ندا اظهری، مترجم: ‌فین‌تک‌ را به فناوری مالی یا به اصطلاح کاربرد نوآورانه فناوری در ارائه خدمات مالی می‌شناسند که به ویژه با توسعه فناوری، در فضای اقتصادی حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. استفاده از فناوری در این حوزه، خدمات مالی را موثرتر نیز می‌کند. شرکت‌هایی که در زمینه فناوری‌های مالی فعالیت می‌کنند اغلب استارتاپ‌هایی هستند که در حوزه‌های مالی ارائه خدمات می‌کنند. با گسترش استفاده از اینترنت، تلفن‌های هوشمند و اینترنت‌های پرسرعت، فناوری‌های مالی نیز با رشد قابل‌توجهی روبه‌رو شده‌اند و در قالب «فین‌تک» توانسته‌اند در معاملات شخصی و تجاری به کار بیایند. ارزهای دیجیتال نمونه‌ای از فناوری‌های فین‌تک هستند که به ویژه در سال‌های اخیر سر‌و‌صدای زیادی به پا کرده است. در ادامه، گزارشی از وضعیت فعالیت فین‌تک‌های اسلامی ارائه شده است که در کشورهای مختلف دنیا فعالیت می‌کنند.

گزارش جهانی فین‌تک اسلامی 2024-2023 شامل ارائه گزارشی مشارکتی بین «دیناراستاندارد» به عنوان مشاور پیشرو در حوزه مدیریت اقتصاد اسلامی و «الیپسیس» به عنوان مشاور پیشرو در امور مالی دیجیتال اخلاقی و سرمایه‌گذاری است. یافته‌هایی که در این گزارش به آنها اشاره شده شامل سیاستگذاران دولتی، فین‌تک‌های اسلامی و سرمایه‌گذاران در این حوزه با توجه به حجم تخمینی بازار نسبت به حجم معاملات، شاخص معیار در سطح کشور، ایده‌های صنعتی، تجزیه و تحلیل شکاف‌ها و پتانسیل‌ها در زیرمجموعه‌های اصلی و مناطق جغرافیایی است که علاوه بر اینکه برای نخستین بار نگاهی عمیق به 100 فین‌تک اسلامی برجسته دنیا کرده، کل 417 فین‌تک اسلامی دنیا را مدنظر قرار داده است. هدف از این گزارش، تداوم ارائه خدمت به عنوان یک منبع کلیدی جهانی در محک زدن و هدایت برنامه‌های کاربردی نوآورانه و مفید اجتماعی فین‌تک اسلامی در دنیا برای تنظیم‌کننده‌ها، آژانس‌های مالی دولتی، فین‌تک‌های اسلامی و شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر در این فضاست.

شاخص جهانی فین‌تک اسلامی
شاخص GIFT (فین‌تک جهانی اسلامی) تنها شاخص سیستماتیک برای ارزیابی فین‌تک‌های جهانی اسلامی محسوب می‌شود. تعداد کشورهای دنیا با فعالیت فین‌تک رو به رشد است و موقعیت آنها برای تسهیل چنین فعالیت‌هایی مناسب است. درواقع، این شاخص نشان می‌دهد که کدام کشورها برای رشد بازار و اکوسیستم فین‌تک اسلامی در حوزه قدرت وضعیت مناسب‌تری دارند. این شاخص رتبه‌بندی کلی 64 کشور شامل کشورهای OIC (کشورهای همکاری مشترک) و غیر OIC را دربرمی‌گیرد. این کشورها براساس فعالیت‌های موجود در بازار فین‌تک اسلامی، وجود سرمایه مالی اسلامی که به عنوان یک تسهیل‌کننده و عامل رشد فین‌تک محسوب می‌شود، یا به دلیل اهمیت سیستمی آنها برای اکوسیستم جهانی فین‌تک گنجانده شده‌اند -مانند چین و ژاپن- را شامل می‌شود. این شاخص درمجموع 19 شاخص را در پنج گروه مختلف برای هر کشور اعمال کرده است که عبارتند از استعدادها، مقررات، زیرساخت، بازار و اکوسیستم فین‌تک اسلامی و سرمایه. علاوه بر پنج اکوسیستم برتر و قدرتمندی که در این گزارش معرفی شده‌اند، بحرین، پاکستان، قطر و ترکیه نیز دارای اکوسیستم‌هایی هستند که به سرعت در حال رشد هستند. در طبقه‌‌بندی حوزه فعالیت، 224 فین‌تک در حوزه مالی، 103 فین‌تک در حوزه سرمایه‌گذاری، 31 فین‌تک در حوزه حفاظت و در سایر حوزه‌ها نیز 59 فین‌تک فعالیت می‌کنند. پنج زیرگروه برتر نیز شامل 64 فین‌تک در زیرگروه امور مالی جایگزین، 63 فین‌تک در زیرگروه پرداخت، 62 فین‌تک در جمع‌آوری وجوه، 57 فین‌تک در زیرگروه مدیریت آب و هوا و 49 فین‌تک در زیرگروه سپرده و وام فعالیت می‌کنند.

