیات بینالمللی، تا سال ۲۰۲۰، حدود 25 درصد کشورهای دنیا (بیش از ۴۷ کشور)، فروش اینترنتی داروهای نسخهای را مجاز دانستهاند. همچنین طبق برآوردها، سهم بازار فروش اینترنتی دارو نسبت به کل بازار بهخاطر تاثیرات مثبت توزیع آنلاین دارو مانند صرفهجویی در هزینهها و افزایش رفاه، تا سال ۲۰۳۰، رشد 250 درصدی یا ۲.۵ برابری خواهد داشت.
چالشها و راهکارهای فروش اینترنتی دارو
البته وقتی صحبت از فروش داروهای بدون نسخه به میان میآید، اکثر دولتها و بازارها محدودیتهایی دارند، زیرا ممکن است چندین خردهفروش غیرمجاز داروها را بهصورت آنلاین با قیمت پایین بفروشند. این محصولات دارویی اعم از تقلبی، تاریخ انقضا گذشته و... میتواند بهطور بالقوه برای سلامت بیماران خطرناک باشد. دخالت دولت و الزامات فروش آنلاین داروها برخی از محدودیتها در حوزه خردهفروشی آنلاین دارو است. دولتها و نهادهای نظارتی در جهان برای جلوگیری از گردش داروهای تاریخمصرفگذشته، رقیقشده یا تقلبی استانداردهایی را برای نظارت بر محصولات فروختهشده توسط داروخانهها و بازارهای آنلاین تعیین کردهاند. در بیشتر موارد پلتفرمهای خردهفروشی آنلاین بدون مجوز FDA (سازمان غذا و دارو)، نمیتوانند داروها را بهطور قانونی بهصورت آنلاین بفروشند. چند سال قبل سازمان غذاودارو به Shopee Philippines و Lazada در فیلیپین دستور داد فروش آنلاین داروها را متوقف کنند زیرا مجوز لازم را نداشتند. در این رابطه، شرکتهای دارویی که به دنبال فروش محصولات غیرپزشکی از طریق بازارهای آنلاین بودند (از جمله Lazada، Amazon یا Shopee) باید سیاستهای محصولات ممنوعه و کنترلشده کشور خود را دنبال و مشخص کنند که کدام محصولات را میتوانند بفروشند. نکته دیگر الزامات یا پیشنیازهای فروش آنلاین داروهاست. توزیعکنندگان دارویی که علاقهمند به فروش از طریق داروخانههای آنلاین یا راهاندازی داروخانه الکترونیکی هستند به مواردی مانند داروخانه فیزیکی، مجوز فروشی اینترنتی دارو، داروساز فعال، امکانات ارسال مطمئن و سالم نیز نیاز دارند. البته این پیشنیازها از کشوری به کشور دیگر متفاوت است اما در سطح جهانی داروخانههای الکترونیکی باید ثبت شوند، داروساز باید دارای مجوز باشد و ظرفیت جمعآوری نسخه از بیماران برای فروش داروهای نسخهای را داشته باشد. همچنین هنگام فروش داروهای بدون نسخه (OTC) داشتن مجوز مناسب توسط کسبوکار ضروری است.
نهادهای نظارتی داروخانههای الکترونیکی: انگلیس، سنگاپور و مالزی
انگلیس: در بریتانیا داروخانههای آنلاین میتوانند در شورای عمومی داروسازی ثبتنام و نشانواره GPhC را در وبسایت خود منتشر کنند تا مشخص شود جزء داروخانههای آنلاین قانونی هستند که داروهای اصلی را میفروشند. مصرفکنندگان میتوانند اصالت GPhC را بررسی کنند تا ببینند آیا یک داروخانه آنلاین از نظر قانونی و مجاز به فروش دارو است یا خیر.
سنگاپور: در سنگاپور اداره علوم بهداشتی این کشور فروش داروها را از طریق داروخانه الکترونیکی مستقیما برای بیمار تنظیم کرده و الزامات و استانداردهایی را که داروخانههای الکترونیکی باید رعایت کنند تعیین میکند.
مالزی: در مالزی وزارت بهداشت این کشور بر فروش داروها در پلتفرمهای آفلاین و آنلاین نظارت میکند. داروهای نسخهای را نمیتوان بهصورت آنلاین در مالزی فروخت. فقط داروهایی که در ردیفهای بدون نسخه طبقهبندی میشوند، قابل فروش هستند.
کار نشد ندارد
تجربیات کشورهای مختلف دنیا در حوزه فروش اینترنتی دارو نشان میدهد آنها هم چالشها و محدودیتهای خاص خود را دارند و تبعات ناشی از عرضه آنلاین دارو، مانند خطرات داروهای تاریخمصرفگذشته، تقلبی و...، برای سایر نقاط دنیا نیز مطرح است اما با ایجاد زیرساختهای مناسب و نظارت دقیق بر داروخانههای آنلاین و پلتفرمهای اینترنتی، تهدیدها را به فرصتها تبدیل کرده و توسعه نظام سلامت را با سرعت و سهولت در عرصه فروش الکترونیکی دارو پیش میبرند.
با این همه در ایران با وجود گذشت سالها وزارت بهداشت و سازمان غذاودارو به عنوان متولی اصلی سلامت و دارو به بهانه لزوم بسترسازی، توسعه زیرساختها، تدوین آییننامهها و دستورالعملها و مهمتر از همه ترس از پیامدهای فروش اینترنتی دارو بر نظام سلامت این موضوع مهم را به تاخیر میاندازند. اگر انواع محدودیتها و مقاومتها در برابر ابزارهای فناورانه جواب میداد ارزش اسمی معاملات تجارت الکترونیک در ششماهه اول امسال، 1345 هزار میلیارد تومان با رشد 75 درصدی نسبت به سال گدشته نبود. دارو یک محصول کسبوکاری به معنای عام نیست اما توقف و تعلل توزیع و فروش اینترنتی آن به بهانه حساسیت موضوع در نظام سلامت نیز چاره کار نیست بلکه بایستی از تجربیات موفق دنیا الگو بگیریم. البته بانک ثبت اطلاعات دارویی در چند ماه اخیر و الکترونیکی شدن نسخهها تلاشی برای ارائه خدمات نظام سلامت و از جمله دارو در این باره بود. در این بین آنچه در وهله اول بدیهی و مستلزم است بهبود دسترسی مردم به داروخانههای الکترونیک و بهبود زیرساختهای فناورانه است. اگر قرار است از داروخانههای الکترونیک دنیا الگو بگیریم باید در ابتدا زیرساختهای ارتباطیمان اصلاح و بهبود شوند.