فاطمه بریمانی ورندی، خبرنگار گروه سیاست:«اسامی نمایندگانی که در رایگیری شرکت نمیکنند را منتشر کنید.» جمله قالیباف خطاب به انفورماتیک مجلس در واکنش به عدم رایدهی 65 نفر از نمایندگان به اصل مادهای بود که روز گذشته در صحن مجلس به رایگیری گذاشته شد. البته این اولین باری نیست که رئیس مجلس به نمایندگانی که در تصویب لوایح و طرحها مشارکت نمیکنند تذکر میدهد. حدود یکسال از زمانی که او نسبت به این انفعال حساس شد، گذشته اما هنوز این تذکرات راه به جایی نبرده است. بررسی سابقه این تذکرات به خرداد ماه سال گذشته بازمیگردد. بیستونهم خرداد سال 1401 طی فاصله زمانی کمتر از یک ماه رئیس مجلس بار دیگر نسبت به عدم رایدهی نمایندگان اعتراض کرد. قالیباف مکررا از نمایندگان خواست تا اهتمام بیشتری نسبت به این مساله داشته باشند. اما تکرار این جملات در یک سال بعد، هفتم خرداد سال 1402 حاکی از آن است که جدیتی پشت تهدید قالیباف نبود؛ به همین دلیل نیز راه به جایی نبرد. رئیس مجلس بیشتر از یکسال است که از عدم مشارکت حدودا 40 تا 70 نفر از نمایندگان مجلس حرف زده و تذکر میدهد اما باز هم در تمام جلسات حدود 40 نفری هستند که در رایگیریها شرکت نمیکنند. در ادامه به بررسی برخی از اموری پرداختهایم که گاهی نمایندگان با ارجح دانستن آن نسبت وظیفه قانونگذاری، از انجام این وظیفه اجتناب کردهاند.
موبایل ممنوع
سرگرم بودن نمایندگان با تلفنهای همراهشان میتواند یکی از غیرقابل توجیهترین مسائل برای عدم مشارکت در رایگیری باشد. اگر نمایندهای در مجلس حین برگزاری رایگیری به دلیل مشغولیتی بیاهمیت مشارکت نداشته باشد، هیچ توجیهی ندارد. بهویژه اگر آن مشغله استفاده از اندک فرصت نمایندگی ملت به نفع بالا بردن امتیاز بازیهای موبایل باشد.
تلاش برای رای آوردن و رای ندادن
درگیر شدن به مشغلههای انتخاباتی در سال پایانی مجلس یکی از آفتهایی است که باعث میشود نمایندگان، بسیاری از وظایف خود را قربانی رقابتهای انتخاباتی و کسب رای مجدد کنند. این مدل مشغولیت را بهطور مصداقی در ماجرای استیضاح وزیر صمت شاهد بودیم. بعد از آنکه رای به صلاحیت یا عدم صلاحیت فاطمیامین داده شد، برخی نمایندگان ترجیح دادند به جای اینکه در رایگیری برای طرحهای مختلف مشارکت کنند، با حضور در جایگاه هیاترئیسه تصویری غرورآفرین از خود بهعنوان نمایندهای که رای به عدم اعتماد وزیر صمت داده بر صفحه تلویزیون برجای بگذارند. تصویری که برای ثبتش اگر دغدغه انتخاباتی نداشته باشند نهایتا برای کاهش فشارهای افکار عمومی کاربرد دارد. یعنی عملا نمایندگانی در تصویب قانون از مشارکت در رایگیری استنکاف میورزند، همت خود را بر رایآوری در انتخابات گمارده تا وارد مجلس شده و احتمالا مجددا چرخه رای ندادن و تلاش برای کسب رای در دورههای آتی را تکرار کنند. رهبر انقلاب نیز با اشاره به همین آسیب در دیدار اخیر با نمایندگان مجلس یکی از گرفتاریهای کشور را سال آخر مجلس توصیف کرده و با برحذر داشتن نمایندگان از وجاهتطلبی، به نمایندگان توصیه کردند تا کارهای بر زمین مانده را تکمیل کنند.
تنها توجیه منطقی
طبعا نمیتوان انتظار داشت نمایندگان مجلس تمام جلسات را بهطور کامل حضور داشته باشند؛ چراکه نماینده علاوهبر شأن قانونگذاری، شأن نظارتی نیز دارد که بخش اعظمی از نظارت را نیز باید به حوزه انتخابیه خود معطوف کند. سرکشی به حوزه انتخابیه و تلاش برای رفع مشکلات مردم ایجاب میکند برخی از جلسات را غیبت کند که این غیبت طبعا در میزان مشارکت در رایدهی نیز اثرگذار است. آنچه اما محل انتقاد است این است که تعداد غیبتهای نماینده در جلسه صحن و رایگیریها به حد نامعقول و غیرقابل توجیه برسد. مهمترین انتقاد در مورد غیبت در رایگیری، نمایندگانی را خطاب قرار داده که ضمن حضور در مجلس از رای دهی اجتناب کرده و گاها آمار عدم مشارکت را تا چند ده نفر از نمایندگان حاضر بالا میبرند.