اکوسیستم‌های برتر کجا مستقر هستند؟

بزرگ‌ترین کشورها از نظر حجم معاملات تخمینی شامل عربستان‌سعودی، ایران، مالزی، امارات، اندونزی و کویت می‌شوند. در عین حال، این گزارش، مالزی، عربستان، اندونزی، امارات و انگلیس را به عنوان پنج اکوسیستم برتر فین‌تک‌های اسلامی در جهان عنوان کرده است. در سال گذشته، بازار فین‌تک‌های اسلامی به مسیر رشد خود ادامه داد که توسط جوانان مسلمان با سواد دیجیتال بومی و گرایش به خدمات مالی تقویت شد. کشورهایی چون اندونزی، مالزی و عربستان به عنوان نقاط برتر حضور فین‌تک‌های اسلامی شناسایی شده‌اند که از چهارچوب‌های نظارتی حمایتی و اکوسیستم‌های مالی قدرتمند اسلامی استفاده می‌کنند. پیشرفت‌های فناورانه در مرکز تکامل فین‌تک‌های اسلامی بوده است. فناوری‌های مالی غیرمتمرکز که از بلاک‌چین و قراردادهای هوشمند استفاده می‌کنند، نقش محوری خود را در ایجاد تضمین شفافیت و انطباق با اصول مالی اسلامی انجام داده‌اند. علاوه بر این، هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی نیز برای شخصی‌سازی خدمات مالی و افزایش ارزیابی خطر معرفی می‌شوند. پیشرفت مقررات یک شمشیر دولبه است؛ از یک سو، کشورهای قدرتمند در زمینه فین‌تک‌ها مانند عربستان و مالزی در ایجاد فضاهای مساعد برای فین‌تک‌های اسلامی، ارائه نظارت‌ها و مجوزهای بانکداری دیجیتال نقش داشته‌اند. از سوی دیگر، فقدان دستورالعمل‌های استاندارد جهانی برای فین‌تک‌های اسلامی همچنان چالش‌هایی را ایجاد می‌کند. با وجود این فرصت‌ها، نمی‌توان این بخش را بدون چالش دانست و هنوز هم می‌توان چالش‌هایی را در مسائلی چون اعتماد مشتری، سواد دیجیتال و امنیت سایبری مشاهده کرد. طبق این نظرسنجی‌ها، بعد از سرمایه، مهم‌ترین موانع رشد فین‌تک‌های اسلامی به ترتیب، آموزش مصررف‌کننده و مقررات است. بخش فین‌تک اسلامی برای رشد بیشتر آماده است. از آنجایی که اقتصاد جهانی با بهبودی پس از همه‌گیری و درگیری‌های ژئوپلیتیکی دست و پنجه نرم می‌کند، فرصت قابل توجهی برای فین‌تک اسلامی به منظور کمک به انعطاف‌پذیری اقتصادی و رشد فراگیر وجود دارد. مشارکت بین موسسات مالی سنتی و استارتاپ‌های فین‌تک، همکاری‌های فرامرزی و سرمایه‌گذاری در آموزش مالی حوزه‌های کلیدی هستند که می‌توانند این بخش را رو به جلو هدایت کنند.

