علی محمدپور، فعال حوزه چاپ و نشر: کاغذ قدیمیترین ابزاری است که بشر توانسته روی آن افکار و آثارش را ثبت کند؛ البته از لوحهای گلی و سنگی اگر بگذریم. کاغذ وزن کمی دارد، تولیدش راحت است؛ و از هزاران سال قبل چهره اصلی نامهها و کتابها و نقاشیها شده است. کاغذ کهنترین و البته زیباترین چهره آثار و اندیشههای بشر بوده و هنوز هم هست. البته عامل اصلی توسعه نشر و کتاب، کاغذ نبوده است. دستگاههای چاپ که اختراع شدند دنیای کتاب متحول شد. تا قبل از آن روی کاغذها با دست مینوشتند و با دست تکثیر میکردند. اما دستگاههای چاپ که آمدند دنیای کتاب متحول شد. دستگاههای افست و دیجیتال که آمدند نشر تبدیل به یک صنعت شد. ماده مصرفی اصلی تمام اینها کاغذ بود. به همان روش کهن مرکب روی کاغذ میآمد اما سرعت و کیفیت چاپ آنقدر رشد کرد که حالا در ایران ما بهجای سالی 100 یا 500 عنوان کتاب سالی 100 هزار عنوان کتاب منتشر میشود. تغییرات فناورانه در حوزه دستگاههای چاپ عامل اصلی توسعه نشر کتاب در دنیا بوده؛ درحالیکه فناوریهای مربوط به کاغذ تغییر خیلی اندکی داشتند، ولی همان اندک هم دانش و تجهیزات پیچیدهای پشت سرش داشته است. این پیچیدگی در آن حد است که ما هنوز نمیتوانیم کاغذ گلاسه در ایران تولید کنیم. هنوز نمیتوانیم کاغذهای مرغوب تحریر را تولید کنیم و یا تولید کاغذهای بالکی دارای فرایند متفاوتی از تولید کاغذهای معمول است و طبیعتا با واردات آن را تأمین میکنیم. جدیدترین تغییرات فناورانه که در عرصه نشر ایجاد شده است ورود فناوریهای دیجیتال به این حوزه است. این فناوریها رقیب اصلی کاغذ در صنعت نشر بودند. همان متن و تکست قرار بود روی نمایشگرهای دیجیتال نمایش داده شود و روی این نمایشگرها فروخته شود. دیگر نیاز به چاپ و کاغذ و فیزیک کالا نبود. در ابتدا تصور میشد که این تغییرات تکنولوژیک خیلی سریع کتابهای چاپی را حذف کند و جای چاپ کتاب را بگیرد و کتابها بهصورت الکترونیکی عرضه شوند. اما اینطور نشد. در کشوری مثل آمریکا این فناوریهای جدید توانستند تا 35 درصد رشد کنند و 35 درصد بازار کتاب را کتابهای دیجیتال و غیرفیزیکی پر کنند. این تغییرات در ایران بین پنج تا هفت درصد بوده است. البته این رشد ادامه دارد اما نه با آن سرعتی که پیشبینی میشد. نگاه به آمارهای جهانی مصرف کاغذ هم نشان میدهد که میزان مصرف کاغذ در دنیا کمتر شده است؛ بهخصوص برای مصرف کتاب در قالب کاغذ تحریر روند کاهشی را نشان میدهد. ولی این کاهش بسیار کند است. البته یک روز شدت خواهد گرفت آنهم زمانی که تکنولوژی بتواند در قالب کاغذهای الکترونیک کتاب چاپی فیزیکی را شبیهسازی کند. یعنی شما وسیلهای را در دست داشته باشید که عین کتاب چاپی باشد و حس و حال آن را داشته باشد اما محدودیتهای کتاب چاپی را نداشته باشد. روی یک کتاب الکترونیک فیزیکی بتوانید هزاران کتاب را شبیهسازی کنید. با این ابزارها هنوز فاصله داریم و فراگیر شدنشان ممکن است ده سالی طول بکشد. هنوز هم کاغذ بازیگر اصلی بازار کتاب در ایران است. در دولت سیزدهم تلاش زیادی شده است که تولید کاغذ در ایران به حدی برسد که بخشی از نیاز داخل را خودکفا کند. کیفیت کاغذهای تولید داخل امکان خودکفا کردن کتابهای آموزشی و درسی و مصرفی را دارد. کتابهایی که طول عمر زیادی قرار نیست داشته باشد و به خاطر تغییرات شیمایی کاغذ بعد از چند سال کتاب را باید دور انداخت. از طرف دیگر نیاز 250 هزار تنی کشور با تولید 80 هزار تنی در داخل تناسبی ندارد و ما را وادار میکند که بیش از دوسوم کاغذ مورد نیاز در کشورمان را همچنان وارد کنیم. ولی از همه مهمتر انواع کاغذ است که هرکدام در جایی کاربرد دارد و امکان تولیدش را در داخل نداریم. کاغذ گلاسه برای جلد کتابهای استفاده میشود. متن کتابهای کودک هم عمدتا با کاغذ گلاسه تولید میشود. طبیعتا تمام کاغذ گلاسه موردنیاز در کشورمان باید وارد شود. کاغذهای خاص بسیار متنوعی هم هست که در صنعت تبلیغات کاربرد دارد که آنها هم باید وارد شوند. کاغذ سبک بالکی که بیشتر در کتابهای رمان استفاده میشود جزء موارد وارداتی است. در خبرها میخوانیم که دولت تلاش میکند در تولید کاغذ خودکفا شویم. این خودکفایی با ظرفیتهای تولیدی و تجهیزاتی که میبینیم فعلا ممکن نیست. البته ظرفیت جنگلهای ما هم به گونهای نیست که اجازه این خودکفایی را بدهد و با خودکفایی در این حوزه آسیبهای بزرگی به محیطزیست و جنگلهای کشورمان وارد میکنیم. ولی اینکه در حوزههای استراتژیک مثل کتابهای درسی به گونهای خودکفا باشیم که عواملی مثل تحریمها باعث اخلال در شبکه آموزش کشور نشود تصمیمی معقول است. مصرف کتاب بهصورت الکترونیک در کشورمان با کشورهای پیشرفته فاصله زیادی دارد. دولت در این حوزه برنامه و ایدهای ندارد. یعنی یکی از راههای خودکفایی در کاغذ افزایش مصرف کتاب الکترونیک است که وابستگی به کاغذ و ارز ندارد. عدم ورود دولت به این حوزه این شائبه را ایجاد میکند که هدف کاهش وابستگی به واردات نیست و یا برنامه کلانی وجود ندارد. با همه اینها هنوز هم کاغذ زیباترین شکل کتاب است. بااینکه نسبت کاغذ به قیمت پشت جلد کتاب در ایران بالاتر از استانداردهای جهانی است اما عادت عمومی کتابخوانها به استفاده راحتتر از کتاب چاپی باعث میشود غیر از کتاب صوتی که شکل جدیدی از کتاب است و دستگاههای کتابخوان با جوهر الکترونیک (که در ایران توسعه نداشته و در کشورهای پیشرفته توسعه زیادی داشته است، مثل دستگاههای کیندل) تا سالهای سال ما کتاب را با کاغذ بخوانیم و خواهیم دید رفاقت کتاب و کاغذ تمام نخواهد شد.