راهحل جلوگیری از بیمسئولیتی
اول خرداد سال 1401 قالیباف در صحن علنی اعلام کرد که 65 نفر در رایگیری به اصل ماده قانون مورد نظر، شرکت نکردند. پس از تهدید اینکه اسامی را اعلام خواهد کرد، تنها به نامهای آقایان رشیدیکوچی و نجابت نمایندگان حوزه انتخابیه استان فارس بسنده کرد. اعلام همین دو اسم هم اعتراض نمایندگان را برانگیخت و نهایتا با گفتن اینکه «به هر حال 50 نفر رای ندادند» اتمام جلسه را اعلام کرد. بیستونهم خرداد همان سال، یعنی با گذشت کمتر از یک ماه از تذکر قبلی، 55 نفر از نمایندگان در رایگیری اصل ماده 11 طرح اصلاح قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری، شرکت نکردند. نکته جالب توجه این است که رئیس مجلس اعلام میکند تا پایان هفته لیست افرادی که مشارکت ندارند، منتشر خواهد شد و حالا سیصدوشصتوچند روز از وعده یک هفتهای قالیباف گذشته و هنوز لیستی که نشان دهد دقیقا کدام نماینده نسبت به کدام طرح بیاعتنا بوده، منتشر نشده است. با وجود تذکراتی که از سال گذشته شروع شده، هفتم خرداد وقتی اصل گزارش کمیسیون درخصوص ماده 14 با اصلاحاتش به رای گذاشته شد، حدودا 60 نفر رای ندادند و پس از تهدید مجدد رئیس مجلس این تعداد به 40 نفر رسید. یعنی 20 نفر از نمایندگان در مجلس حضور داشتند اما پیش از تهدید، رای ندادند تا نشان دهند نه به خاطر عمل به وظیفه بلکه صرفا برای حفظ وجاهت خود در انظار عمومی حاضر به رایدهی شدهاند. آخرین تهدید قالیباف مبنیبر انتشار اسمی نیز به روز یکشنبه برمیگردد. او در واکنش به عدم مشارکت 65 نفر از نمایندگان در رایگیری از مرکز انفورماتیک مجلس دستور داد تا اسامی این افراد را در سایت قرار دهند و اعلام کرد حتی برای این کار نیاز به دستور مجدد او هم نیست. دستوری که هنوز اجرایی نشده و هیچ بعید نیست که این خواست قالیباف هم مانند باقی تذکرات یک سال گذشته به «هیچ» ختم شود. سوال اینجاست که آیا واقعا انتشار لیست اسامی برای رئیس مجلس کار دشواری است؟ اگر رئیس مجلس تصمیم به ایجاد نظم در فرآیند قانونگذاری را دارد بهتر است این اقدام را هرچه سریعتر انجام دهد؛ قبل از آنکه آخرین سال فعالیت مجلس تحت امرش نیز پایان یابد.
لیستی که حق مردم است
حق مردم هر شهری این است که نسبت به عملکرد نماینده انتخابیشان آگاهی داشته باشند. اعلام لیست نمایندگانی که مشارکت در رایگیریها ندارند حتی از طرح شفافیت آرایی که تعدادی از نمایندگان نخواستند اجرا شود، یک پله پایینتر است. اگر دانستن رای نماینده برای مردم آثار مخربی درپی داشت یا محرمانه تلقی میشد، حداقل میتوان لیستی منتشر کرد تا مشخص شود کدام نماینده توجه کمتری به انجام وظیفه اصلیاش دارد. زمان انتخابات مجلس شورا که نزدیک شود، همه نامزدهای انتخاباتی با وعده و وعیدهای مختلف تلاش میکنند تا اثبات کنند لیاقت بیشتری برای پیگیری مطالبات مردمی و تشخیص مسائل قانونی کشور دارند اما بعد از انتخاب شدن، برخی از نمایندگان حتی وقتی که در مجلس حضور دارند، نسبت به موضوع جلسات کمتوجه هستند. با توجه به اینکه احتمال کاندیداتوری مجدد بسیاری از نمایندگان فعلی در دورههای بعدی انتخاباتی هم وجود دارد، حق رایدهندگان این است که بدانند کاندیدایی که قرار است مجددا راهی بهارستان شود آیا تا پیش از این، اصلیترین وظیفهاش یعنی مشارکت در فرآیند قانونگذاری را به درستی انجام داده یا نه.