81 درصد فین‌تک‌های اسلامی در 10 کشور برتر

آنچه از تجزیه و تحلیل‌ها از 417 فین‌تک دنیا به دست آمده، نشان می‌دهد که از این تعداد فین‌تک، 10 کشور برتر حدود 81 درصد از کل فین‌تک‌های اسلامی را در خود جای داده‌اند و 69 درصد از فین‌تک‌های اسلامی نیز در 5 زیرگروه برتر قرار گرفته‌اند. از نظر تعداد فین‌تک‌ها در طبقه‌بندی کشورها، اندونزی با 65 فین‌تک، مالزی با 57، امارات با 47، عربستان با 43 و انگلیس نیز با 43 فین‌تک در رده اول تا پنجم قرار گرفته‌اند. در این فهرست آمریکا با 20 فین‌تک در رده هفتم قرار گرفته است.

سرمایه؛ بزرگ‌ترین مانع رشد فین‌تک‌ها
بزرگ‌ترین موانع بر سر رشد فین‌تک‌ها شامل سرمایه، آموزش مصرف‌کننده، مقررات، کشف استعدادها و گسترش جغرافیایی است. در این میان، سرمایه و گسترش جغرافیایی نسبت به 2022 افزایش یافته، آموزش مصرف‌کننده کاهش داشته و مقررات و کشف استعدادها نیز بدون تغییر باقی مانده است. از سوی دیگر، در این گزارش بزرگ‌ترین عوامل برای رشد شرکت‌های فین‌تک، باز هم مانند موانع، سرمایه عنوان شده که نسبت به سال 2022 بدون تغییر باقی مانده است. علاوه بر این، گسترش جغرافیایی و مشتریانی هستند که خدمات دریافت نکرده‌اند که هر دو عامل نسبت به سال قبل رشد داشته‌اند. عامل رشد دیگر نیز مقررات هستند که ثابت باقی مانده و کشف استعدادها نیز نسبت به 2022 افت کرده است. شاخص جهانی فین‌تک اسلامی نشان می‌دهد که کشورهای OIC در بین 10 و 20 کشور برتر قرار دارند به‌طوری‌که 5 کشور غیر OIC نیز در فهرست 20 کشور برتر جا خوش کرده‌اند. طبق این شاخص، 7 کشور مالزی، عربستان، اندونزی، امارات، انگلیس، بحرین و کویت از نظر رشد فین‌تک‌ها بدون تغییر نسبت به 2022 باقی مانده‌اند و بالاترین امتیاز شاخص را کسب کرده‌اند. در میان 10 کشور برتر، جایگاه قطر نسبت به قبل بهبود یافته و عمان نیز تلاش کرده و برای اولین بار به جمع 10 کشور برتر این فهرست اضافه شده است. در جمع 20 کشور، کشورهای غیرهمکاری اسلامی بیشترین پیشرفت را در زمینه فین‌تک اسلامی نشان می‌دهند. از نظر امتیاز شاخص‌ها، ایران با امتیاز 37 و کاهش 3 امتیازی نسبت به سال گذشته در رده پانزدهم قرار گرفته که هم‌ردیف با بنگلادش و استرالیاست که رتبه‌های 13 و 14 را به دست آورده‌اند. از سوی دیگر، ایران از نظر امتیاز شاخص‌ها بالاتر از سوئیس و آمریکا قرار گرفته است.