تقبیح و توجیه انفعال نمایندگان
تهدید رئیس مجلس مبنیبر انتشار لیست نمایندگانی که در رایگیری برخی طرحها مشارکت ندارند، اتفاق جدیدی نبود. در یک سال اخیر بارها پیش آمده که نمایندگان مجلس به قدری نسبت به رایگیری در مورد طرحها و لوایح مختلف بیتوجه بودهاند که آمار نمایندگان حاضر در صحن و غایب در رایگیری به چندده نفر رسیده است. در واکنش به این اتفاق، همواره رئیس مجلس تذکراتی به نمایندگان داده و تهدید کرده اگر این موضوع تکرار شود، لیستی از نمایندگان منفعل تهیه و منتشر خواهد شد. اما این تهدیدات راه به جایی نبرد و طی این یک سال، حتی لیستی هم منتشر نشد. برای بررسی دلایل این انفعال و فهم اینکه نمایندگان چه مشغولیتی در مجلس دارند که آنها را از اصلیترین وظیفهشان باز میدارد، با دو نفر از نمایندگان به گفتوگو پرداخته و نظر آنها در رابطه با عدم مشارکت همکارانشان را جویا شدهایم.
زهرا شیخی، نماینده مردم اصفهان در گفتوگو با «فرهیختگان» دیدگاه خود درباره این اتفاق را اینگونه مطرح میکند: «وظیفه اصلی نمایندگان که انتخاب و وارد مجلس میشوند، قانونگذاری و تصمیمگیری در رابطه با قوانین است. آنها این تصمیمگیری را در قالب رای مثبت، منفی یا ممتنع خود نسبت به موضوع اعلام میکنند.» شیخی به این نکته اشاره میکند که روند کار در مجلس همواره همینطور بوده و ادامه میدهد: «علاوهبر اصل موادی که به رای گذاشته میشود، پیشنهاداتی مطرح شده که موافقان و مخالفان در رابطه با آن، صحبت میکنند و برای تمام این موارد، رای گرفته میشود. مگر اینکه چیزی خلاف قانون باشد، نمایندهای پیشنهاد خود را پس بگیرد یا موضوع قابلیت طرح شدن نداشته باشد. تنها در این صورت ممکن است رایگیری انجام نشود. وقتی هم که رایگیری انجام شد، قاعدتا نمایندگان باید اعلام نظر کنند.»
شیخی موافقت با تذکرات قالیباف برای مشارکت بیشتر نمایندگان را اینگونه ابراز میدارد: «بالاخره رئیس مجلس بهعنوان کسی که ما انتخاب کردیم تا امور داخلی مجلس را سر و سامان دهد و نظم را برقرار کند، باید در مقابل این عدم مشارکت عکسالعمل نشان دهد و اتفاقا اعلام کرد که اسامی نمایندگانی که مشارکت ندارند هم منتشر شود. به نظر این دفعه دستور جدی بود. بهنظرم پیشنهاد خوبی است.»
نماینده مردم اصفهان درباره علت عدم مشارکت نمایندگانی که در مجلس حضور دارند گفت: «ممکن است حین رایگیری برخی طرحها، وزیر یا معاون وزیر در صحن حاضر باشند. در این شرایط برخی نمایندگان از طریق آنها پیگیر مطالبات مردم و مشکلاتشان هستند. به همین دلیل ممکن است این مشغولیت باعث شود که نتوانند در لحظه، رای خود را نسبت به قانونی که مطرح شده، اعلام کنند. این هم نمیتواند دلیل قانعکنندهای برای عدم مشارکت نمایندگان باشد؛ چراکه در موقعیت رای دادن به قوانین، همه آنها موظفند تا نسبت به چیزی که به رای گذاشته شده، نظرشان را بدهند. برای نمایندگان عدم مشارکت، اصلا قابل توجیه نیست مگر اینکه در صحن علنی حضور نداشته باشند.»
آنچه شیخی در مورد لزوم مشارکت نمایندگان میگوید نظر یوسف داودی دیگر نمایندهای که به سراغ او رفتیم نیز هست. داوودی نظرش را درباره این موضوع را اینطور شرح داد: «اصولا باید مشارکت قوی در کلیه رایگیریها چه درمورد انتخاباتی که در مجلس برگزار میشود و چه طرحها و لوایح صورت گیرد. همچنین طبق آییننامه هم برای تصویب نهایی، این آرا باید به حد نصاب برسند. پس رای همه ما مهم است. اگر این رایدهی اتفاق نیفتد، ممکن است تذکراتی هم از جانب هیاترئیسه داده شود.»
داوودی نیز برای عدم مشارکت نمایندگان استدلالی آورده و دلیل این امر را کوتاه بودن فاصله زمانی مشورت نمایندگان تا اعلام رای دانسته است. او در اینباره میگوید: «همکاری باید بین هیاترئیسه و نمایندگان وجود داشته باشد. این همکاری باعث میشود رئیس مجلس فرصت مجدد به نمایندگان بدهد. اگر کسی هم حاضر باشد و رای ندهد، شاید درخصوص تصمیمگیری تعلل کرده و نمیداند چه رایی بدهد. مواردی هست که زمان کم بوده و نمایندگان فرصت بیشتری نیاز داشتند. البته در این شرایط هم اغلب نمایندگان اعلام میکنند که صبر کنند. با همراهی و زمان بیشتری که از جانب هیات رئیسه داده میشود، مشکل حل خواهد شد و با این همکاری دوطرفه، در آینده انشاءالله شاهد مشارکت بیشتر خواهیم بود.»
نمایندگان هم شفافیت آرا را پیشنهاد میدهند
در هر دو گفتوگو، از نمایندگان خواستیم تا نظرشان راجع به تهدید قالیباف مبنیبر انتشار لیست را اعلام کنند. آیا انتشار این لیست میتواند بر بالا رفتن میزان مشارکت آنها بیفزاید؟ ممکن است همین تهدیدها باعث شود نمایندگان از انفعال خارج شده و نسبت به قوانین و لوایح حساستر باشند؟ هر دو نماینده نظر مثبتی نسبت به تصمیم هیاترئیسه داشتند اما راهکار پیشنهادیشان برای بالا بردن مشارکت و رفع انفعال نمایندگان صرفا اعلام نام کسانی که رای نمیدهند نبود. آنها راهحل جامعتری به نام «طرح شفافیت آرا» را پیشنهاد دادند.
زهرا شیخی در رابطه با تاثیر شفافیت آرا بر جلوگیری از عدم مشارکت بیش از اندازه نمایندگان میگوید: «رئیس و هیاترئیسه حق دارند برای اینکه نظم در صحن برقرار شود، تمهیداتی اتخاذ کنند و هر تصمیمی که بگیرند، ما به آن احترام میگذاریم اما به نظر من بهتر است راهحل بهتری اجرا شود. من و برخی از نمایندگان که تعدادشان کم هم نیست، اعلام کردیم تا رایمان برای مردم شفاف باشد. وقتی شما طرح شفافیت آرا را اجرا کنید، مهمتر از اینکه کدام نماینده رای نداده، مشخص میشود نماینده به چه طرحی چه رایی داده، موافق بوده، مخالف بوده یا ممتنع.»
یوسف داوودی در پاسخ به اینکه آیا انتشار لیست میتواند راهحل خوبی برای بالا بردن مشارکت باشد گفت: «اگر طرح شفافیت آرا اجرا شود، دیگر لازم نیست که لیست نمایندگان به این صورت منتشر شود، آن وقت کاملا مشخص خواهد شد چه نمایندهای رای داده و کدام نماینده رای نمیدهد. اجرای طرح شفافیت جامعتر و بهتر است. این طرح حالا هم به تصویب رسیده اما باید در دستورکار مجلس قرار گیرد و به اجرا دربیاید.»
نظم در سال پایانی
عدم مشارکت را در برخی موارد میتوان به این دلیل دانست که نمایندهای در مجلس حضور ندارد و در حوزه انتخابیه مشغول پیگیری مشکلات مردم است. یا به گفته زهرا شیخی به دلیل پیگیری مصالبات مردمی از وزیر و معاون وزیر نتوانسته رای بدهد. یا به گفته یوسف داوودی بهخاطر نیازمندی به زمان بیشتر برای تصمیمگیری نتواند مشارکت داشته باشد. اما زمانی که میزان عدم مشارکت چندده نفر از حاضران در جلسه را شامل میشود، دیگر نمیتوان آن را توجیه کرد. اولین و اصلیترین وظیفه نمایندگان، قانونگذاری است. پس بیشتر از یک حرف یا تهدید پوچ مبنیبر انتشار لیست نمایندگان منفعل باید دنبال راهحل اساسی بود. راهحلی که نمایندگان مجلس آن را طرح شفافیت آرا میدانند. طرحی که توسط خود نمایندگان کنار گذاشته شده تا حاضران غایب در مجلس از تداوم انفعال خود خرسند باشند. شفافیت آرا فارغ از تاثیر مثبتی که بر افکار عمومی داشته و مردم را از تصمیمات نمایندهشان آگاه میکند، میتواند نظم بیشتری در مجلس برقرار کند. این طرح به رئیس و هیاترئیسه مجلس این فرصت را میدهد تا در سال پایانی عمر خود هرچه بهتر و بیشتر بتوانند بر اعمال نمایندگان نظارت داشته و نظم را در صحن علنی برقرار کنند.