حجم بازار 306 میلیارد دلاری تا 3 سال آینده

براساس تجزیه و تحلیل‌هایی که روی کشورهای سازمان همکاری اسلامی (OIC) انجام شده، کارشناسان اعلام کرده‌اند که اندازه بازار جهانی حجم معاملات فین‌تک اسلامی در سال 2023- 2022 چیزی بالغ بر 138 میلیارد دلار برآورد شده که براساس حجم معاملات و دارایی‌های تحت مدیریت، حدود 1.2 درصد از حجم فعلی بازار جهانی فین‌تک را نشان می‌دهد. کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که این حجم بازار تا سال 2027 با میانگین رشد سالانه 17.3 درصدی به 306 میلیارد دلار در مقایسه با کل صنعت جهانی فین‌تک برسد. این میزان رشد در حال حاضر 12.3 درصد اعلام شده است. طبق برآوردهای صورت گرفته، از نظر حجم معاملاتی، عربستان بزرگ‌ترین حجم بازار را به خود اختصاص داده و پس از آن به ترتیب ایران، مالزی، امارات متحده عربی، اندونزی و کویت قرار گرفته‌اند و پس از آن نیز ترکیه، بنگلادش، قطر و سودان جای گرفته‌اند. در سال 2023- 2022، هر کدام از این کشورها اندازه بازاری بیش از 5 میلیارد دلار را به خود اختصاص داده‌اند. طبق آمار، 6 بازار برتر جهانی فین‌تک اسلامی 85 درصد کل حجم بازار را از آن خود کرده‌اند که تسلط دوباره دو مرکز منطقه‌ای فین‌تک اسلامی را نشان می‌دهد. بر این اساس، عربستان با 56 میلیارد و 500 میلیون دلار، بیشترین حجم بازار فین‌تک اسلامی را به خود اختصاص داده است. پس از آن ایران با 28 میلیارد دلار قرار گرفته است. بعد از آن هم به ترتیب، مالزی با 11 میلیارد و 100 میلیون دلار، امارات با 9 میلیارد و 300 میلیون دلار، اندونزی با 6 میلیارد و 100 میلیون دلار و کویت با 5 میلیارد و 900 میلیون دلار در رده ششم قرار گرفته‌اند. مالزی، امارات و اندونزی قطب‌های پیشرو در حوزه فین‌تک‌های اسلامی هستند و عربستان نیز در حال تبدیل شدن از یک قطب نوظهور در حوزه فین‌تک به یکی از کشورهای پیشگام در این حوزه است. بحرین، بنگلادش، مصر، ایران، اردن، کویت، نیجریه، عمان، پاکستان، قطر و ترکیه مراحل بلوغ خود را در زمینه فین‌تک با سرعت کم‌تری طی می‌کنند اما رشد نسبتا بالایی را در سطح داخلی از نظر حجم بازار نشان می‌دهند.

کشورهای «منا» دارنده بیشترین فین‌تک اسلامی

آن دسته از مناطق جغرافیایی که در حوزه مالی اسلامی (فین‌تک) فعالیت بیشتری دارند مربوط به آسیای جنوب شرقی و منطقه «منا» می‌شود. اما اگر بخواهیم کشورهای مناطق غیر OIC را در حوزه فین‌تک اسلامی در نظر بگیریم، آمریکا و اروپا برترین‌ها هستند. منطقه منا با امتیاز شاخص 49، رده نخست و آسیای جنوب شرقی با امتیاز 34 رده دوم را از آن خود کرده‌اند. پس از آن آمریکای شمالی با امتیاز 33، آسیای شرقی 32، اروپای غربی 31، آسیای جنوبی 25، سایر مناطق 15 و در سطح جهانی نیز امتیاز 25 را به دست آورده‌اند.

مراکز اصلی فین‌تک اسلامی در دنیا

گزارشی که امسال منتشر شده به تعدادی از هاب‌ها یا مراکز اصلی و کلیدی اشاره کرده است که سطح قابل توجهی از فعالیت‌ها را به خود اختصاص داده یا پتانسیل آن را دارند که به یک هاب بزرگ فین‌تک اسلامی توسعه پیدا کنند. طبق ارزیابی‌ها و نظرسنجی‌های صورت گرفته، کشور مالزی، عربستان، اندونزی، امارات، انگلیس و بحرین به ترتیب برترین هال فین‌تک‌های اسلامی را به خود اختصاص داده‌اند.
- مالزی با کسب امتیاز 84، رتبه نخست را در میان سایر هاب‌ها به دست آورده، حجم بازار فین‌تک اسلامی در مالزی در سال 2023- 2022 حدود 11 میلیارد و 100 میلیون دلار برآورد شد که پیش بینی می‌شود با میانگین رشد سالانه 16.3 درصد، تا سال 2027، رقم بازار به 23 میلیارد و 700 میلیون دلار برسد.
- عربستان‌سعودی با امتیاز 78 رده دوم این فهرست را از آن خود کرده است. حجم بازار فین‌تک اسلامی در این کشور در سال 2023- 2022 چیزی بالغ بر 56 میلیارد و 500 میلیون دلار ارزیابی شد که انتظار می‌رود این بازار با میانگین رشد سالانه 13.4 درصدی تا سال 2027 به حدود 106 میلیارد دلار برسد.
- اندونزی با امتیاز 61 در شاخص جهانی فین‌تک اسلامی رده سوم را در این فهرست از آن خود کرده است. رقم بازار فین‌تک اسلامی در این کشور در سال 2023- 2022 حدود 6 میلیارد و 100 میلیون دلار تخمین زده شد که انتظار می‌رود حجم بازار اندونزی با میانگین رشد سالانه 14.1 درصدی به رقمی بالغ بر 11 میلیارد و 800 میلیون دلار تا سال 2027 برسد.
- امارات چهارمین کشور این فهرست با کسب امتیاز 60 بوده که دوشادوش اندونزی در حرکت است. این کشور در 2020 الی 2023 حجم بازاری معادل 6 میلیارد و 100 میلیون دلار را از آن خود کرد. انتظار می‌رود امارات با میانگین رشد سالانه 10.6 درصدی در سال 2027 به حجم بازار 15 میلیارد و 400 میلیون دلاری برسد.
- انگلیس جزء کشورهای غیر OIC است که با کسب امتیاز 50 رده پنجم را به خود اختصاص داده است. حجم بازار فین‌تک اسلامی انگلیس در 2023- 2022 حدود نیم‌میلیارد دلار برآورد شد که پیش‌بینی می‌شود با میانگین رشد سالانه 15.7 درصدی، حجم بازار فین‌تک اسلامی در این کشور تا 2027 به یک میلیارد دلار برسد.
- بحرین نیز با کسب امتیاز 50 مشابه انگلیس، رده ششم را در بازار فین‌تک اسلامی به دست آورده است. اما میانگین رشد حجم بازار فین‌تک در این کشور در مقایسه با انگلیس پایین‌تر است. بر این اساس، حجم بازار در بحرین در سال 2023- 2022 حدود نیم‌میلیارد دلار ارزیابی شد که با میانگین رشد سالانه 10.6 درصدی تا سال 2027 به حجم بازار 800 میلیون دلاری خواهد رسید.

هاب‌های منتخب در مسیر پیشرفت

- قطر با توجه به اینکه رده هشتم برترین‌های بازار فین‌تک اسلامی را در اختیار دارد، امتیاز 43 را در این شاخص کسب کرده است. حجم بازار قطر در حوزه فین‌تک در 2023- 2022 حدود 2 میلیارد و 100 میلیون دلار برآورد شد که انتظار می‌رود با میانگین رشد سالانه 13.6 درصدی در سال 2027 به 4 میلیارد دلار برسد.
- پاکستان با کسب امتیاز 40، رده یازدهم را در شاخص فین‌تک جهانی اسلامی به‌ دست آورده است. حجم بازار این کشور در 2023- 2022 حدود یک میلیارد و 900 میلیون دلار ارزیابی شد که پیش‌بینی می‌شود با میانگین رشد سالانه 18.5 درصدی در سال 2027 به 4 میلیارد و 400 میلیون دلار برسد.
- ترکیه هم با امتیاز 34، رتبه 18 را در شاخص فین‌تک جهانی اسلامی از آن خود کرده است که در 2023- 2022 حجم بازار آن به رقمی بالغ بر 4 میلیارد و 400 میلیون دلار رسید. کارشناسان انتظار دارد که با میانگین رشد سالانه 17.2 درصدی، حجم بازار این کشور در 2027 به 9 میلیارد و 700 میلیون دلار برسد.